CC BY
5
УДК 329 ББК 66.60
ОМИЛХ^ОИ Саидова Малика Абдурасуловна, ассистенти
САМАРАНОКИИ НИЗОМИ кафедраи сиёсатшиносии Донишгоуи давлатии
БИСЁРХЦ-ЗБЙ ДАР ууцуц, бизнес ва сиёсати Тоцикистон
ТАЩИМИДЕМОКРАТИЯ (Тоцикистон, Хуцанд)
ФАКТОРЫ ЭФФЕКТИВНОСТИ Саидова Малика Абдурасуловна, ассистент
МНОГОПАРТИЙНОЙ СИСТЕМЫ кафедры политологии Таджикского
ПО КОНСОЛИДАЦИИ государственного университета права, бизнеса
ДЕМОКРАТИИ и политики (Таджикистан, Худжанд)
EFFICIENCY FACTORS OF Saidova Malika Abdurasulovna, assistant of the
MULTIPARTY SYSTEM IN THE department ofpolitical science under the Tajik State
DIRECTION OF DEMOCRACY University of Law, Business and Politics(Tajikistan,
CONSOLIDATION Khujand) E-MAIL: saidova.malika.1985@mail.ru
Калидвожа^о: низоми бисёруизби, таукими демократия, рацобатноки, суботи низоми уизби, таркиби уизби, коалитсияи уизби, низоми интихоботи, навъуои низоми бисёруизби
Омилуои самаранокии низоми бисёруизби дар таукими демократия мавриди тащил царор дода шудааст. Зикр карда шудааст, ки дар самти мустаукамсозии низоми демократы омилуои ниуоди ва хусусан нацши низоми уизби мууим аст. Рушди низоми уизбии самаранок ва функсионали шарти мууимми мустаукамшавии демократия эътироф гардида, таукими демократия бе фаъолияти рацобатноки уизбуои сиёси гайриимкон шуморида шудааст. Рацобатнокии низоми бисёруизби, иштироки фаъоли мардум дар уаёти сиёси, суботи низоми уизби, таркиби уизбии низоми сиёси, чигунагии ташкил ва фаъолияти ниуодуои намояндаги, имконияти ташкили коалитсияуои уизби, хосиятуои низоми интихоботи, навъуои низомуои бисёруизби ва чигунагии сохтори сиёси ба уайси омилуои мууимми таъсиргузори низоми бисёруизби дар мустаукамсозии демократия барраси шудааст. Аз нигоуи муаллиф уизбуои сиёси бо рацобатноки, масъулияти сиёси, талаби уисоботдиуи ва шаффофият, интицод ва масъалагузори, чолишбарангези дар мууити сиёсии цомеа, мубориза барои овози мардум ва дастгирии онуо, тауияи барномауои нави рушди цомеа, омода намудани сарварони сиёси, таблиги платформаи тагйирот ва рушд дар як цомеа, баланд намудани уисси масъулияти идори метавонанд дар таукими низоми демократи дар як кишвар сауми беандоза мууимме дошта бошанд.
Ключевые слова: многопартийная система, консолидация демократии, конкурентность, стабильность партийной системы, партийная структура, партийная коалиция, избирательная система, виды многопартийной системы
Анализируются факторы эффективности многопартийной системы в консолидации демократии. Подчеркивается, что институциональные факторы, особенно партийная система, играют важную роль в консолидации демократии. Развитие эффективной и функциональной партийной системы признается важным условием консолидации демократии, и считается невозможным укрепление демократии без конкурентной деятельности политических партий. Конкурентность многопартийной системы,
активное участие граждан в политической жизни, стабильность партийной системы, партийная структура политической системы, пути организации и функционирования представительных институтов, возможности для организации партийной коалиции, особенности избирательной системы, виды многопартийных систем и политического строя рассматриваются как важные влияющие факторы многопартийной системы в консолидации демократии. С точки зрении автора, политические партии с их конкурентностью, чувством политической ответственности, требованием подотчетности и прозрачности политической системы, критикой и постановкой проблем, бросанием вызова политической среде общества, борьбой за голоса граждан и их поддержку, организацией новых программ развития общества, подготовкой политических лидеров, агитацией за платформы изменения и развития общества, повышением управленческой ответственности могут играть очень важную роль в консолидации демократической системы отдельных стран.
