Научная статья на тему 'ОМОН МУХТОРНИНГ ҲИКОЯ ВА ҚИССАЛАРИДА ҲАЁТ ВА ИНСОН ТАСВИРИ'

ОМОН МУХТОРНИНГ ҲИКОЯ ВА ҚИССАЛАРИДА ҲАЁТ ВА ИНСОН ТАСВИРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
73
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ОМОН МУХТОР / НАСР / ҲИКОЯ / қИССА / ДЕТЕКТИВ қИССА / қАҲРАМОН / ПЕРСОНАЖ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Муродов Г.

Мақолада таниқли ўзбек ёзувчиси Омон Мухторнинг ҳикоя ва қиссалари таҳлил қилинган. Адибнинг бадиий образ яратиш маҳорати, кичик ва ўрта эпик асарларига хос асосий хусусиятлар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PORTRAIT OF LIFE AND HUMAN BEING IN THE STORIES AND SHORTS OF AMON MUKHTOR

The article analyzes the stories and novels of the famous Uzbek writer Amon Mukhtar. The artist's ability to create an artistic image is highlighted, the main features of his small and medium-sized epic works are highlighted.

Текст научной работы на тему «ОМОН МУХТОРНИНГ ҲИКОЯ ВА ҚИССАЛАРИДА ҲАЁТ ВА ИНСОН ТАСВИРИ»

Ученый XXI века • ISSN 2410-3586 • 2022 • № 10 (91) Гуманитарные и общественные науки

ОМОН МУХТОРНИНГ ХИКОЯ ВА ЦИССАЛАРИДА ХАЁТ

ВА ИНСОН ТАСВИРИ

Г. Муродов1

Мак;олада таник;ли узбек ёзувчиси Омон Мухторнинг дикоя ва киссалари тадлил килинган. Адибнинг бадиий образ яратиш мадорати, кичик ва урта эпик асарларига хос асосий хусусиятлар ёритилган.

Калит сузлар: Омон Мухтор, наср, дикоя, ;исса, детектив ;исса, кадрамон, персонаж.

Замонавий узбек адабиёти, хусусан, насрининг бадиий тара;;иётида та-ни;ли ёзувчи, шоир, драматург, Узбекистан Республикаси санъат арбоби, Давлат мукофоти совриндори Омон Мухторнинг узига хос урни, алодида хизматлари бор. Ижодкор эллик йилдан зиёдрок; муддат давомида тинимсиз адабий фаолият билан шурулланиб келди. Бу ва;т ичида у юзлаб шеър-у манзумалар, дикоялар, бир неча драма, киссалар, йигирмага я;ин роман ёзди. Унинг аксарият роман-лари миллий Муста;иллик йилларида яратилган.

"Тафаккур" журналининг бош мударрири, машдур адиб Эркин Аъзам О.Мухторнинг 70 йиллик юбилейи муносабати билан Бухоро давлат универси-тети бош йигингодида булиб утган тантанали йигинда сузлаган нут;ида: "Омон узини бутунлай адабиётга багишлаган", - деган да;;оний фикрни айтган эди. Чиндан дам шундай. Бозор и;тисодиётининг мураккаб шарт-шароити, си-новлари чогида бир ;атор калам содиблари муайян кийинчиликларни рукач к;илиб, бадиий ижод билан шурулланишини деярли ёхуд бутунлай тухталиб куйдилар. Бу додисанинг сабаби оддий: олдинлари яхши-ёмон китобларни чоп эттириб катта маблаг (гонорар) олиш, шон-шудрат, мав;е, эътиборга сазовор булиш осонро; эди. Хрзир эса бадииятнинг юксак талабларига жавоб берадиган, купчиликнинг орзу-умидлари, уй- фикрларини мадорат билан ифода этадиган асарлар ёзиш оркалигина суз санъати майдонидан урин олиш мумкин. Бу ;а-рашни Омон Мухтор узининг фаол ижодий меднати билан исботлаб, тасди;лаб келган. Уз ва;тида мамлакатимизнинг нуфузли нашриётлари ("Шар;" нашриёти аксионерлик уюшмаси, Г афур Гулом номидаги нашриёт-матбуот уйи) томонидан деярли дар йили адибнинг бирор - бир китоби нашр ;илинган. Ушбу китоблар-нинг бирортаси китоб дукони пештахталарида узок; ва;т са;ланиб колмайди: улар чин ва гузал сузга ташна адабиёт мухлислари томонидан харид килиниб, се-виб, ардо;ланиб у;илмо;да.