Key-words: multiparty system, consolidation of democracy, competitiveness, stability of the party
system, party structure, party coalition, electoral system, types of multiparty system
The article analyzes the factors of effectiveness of multiparty system in the direction of democracy consolidation. There is emphasized that institutional factors, especially party system, play an important role in consolidation of democracy. The author recognizes the development of an effective and functional party system as an important condition for consolidation of democracy and asserts that strengthening of democracy without a competitive activity ofpolitical parties is not possible. Competitiveness of multiparty system, active participation of citizens in political life, stability of the party system, party structute of political system, ways of organizing and functioning of representative institutions, potentialities of organizing party coalitions, features of electoral system, types of multiparty systems and political frameworks are considered as important and influential factors of the multiparty system in consolidation of democracy. From the author's point of view political parties with their competitiveness, sense of political responsibility, requirement for accountability and transparency ofpolitical system, criticism and outsetting problems, resetting challenges in political environment of society, struggle for citizens' votes and their support, organizations of new programs for development of society, training political leaders, agitation for platforms for change and development of society by elevating managerial responsibility can play a very important role in consolidating of democratic system in separate countries.
Дар шароити имруза тахкими демократия яке аз масьалахои асосии аксари кишвархое мебошад, ки дар рохи бунёди низоми демократа дарор доранд ва ё худ демократикунониро хамчун хадафи мухимми давлатдории хеш эълон намудаанд. Дар ин маврид масъалаи асосй дар он аст, ки чи гуна ва бо истифода аз кадом роххо ва шевахо метавон низоми демократиро дар шароити як чомеаи гузаришй мустахкам намуд. Албатта, дар ин самт мухаддидон шароитхои мухталифро хамчун заминасоз барои тахкими низоми демократй шинохтаанд. Аз чумла ба чихати ниходии тахкимбахшии демократия таваччух карда мешавад. Водеан, барои мустахкамсозии низоми демократй чихати ниходй хеле мухим мебошад. Ба андешаи мо тахкими низоми демократй бидуни заминаи ниходй гайриимкон аст.
Дар мавриди тахкимбахшии низоми демократй таваччух намудан ба якчанд чихатхои ниходй мухим дониста мешавад. Аз чумла барои бахогузории холати тахкимёбии низоми
демократй дар як кишвар зарур мешуморем, ки холати рушди мадомоти донунгузор ва ё парлумон, шароитхои амали низоми судй ва ниходхои хокимияти ичроия, рушд ва фаъолияти ниходхои чомеаи шахрвандй ва хусусан низоми хизбии амалкунанда хамачониба омухта ва арзёбй гарданд. Дидгохи ниходй ба надши ниходхои мухталиф дар тахкими демократия таваччух менамояд. Дар мустахкамшавии демократия чихати мухимро тахкими ниходхои демократй ва функсионалию короям будани онхо ташкил медихад. Аз ин ру, мо тасмим гирифтем омилхои самаранокии низоми бисёрхизбиро дар самти тахкими низоми демократй мавриди тахлил дарор дода бошем.
Дар илми сиёсии нимаи аввали солхои 1990 чун замони рушди таваччух ба омузиши хизбхо ва низомхои хизбй дониста мешавад. Мадолахои зиёди нашршуда дар мачаллахои гуногун, мачмуахои мавзуй, тахдидоти монографй ва махсусан нашри мачаллаи «Сиёсати хизбй», ки шумораи аввали он соли 1995 ба нашр расида буд, нишондихандаи амалии онанд, ки новобаста аз диди пессимистй ба пастравии надши хизбхо дар сиёсат, дар шароити имруза мо метавонем навшавии демократияи хизбиро мушохида намоем.