Биз ушбу ишда мазкур адибнинг шу чо;;ача нисбатан кам урганилган дикоя ва киссалари да;ида фикр юритмо;чимиз.

Тани;ли узбек адиби Шудрат Ойбек адабий жамоатчиликка дастлабки икки шеърий туплами ("Туйгулар", "Кунгил найлари") билан эмас, "Дилбар - давр ;изи" достони билан танилган эди, деб эслайди. Гафур Гулом ижодий биографиясида дам шунга ухшаш долат кузатилган. У гарчи утган асрнинг 20-йилларида унлаб лирик шеърлар ёзган булса-да, дикоялари ва ;иссалари билан хал; орасида машдур булган.

Омон Мухтор ижодий таржимаи долини урганганимизда дам, ушбу ;изи;арли долнинг гуводи буламиз. Ижодкор таъсирчан, образларга бой шеърлар ёзиб, бир неча шеърий мажмуаларни нашр эттирса дам, да;и;ий

1Гайрат Муродов - филология фанлари доктори, Бухоро давлат университета профессори.

мухлисларини дикоялари, сунг кисса ва романлари оркали топди. Бу додисанинг, бизнинг кузатишларимизга кура, бир неча сабаб, омиллари бор. Булар куйидагилар:

Ойбек, Гафур Гулом беназир шоир, назмга салодияти юксак ижодкорлар булишган. Омон Мухторнинг дам назмий иктидори хусусида олдинрок гапириб утдик. Уларда насрий тасвир, ифода борасида назмдан дам баландрок иктидор булган, чоги. Омон Мухтор "Узун йулакдаги икки киши" китобидаги Г.Гулом дакидаги хотираларида шундай дикоя килади: "... Рафур ака, - дедим. - Хафа булмасангиз, бир гап айтаман

- Айт!

- Сиз буюк шоирсиз. Шеърларингиз зур. Лекин менга цолса, насрий асарларингизундан цам кучли. Тенги йуц.

- Шунацами? Шунацами? - деди. Кейин бир нуцтага тикилиб уйчан пичирлади : Балки! Балки..." [2].

Ушбу фикрни ижодий меросининг кейинги (шоир вафотидан кейин) такдири дам тасди;лаб бормокда. Ижодкорнинг дикоя ва киссаларидан иборат тупламлари бир неча бор чоп этилиб, дамон китобхонлар томонидан севиб укилмокда. "Нетай", "Шум бола", "Ёдгор" киссалари асосида бадиий филмлар яратилди. Бундан таш;ари, "Шум бола" куп кисмли видеофилм тарзида суратга олинди дамда телевидение оркали хал;имизга намойиш этиб борилмокда.

Фикримизча, Ойбек, Г.Гулом сингари Омон Мухтор истеъдоди дам насрда купрок намоён булган. О. Мухторнинг эпик тасвирга мойиллик кучли эканлигини биринчи булиб шоир Миртемир пайкаган.Атокли шоир шундай деб кайд этган: "Агар Омоннинг шеърларида эпикликка майл аник булса, Машраб (Бобоев) шеърларида лиризмга зил кетиш очик-ойдин"[1]. Улур суз санъаткори уз вактида пайкаган ана шу "эпикликка майл" бухоролик ижодкорни унлаб насрий асар (дикоя, кисса, роман)лар яратишга ундади, у чинакам обру-эътирофни наср оркали топди.

Ёзувчининг шу пайтгача эълон килинган аксарият дикоялари вокеа баёни, кадрамон тасвири ва бошка жидатлари нуктаи назаридан узига хос, кизикарли, фикр уйготади, умуман олганда, мадорат билан ёзилган . Унинг аксар дикояларида кутилмаган, фавкулодда додисалар эмас, аксинча одатий, оддий вокеалар тасвирланган. Бирок мана шундай "оддий, одатий" вокеалар уларда тасвирланган одамларнинг камлигини, эътикоди ёки эътикодсизлигини, билим, инсонийлик даражасини китобхонга очик - равшан намоён килади.

Мана, масалан, адибнинг "Тошкин" номли дикоясини олиб карайлик. Х,ажми уртача - 6 садифа атрофида. Иштирокчилар дикоя жанри талабларига мувофик санокли: кадрамон (бола), унинг онаси, отаси, амакиси, Махсум деган киши. Вокеа ровийси - мактаб ёшига етмаган бола. У уз ёши, савияси, дунёкарашига кура курган вокеаларни кабул килади ва бадолашга даракат килади. Хикояда уруш даври (1941-1945-йиллар) тасвирланган. Аксарият эркаклар жангга кетган. Бола яшайдиган жой (шадар)да аёллар, кексалар, болаларгина колган. Бола бир куни онаси билан амакисиникига борганда, шу довлида яшайдиган (у пайтлар айрим довлиларда бир неча оила истикомат килган) Махсум деган кишининг ертуладаги отни шаппатилаб уриб турганини куради. Аччикланган от, нидоят, Махсумни тепиб юборади. Бола бу вокеа (Махсумнинг неча отни ургани) нинг сабабини, табиийки, тушунмайди. Факат вакт утиб, анча улгайгач, бу одамнинг урушга бормаслик учун узини отга тептириб, майиб килганини англаб етади. Бола улгайгач, урушдан кейин Махсумни яна икки марта учратиб колади. Биринчи сафар уни сокол куйиб, ок тун кийиб, тупланган одамларга байт - газал укиб, пул йигишга уринаётган пайтда куради. Аскар кийимидаги унг кули йук бир йигит "дофиз"га бу ножуя килиги учун чап кули билан каттик тарсаки тортиб юборади. Шу куни уйда кадрамон (энди у бола эмас, усмир булиб колган) нинг кексайиб колган отаси, углининг у одамни танишидан бехабар гап очиб колади:

"Махсум деган одам бор, - деди у. - йигирма йил бурун дам кузи одамларнинг чунтагида эди, дозир дам шундай. Бирон бурда нонни тер тукиб, далол емаган. Йук, бу одам умри эмас-да, болам" [3].

Йигит охирги бор Махсумни кексайиб, мункиллаб колган чолни харсангтош устида утирган долида куради. У энди чол-у кампирлар учун эмас, узича хиргойи ;илмо;да экан:

Сацарлар уйгонадурман,

Худога ёлворадурман.

Улим ёдимга тушганда, Илондай тулгонадурман.

Ушбу мисралар умри поёнига етаёзиб, бирор-бир савоб иш килмаган нафс бандасининг фожиаси акс этган.

Ушбу дикоя, гарчи катта дажмда булмаса-да, бутун бир давр (уруш йиллари) дакида куп таассурот, фикрлар уйгота олишга кодир. Бу замонда икки хил одамлар булган: биринчиси - даврнинг машаккатлари - очарчилик, жанг-жадал, кадатчилик, мудтожликка карамай уз инсоний киёфасини асраб колган кишилар (боланинг онаси, отаси, амакиси, бир кулидан ажралган аскар йигит). Иккинчиси - меднатдан, урушдан куркиб, кочиб нопок ишлар киладиган диёнатсиз кимсалар (Махсум каби). Асарда "Машаккат, азобли, кийин кунлар утиб кетади, инсон дар кандай шароитда дам одамийлик, диёнатни тарк этмаслиги керак" деган роя маълум бир образ, тасвирлар воситасида ифодаланган.

"Шадарлик келинчак" дикояси дам ижодкорнинг, даётни ва инсон рудиятини - мураккаб калб олами катламларини яхши билишини курсатиб турибди. Бу асарда урушдан кейинги йиллар тасвирланган. Нурия исмли ун саккиз ёшга кирган шадарлик кизни кишлокка узатадилар. Киз оддий, меднаткаш оилада, угай она кулида тарбияланган. Узи турмушга чикаётган йигитни дам, унинг ота-онаси, кариндош-уругларини дам билмайди. Бунинг устига, уни уша давр одамлари нуктаи назарича узок бир жойга - кишлокка турмушга берганлар. У пайтлар масофанинг адамияти катта булган. Одамлар уз табиий дудудлари (кишлок, мадалла, куча)дан четга чикавермаганлар. Уз мадалласи, унинг бозори-ю мозоридан четга чикмай умр кечирган одамлар (айникса, аёллар) куп булган. Шадар ва кишлок орасида тафовут катта булган. Шадарликнинг кишлокка, кишлок одамининг шадарга кучиб бориши кам учрайдиган вокеа саналган. Бунинг сабаби шундаки, уругчилик муносабатлари уша пайтда дали мавжуд эди. Одамлар кадим манзилларида имкони борича кариндош-уруглари билан муким яшашни маъкул деб уйлаганлар.