Аслан низоми демократиро бидуни фаъолияти функсионалии хизбхои сиёсй ва таъсиргузории онхо дар шаклгирии сиёсати як чомеа тасаввур намудан гайриимкон аст. Агар мо ба зухури таърихии хизбхои сиёсй таваччух намоем, пас он ба пайдоиши ниходхои намояндагй чун парлумонхо, бунёди низомхои чумхуриявй ва рушди радобати нерухои сиёсй барои расидан ба дудрати сиёсй пайванди ногусастанй дошт. Яке аз мухаддидони фаъол дар омузиши хизбхои сиёсй А. Лейпхарт собит сохтааст, ки дар чомеахои плюралистии дорои гуногунии фархангй, миллй, динй ва ё забонй низоми бисёрхизбй метавонад барои ташаккули демократияи мустахкам бисёр мусоид бошад. Ба андешаи у тавассути низомхои духизбй адаллиятхои назаррасе ба таври доимй аз иштироки сиёсй берун мемонанд, ки чунин холат риояи доидахоро аз чониби онхо паст мегардонад. Аз ин ру, низоми бисёрхизбй метавонад намояндагии арзишманди ин адаллиятхо ва иштироки онхоро дар идоранамоии коалитсионй таъмин намояд. [9]
Лозим ба ёдоварист, ки бунёди демократия ва тахкими он дар як чомеа ичрои меъёрхо ва принсипхои зиёдеро талаб мекунад. Эълони руоварй ба низоми демократй ва ё гузариш ба он дар хеч сурат маънии мустахкамшавии низоми демократиро надорад. Мустахкамшавии демократия дар як чомеа танхо дар он холат ба миён меояд, ки он аз меъёрхо ва доидахои низоми пешини гайридемократй дур гашта, тадричан ва зина ба зина ба меъёрхои демократй мутобид мегардад. Мустахкамшавии демократия дар замоне сурат мегирад, ки дигар ягон чолише низоми демократй ва арзишхои онро аз байн бурда наметавонад. Дар шароити имруза яке аз меъёрхои кафолатдихандаи тахкими низоми демократй фаъолияти низоми хизби функсионалй, радобатнок ва донунмехвар дониста шудааст. Низомхои сиёсии дорои низоми бисёрхизбй голибан чун низомхои мувофид барои асосгузорй, тавсеа ва ниходигардонии (институтсионализатсия) демократия дониста мешаванд. Аммо ба як чихат таваччух намуданамон зарур аст, ки кадом низоми бисёрхизбй ба тахкими демократия мусоидат менамояд? Махсусан кадом шароитхои бисёрхизбй дар мустахкамсозии демократия мухим дониста мешаванд, зеро бидуни як датор шароитхо ва омилхо низоми бисёрхизбй хамчун мавчуд ва амали якчанд хизби сиёсй наметавонад кафолати тахкими демократия бошад. Айни хол мо якчанд омилхои мухимми самаранок гаштани низоми бисёрхизбиро дар мустахкамсозии демократия мавриди тахлил дарор медихем.
Омили мухимми самарабахшии низоми бисёрхизбй дар мустахкамгардии демократия
рацобати миёни дизбдои сиёсй барои расидан ба цудрати сиёсй аст. Дизбдои сиёсй бо рацобатпазирии худ нидоддое шуморида шудаанд, ки метавонанд полати навро дар сиёсат ворид кунанд ва чун ташаббускори навоварй бошанд. Метавон гуфт, ки ба монанди тарди бозории ицтисодиёт тарди уизбии демократия, ки ба плюрализми нерудои сиёсй ва муборизаи рацобатнок барои докимияти давлатй асос ёфтааст, чун арзиши бунёдии чадони имруза дисобида шудаанд. Барои мисол мудаццицон Ч,аггерз К. ва Гурр Т. шароитдои мудимми «мустадкамсозии нидодии» демократияро дар рацобатнокии иштироки сиёсй, интихобй будани мансабдои ичроия ва назаррас будани тасиррасонй ба докимияти ичроия медонанд.[8, с. 479] Албатта, чунин долат фаъолии дизбдои сиёсй ва рацобатнокии низоми бисёрдизбиро талаб мекунад.
Низоми бисёрдизбии дорои рацобат новобаста аз чидатдои манфии хеш падлудои мусбати зиёде дорад. Хусусан он чидати низоми бисёрдизбй мудим аст, ки индисори сиёсиро аз байн мебарад. Бар замми ин низоми бисёрдизбии рацобатнок роддои цонунй ва машруи интицоди дукумат ва царинадои алтернативии самти сиёсиро ба род мемонад. Тачрибаи талхи аз чониби Иттидоди Шуравй дар кишвардои Аврупои Шарцй амалишуда шадодати он аст, ки ичтимоикунонии бардавом зери назари дизби дукмрон, ки тамоми воситадои ахбори оммаро назорат менамуд, ба дадафдои худ нарасид.