Шадарча даёт тарзига тигизлик - одамларнинг зич яшаши хос булган. Бу уй-жой, одамлараро муносабат-муомалада мураккаблик, кийинчиликларни келтириб чикарса-да, афзал томонлари дам куп булган. Зеро, одамларнинг куплиги тараккиёт омили эканлигини дамиша тарих курсатиб келяпти. Шадар дудудларида дунармандчилик, савдо-сотик, шу билан боглик равишда илм-фан, санъат, маданият жадал тараккий этган. Яшашнинг нисбатан кулай, мукаммал шакллари яратилган. Шу боисдан шадар кишиси уз дудудини осонликча тарк этишга уринмаган.

Кишлокда эса тирикчиликнинг асосий манбаи ер дамда чорва эди. Бу эса куп ва тинимсиз огир меднат демакдир. Уша давр кишлокларининг бир-биридан анча олислиги, тартибсиз,шу билан бирга, табиий курилгани купгина нокулайликларга (таълим, маданий дам олиш, уй-хонадон шароитини яхшилаш, сервис хизмати борасида) сабаб булган. Шу билан бирга, кишлокнинг узига хос афзалликлари, яхши томонлари дам куп эди: ер ва чорва одамларни дамиша керакли ризк - руз билан таъминлаб турган, очарчилик, кадатчилик каби ижтимоий офатлар шадарга нисбатан кишлокка камрок фалокат келтирган.

Табиийки, дали даётда куп нарсани курмаган соддадил киз юкорида баён этилган чигал муаммоларни яхши тушунмайди. Шунга карамай, у бегона бир мудитга, бегона йигитга узатаётганларидан норози. Кадрамоннинг ички исён туйгуси дикояда куйидагича ифодаланган: "Нурия шу куни болалиги, ота-она хонадони, дугоналари, шадар билан хайрлашаётганини дис килди. Болаликда онаси дунёдан утиб, угай она кулида тарбия топгани ёдига тушиб уртанди...

"Барибир, шадарга кетаман! - деб уйлайди Нурия. - Куйишса - яхши; куйишмаса - кочиб кетаман!.." [3].

Туйдан сунг маълум буладики, келинчакнинг эри Кодиржон, кайнотаси Муслим бобо, кайнонаси Окила биби яхши, медрибон, меднатсевар, андишали, далол-пок одамлар экан. Улар хонадон "медмон"ига медр-мурувват курсатадилар. Нурия бу одамларнинг яхшилигини кадрлаш кераклигини тушунади. У болаликдан уй юмушларини килиб урганган, улгайгач, артелда меднат килган. Танноз, ялков эмас, саранжом-саришта, меднаткаш киз булиб усган. Шунга карамай, кишлокдаги меднат бошка: сигир согиш, катик ивитиш, далага чикиб ишлаш керак. Келинчак кийналса - да, кишлок даётига куника, мослаша бошлайди. Шунга карамай, шадарга кетиш (албатта, эри, болалари билан) ниятидан воз кечмайди. Аммо максади дадеганда амалга ошавермайди. Эри, унинг ота - онаси кетишларига карши эмас. Бирок чол вафот этиб, ёлгиз колган кампирни ташлаб кетиш дам мумкин эмас (бирга боришга кампир кунмайди). Нидоят, биби дам дунёдан куз юмади. Нуриянинг отаси айтишича, уругларидан "кутидаккина довли" уларга мерос булиб колган. Эр-хотин бемалол болалари билан шадарга кучиб келаверишлари мумкин. Нурия эса аллакачон кишлокка урганиб - куникиб булган, кишлокда меднати сингган катта бог, гуллаб ётган анор буталари, эри олиб келган асалари кутиларини, кайнона-кайнотаси дафн этилган тепаликни эслайди, у бу нарсаларнинг бари узининг даёти эканлигини уйлайди.

Жувон отасига шундай дейди: "Шадар яхшику-я. Узим дам бир умр келаман деб юрдим, дада. Лекин энди карасам, шадарда тугилиб, кишлокда одам булибман... кишлокдан бу ёкка кандай келаман" (79-бет).

Аксар тадкикотчилар дикояни инсон даётидаги бир мудим вокеа тасвири деб тушунтирадилар. Бу фикр, караш дамиша дам тугри булавермайди. Хикоя жанрида бир эмас, бир неча вокеалар тасвирланиши мумкин. Унда инсоннинг бутун умри ёки даётининг катта булаги тажассум эттириш имконияти бор. Шундай экан, дикоянинг бошка эпик шакллардан ажратиб, фарклантириб турадиган асосий, етакчи хусусияти кайси? Бу саволга, кичик эпик жанрда битта бадиий муаммо акс этади, деб жавоб беришимиз керак. Чиндан дам жадон адабиётидаги куплаб дикоялар, шу жумладан, Омон Мухтор дикояларида битта бадиий муаммо ёритилади ва талкин килинади. Агар "Тулкинлар"да уруш ва инсон муаммоси акс этган булса-да, "Шадарлик келинчак"да муайян тарихий давр (утган асрнинг 50-йиллари)да кишлок ва шадар муносабати бадиий тадкик килинган.

О. Мухтор дикояларининг аксарияти кизикарли, улар даёт ва инсонга оид вокеа, муаммолар чукур фалсафий мушодада килинган долда яратилган. Бир дикоя бошкасини сюжет, характер жидатдан такрорланмайди, шу боисдан китобхонни узига тортиб, кайта - кайта укишга чорлаб туради.

Ёзувчининг турли йилларда яратилган "Зарифа", "Кадратон", "Икки кампир", "Адмад аканинг кизлари", "Седргар", "Омадсиз одам", 'Уруш ва бола", "Суронлар" каби дикоялар бадиий мукаммаллиги, инсон рудиятини теран тадлил этилиши билан алодида ажралиб туради.

О.Мухтор дикояларининг яна бир мудим хусусияти шундаки, уларнинг аксарияти Бухоро руди, нафаси, одамларига хос одат ва фазилатлар яккол кузга ташланиб туради. Гарчанд бир катор дикояларда Бухоро номи тилга олинмаса-да, кадрамон, персонажларнинг гап - сузлари, муомаласи, яшаш тарзи, тасвир ва манзаралардан гап бевосита ушбу дудуд дакида кетаётганини дарров пайкаш мумкин. Ёзувчининг Бухоро тарихи ва замонавий даёти тасвирланган, вокеалар айнан ушбу манзил кечаётгани аник курсатилган анчагина дикоялари бор. Булар: "Кадратон", "Суронлар", "Икки кампир", "Кушпараст" ва бошка дикоялардир.

Мазкур фикрлардан, адиб факат Бухоро дакида, факат шу жой одамларинигина тасвирлар экан, деган хулоса чикармаслик керак. Омон Мухтор биринчи навбатда Узбекистон фарзанди, узбек ёзувчиси. У Бухоро ва бухороликларни тасвирлаб туриб, бутун ватани дамда халкини назарда тутгани аён. Бундан ташкари, унинг юртимиздаги бошка дудудларни тасвирлаган асарлари, жумладан, дикоялари дам куп. Ижодкор уз асарларида купрок узи тугилиб, вояга етган манзилни, у ерда истикомат киладиган одамларни тасвирлар экан, бу, авваламбор, ушбу манзилни жуда яхши билганлигидан деб

тушунмок лозим. Чунки, Абдулла Каддор айтганидек, каламкаш факат узи билган нарсалар ва жойлар дакидагина ёзиши керак. Бундан ташкари, энг асосийси, ёзувчи юртидаги бир макон (тугилган, яшаган жойи)ни тасвирлар экан, шу дудудга, демакки, Ватанига медр-мудаббат туйгуларининг уйгонишидек олижаноб вазифани бажаради.

Омон Мухторнинг насрий ижодида кисса дам узига хос уринга эга. Адиб ижодий фаолиятининг турли йилларида "Болаликка саёдат", "Осмон узок, ер каттик", "Вазифа", "Учкур поездлар " урта эпик асарларини яратган.

Ижодкор асарларини урганиш шундан далолат берадики, у бадиий адабиёт захирасидаги дар бир жанрдан аник бир ёки бир неча максадни кузлаб фойдаланилган. Инсон туйгулари шиддатини шеър, кадрамон шахсининг узига хос кирраларини ёритишда дикоя, фалсафий, ижтимоий, маънавий-маданий тафаккур даражасини курсатишда роман жанри имкониятларидан фойдаланишга даракат килган. Адиб кисса шаклига, асосан, детектив, саргузашт вокеаларни тасвирлашга эдтиёж тугилганда, мурожаат этган.

Унинг "Вазифа", "Осмон узок, ер каттик", "Болаликка саёдат" асарларида детектив содаси хусусиятлари устуворлик килади. Ушбу фукрни исботлаш учун "Вазифа" киссасига мурожаат киламиз. Асардаги иштирокчилар микдори бармок билан санарли даражада чегаралаб олинган. Булар: Умар Косимович, Азизов, Зубайда, Умар Косимовичнинг акаси - Усмон, синглиси - Сабодат, синфдоши -Марзия, куёви - Абдусамад, болаликдаги дусти - Рустам. Азизов ва Зубайдани дисобга олмаганда, аксарият персонажлар бухороликлардир.

Киссадаги асосий кадрамон - асли Бухородан булган Умар Косимович. У олийгодни тугатиб, пойтахтда колган омади юришмай, утган йигирма йилдан ун етти йили маданият уйлари, истиродат боги, иш топилган жойда оддий хизматчи булиб, "соя"да, "пана"да юрган, яъни юкорирок лавозимга кутарилмаган. Холбуки, у ишчан, билимли, далол одам. Катта, обрули ташкилий радбари Азизов тасодифан бир хизмат сафарида у билан танишиб, "куз олди"га олиб куяди ва уни маданият - маърифатга оид идорадаги булим бошлиги вазифасига тайинлайди.

Умар Косимович катта бошлик кадрига етганидан миннатдор, бундай олижаноб радбарнинг дурматини жойига куйишга уринади, уз ишини масъулият билан бажаради. Ташкилотдаги ходимлар Азизов ва Умар Косимович муносабатлари яхши эканлигидан хабардор.

Бир куни вилоят (кейин маълум булишича, Умар Косимовичнинг тугилган жойи - Бухоро) сафаридан кайтган Азизов Умар Косимовични уз дузурига чакиртиради. У билан нохуш кайфиятда гаплашади ва акасининг "ичиб, муллачилик килиб юргани"ни айтади.

Кадрамон учун бундай хабар ута кунгилсиз, кутилмаган янгилик. У бошликка жигарини димоя килиб, шу билан бирга, узини дам оклаб бирор - бир суз айта олмайди. Негаки, у анча вактдан буён уз кариндош-уругларидан хийла узоклашиб колган, вакти-вакти билан Бухорога бориб турса-да, акаси, синглиси даёти, тирикчилиги кандай утаётгани билан кизикиб курмаган. Бошлик томонидан эса акасига (демак, узига дам) жиддий айб куйилмокда: ичиш(майхурлик), "муллачилик". Шуро даврида бу икки одат ва иш гунод, хато дисобланган. Ичиш - маст-аласт юриб, одамларга салбий - нотугри таъсир курсатиш; "муллачилик" - гуё маъракаларда дуо-фотида укиш, эвазига пул, инъом олиш.

Уша даврнинг мафкуравий-сиёсий акидасига кура, мулла (ислом дини шартларини биладиган, диний билими бор инсон) коралаб келинган. Бирок халк канчалик таргибот, уктиришларга карамай, диний эътикод эгаларини дурмат килишда давом этаверган. Ичиб муллачилик киладиган одам эса - эътикодсиз кимса. Унинг муллалиги - ёлгон. Бу айбнома муллани тула- тукис бадном этиш учун етарли эди.

Бошликнинг гапидан дили каттик огриган Умар Косимович дамма ишини йигиштириб, Бухорога йул олади. У акасига куйилган айбнинг нечоглик тугри ёки нотугри эканлигини аниклаб олмокчи. Асар кадрамони бу максади, даракати билан детектив адабиётдаги изкуварларга монанд. Купчилик изкуварлик асарларидан фаркли равишда "Вазифа" киссасида рудий тадлил (психологизм)

устувор мавкега эга. Бу, биринчи навбатда, Умар Косимовичнинг Бухоро, кариндошлари, умуман, уз даёти дакидаги уй - фикрлаи окимида намоён булади.

Кадрамоннинг киска муддатли "изкуварлиги" (аслида ота - боболар манзилига келиб, якин одамлари турмуши билан чукуррок танишуви)дан маълум буладики, акаси (Усмон) да деч кандай айб йук экан. У туман мактабларидан бирига бошчилик килиб, яхши ишлаб турган. Муовини унга тудмат килиб, урнини эгаллаб олади. Унинг шериклари бу билан кифояланиб колмай, дар хил миш-миш, игволар таркатадилар. Азизов Бухорога келганда, унга бир арокхурни курсатиб, ичиб муллалик киладиган бу кимса - Сизнинг кул остингизда ишлайдиган Умар Косимовичнинг укаси, дейишади [4]. Табиийки, бошлик бу гапдан каттик ранжийди.

Агар "Вазифа" соф детектив кисса булганида эди, асар модияти, максади ана шу ечим билан интидо топган булар эди. Аммо кизикарли сюжет асосида курилган асар янада жиддийрок ижтимоий, ахлокий, маънавий муаммоларни дам уз бадиий оламига камраб олган. Булар куйидагилар:

1)медр-окибат. Умар Косимович маълум бир сабаб, омилларга кура уз кариндош - жигарлари, болалик дустларидан узоклашиб колган. Бу эса уз акаси тугрисидаги будтонга ишонишга олиб келади. Унинг калбидаги окибат юзини рубор босгани, ёши юзга якинлашиб колган аммабувини курганда, яккол намоён булади:

"У узини Умар куришга бормаслигини билиб, бир курай бачамни, деб, анча ердан судралиб келган. Аммабувига Умар Косимович тугрисида одоб юзасидан хабар етказишган, узлари эса келмаса яхши буларди, деб туришган. Чунки купчилик, кампир гапдонлик килиб, даврани бузади, деб куркишади. Бу кампир - тирик тарих. Лекин атрофдагилардан деч кимнинг кайрилиб карагиси йук. У -китоб. Лекин ён-верида укийдиган киши топилмаганидан унутилиб, чанг босиб ётибди ".

Бинобарин, медр, окибатнинг унутилиши факат Умар Косимовичга хос камчилик булмай, бутун жамият, ижтимоий тузум (шуро даври)нинг иллатидир. Буни "тирик тарих" булган нуроний кампирга атрофдагиларнинг муносабати яккол курсатиб турибди;

2)амалпарастлик, дасад каби ижтимоий офатларга муносабат. Усмон Косимовични мансабга интилган дамкасби бадном этишга уринади ва уз ниятига етади. Азизов, датто табиатан камтар, мулодазакор булган Умар Косимович эгаллаб турган мансабдан ажралишдан куркадилар. Бу уларнинг бегунод директорга муносабатларини белгилаб беради. Чунки собик тузумда инсон кадри унинг лавозими, ижтимоий мавкеига караб белгиланган. Масалан, Умар Косимович канчалар ишчан, иктидорли булмасин, тузукрок амали йуклигидан "пана"да колиб кетган, аксарият одамлар унга дуруст эътибор бермаганлар. Асарда хавфли иллат (одамга мансаб-мартаба) туфайли бадо бериш кескин кораланган;

3)арокхурлик (майпарастлик) иллатига муносабат. Шайх Мудаммад Содик Мудаммад Юсуф "Зикр адлидан суранг" номли рисоласида шундай деб ёзган эдилар: "Собик шуро жамияти дунёдаги энг арокхур жамият эди" [5]. "Вазифа"да аммабуви ва кариндошлар орасидаги мулокот-бадс чогида ичкиликбозликка караш уз ифодасини топган.

Аммабуви узи курган утмиш - амирлик даврини эслаб шундай дейди: "Халк ичмаган. Уят деб билган. Шариат дам кутармаган. Бошкаларни айтмайман. Сизлар катта булгунча, бизнинг авлодга ичган киши йук...

Ким бекитиб ичганини биров эшитсаям, дарров овоза булиб кетайди. Амирлик ичганни тутиб зиндонга ташлаган, бачам. Куймасди... яна, бир одамни биламан, кучага ялангоч чикориб, сазойи килган... хотунлар ичгани китобгаям йук". Совет тузумида ажабланарли додисалар куп булган. Бир томондан арокхурлик авж олдирилган, иккинчи ёкдан эса айрим кишиларни "арокхур" деб бадном этганлар. Бу фикрга Усмон Косимович кисмати далил була олади.

4)киндик кони тукилган макон (Бухоро)га мудаббат. Умуман олганда,О. Мухторнинг купчилик асарларида кадим шадар, унинг теварагидаги дудудларга нисбатан кизгин мудаббат туйгулари мавжланиб, жилваланиб туради. Аммо адиб, одатда, Бухорога булган чексиз эдтиромини очик - равшан ифода

этавермайди, уни тагматнга кучиришга даракат килади. Киссадаги Бухоро тасвири Регистон майдони, кадим дарвоза, улугвор калъа деворларидан бошланган. Анча муддат кинематография кумитасида ишлаган муаллиф шадар манзараларини беришда кино усулиётидан модирлик билан фойдаланган. Аркдан сунг бокий шадардаги Шодруд, Лабидовуз йули, Гавкушон минораси тасвири берилади. Кейин эса йирик манзаралар тухтатилиб, эътибор эскигина довли, унинг олдидаги супачага каратилади. Очик табакали дарвозадан окарган кафтдек ер, чанг босган гулларга назар солинади. "Чулидаги датто курук чуп жондан азиз юрагимизга", - деб ёзган эди устоз Ойбек Ватан дакида. Кисса кадрамони (Умар)га дам шурдан окарган ер, чанг босган гуллар (Бухоро осмонидан доимо чанг ёгиб туради) азиз ва кадрли булиб куринади.

0. Мухтор ёзган битта киссадан турттаси ("Вазифа", "Болаликка саёдат", 'Учкур поездлар", "Шерлок Холмс Бухорода") Бухоро ва ундаги одамлар тасвир манбаи булиб хизмат килган.

Ёзувчининг колган киссаларида дам китобхон калбини даяжонга соладиган, уларни уйлаш-фикрлашга ундайдиган вокеа-додисалар, уз киёфаси, дунёкараши, акидаларига эга кадрамон ва персонажлар тасвирланган. Ушбу асарлар ёзувчи ижодий тараккиётида мудим боскич булиб, уни роман жанрига кириб келишига дикоялари билан биргаликда тагзамин булиб хизмат килди.

Юкорида баён килинган фикр-карашлар асосида куйидаги хулосаларга келдик:

1. Омон Мухтор замонавий узбек адабиётида поэзия, наср, шунингдек, драматургия содаларида самарали фаолият курсатган истеъдодли ижодкор эди. У суз санъати, миллий маданият ривожи йулидаги хизматлари учун Узбекистон Республикаси санъат арбоби унвони билан такдирланган. "Навоий ва рассом Абулхайр" роман-дилогияси эса мамлакатимизнинг Давлат мукофотига муносиб курилди. Шоир ва адиб кексалик мавсумида дам тинимсиз ижод килиб, унлаб шеърлар, романлар, хотира ва дикоялар ёзди. Уз меднатсеварлиги билан куч-гайратга тулиб-тошган ёш каламкашларни дайратга солди.

2. У кадимги Шарк тамаддунининг бешикларидан бири булган шариф шадар - Бухорода таваллуд топган, вояга етган. Ёзувчининг маънавий-ахлокий камолотида отаси - накшбандия тарикати вакили, комил шахс Сулаймонхужа хизматларининг урни, хизмати катта булган. Шунингдек, у илм-фан, санъат ва маданият макони булган Бухорода даётга, инсонга, табиат ва жамиятга жиддий караш, уларнинг янги, дали кашф этилмаган кирраларини очишга интилишни урганди.

3. Маълумки, утган асрнинг 60-йилларидан буён миллий дикоячилик юксалишига С.Адмад, А.Мухтор, У.Умарбеков, Ш.Холмирзаев, Н.Аминов, У.Хошимов, У.Назаров каби адиблар катта дисса кушганлар. Бу сафда Омон Мухторнинг узига хос урни ва бошкаларникига ухшамайдиган овози бор. Унинг "Кадратон", "Зарифа", "Адмад аканинг кизлари" сингари кичик эпик асарлари бадииятнинг юксак талаб мезонлари асосида яратилган.

4. Адибнинг насрий ижодида "Вазифа", "Осмон узок, ер каттик", "Болаликка саёдат", 'Учкур поездлар" киссалари бор. Ушбу асарларда саргузашт, изкуварлик мотивлари кучли рудий тадлил билан уйгунлашган, инсонга имкон даражасида холис, бетараф ёндашиш йулидан борган.

Адабиётлар руйхати:

1. Mirtemir. Asarlar. 4-jild. - Toshkent: Adabiyot va san'at nashriyoti, 1983.

2. Omon Muxtor. Uzun yo'lakdagi ikki kishi. - Toshkent: O'zbekiston, 2011.

3. Omon Muxtor. Saylanma. Suratdagi yo'lbars. - Toshkent: Sharq, 2012.

4. Omon Muxtor. Aflotun (roman, qissalar, hikoyalar.) - Toshkent: Ma'naviyat, 1988.

5. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Zikr ahlidan so'rang. - Toshkent: Mova-rounnahr, 2005.

© Г. Муродов, 2022.

PORTRAIT OF LIFE AND HUMAN BEING IN THE STORIES AND SHORTS

OF AMON MUKHTOR

G. Murodov

Abstract: The article analyzes the stories and novels of the famous Uzbek writer Amon Mukhtar. The artist's ability to create an artistic image is highlighted, the main features of his small and medium-sized epic works are highlighted. Key words: Amon Mukhtar, prose, story, short story, detective, hero, character.

© G. Murodov, 2022.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.