Омили дигари мудимми садмгузории низоми бисёрдизбй дар мустадкамсозии демократия иштироки фаъоли мардум дар даёти сиёсй мебошад. Он чидати масъала мудим мегардад, ки то кадом андоза дар доираи низоми сиёсй ва низоми бисёрдизбй иштироки озодона ва муборизаи фаъол барои расидан ба цудрат чой дорад. Дар ин маврид нацши дизби дар докимият царордошта мудим мегардад. Хусусан он чидати масъала мудим аст, ки барои муборизадои сиёсй дизби дар цудрат царордошта то кадом сатд аз манбаъдои маъмурй истифода менамояд. Дар мавриди иштироки сиёсй инчунин долати фаъолнокии дизбдои барои цудрат муборизабаранда низ мудим мегардад. Албатта, дар дамаи низомдои бисёрдизбй иштироки фаъол ва рацобатноки дизбдои сиёсй якранг ба назар намерасад. Зикр намудан зарур аст, ки фарци фаъолнокии дизбдои сиёсй дар низомдои бисёрдизбй ба чигунагии тадкими низоми демократй таъсири худро мегузорад.
Дар мавриди мустадкамсозии демократия ва нацши дизбдои сиёсй дар ин раванд мудаццицон андешадои мухталиф баён намудаанд. Мудаццици америкой С. Хантингтон дар самти мустадкамсозии демократия чамъшавии докимиятро дар дасти сарварони сохтордои ичроия хатари чиддй мешуморад. Ба андешаи у мутамарказгардии докимият боиси зудури авторитаризм ва дастгирй намудани усулдои сахти дукмронй мегардад, ки бар зарари иштироки сиёсй ва намояндагии манфиатдо анчом меёбад. Дар ин сурат хатар ба тадкими демократия дамчунин аз маддудсозии дуцуцдои сиёсй ва озодидои шадрвандй, маддудсозии васоити ахбори омма ва мавцеи оппозитсия дар низоми сиёсй бармеояд.[7, - с. 8-10 ]
Мудаццици дигари америкой Л. Дайамонд низ дар мавриди мустадкамсозии демократия тагйироти зиёд дар нидоддо, сиёсат ва рафторро мудим медонад. Ба андешаи у вазифадои намояндагии идоракунии демократй тавассути рушди дизбдои сиёсй ва алоцадои ондо бо гуруддои ичтимой, паст намудани фрагментатсияи (цисматшавии) низоми дизбй ва мустадкам шудани чомеаи шадрвандй бедтар мегардад.[5, с. 18]
Омили дигари мудимми нацшгузории низоми бисёрдизбй дар мустадкамшавии демократия дорои субот будани низоми дизбии як кишвар аст. Тандо низоми босуботи бисёдизбй метавонад ба мустадкамшавии демократия нацш гузорад. Дар ин маврид зарур
аст, ки хизбхои сиёсй меъёрхои мударраршуда барои фаъолияти онхо, меъёрхои муносибати созанда ва радобати солимро ба рохбарй гирифта бошанд. Чихати дигари босуботии низоми бисёрхизбй ба низоъ гирифтор накардани низоми сиёсй ва дар умум чомеа дар натичаи радобатхои низоъангези хизбхои сиёсй мебошад. Радобати носолим ва низоъангези миёни хизбхои сиёсй дар як низоми бисёрхизбй на ба тахкими демократия мебарад, балки боиси кохиш пайдо намудани симои низоми демократй мегардад. Барои мисол дар солхои аввали сохибистидлолй дар Точикистон бархурди идеологии миёни хизбхои сиёсй яке аз омилхои зухури низои сиёсй дар кишвар гардид, ки он боиси кохиши боварии мардум ба низоми демократй шуд. Танхо суботи комил ва донунмехварии низоми бисёрхизбй метавонад шароити мустахкамшавии низоми демократиро фарохам созад. Лозим ба ёдоварист, ки радобати хизбхои сиёсй дар доираи як низоми хизбй шароитхои муайянеро талаб мекунад. Мухим аст, ки радобатнокй боиси тахкими демократия гардад ва шароити низоъангезро ба миён наоварад. Аз ин ру, дар доираи як низоми бисёрхизбй мударрар намудани меъёрхои умумй ва арзишхои барои хамаи нерухои сиёсй добили дабул мухим мебошад.
Мухаддидони дигар низ ба масъалаи босуботии низоми хизбй таваччух зохир кардаанд. Барои мисол мухаддидон О'Донел Ч. ва Шмиттер Ф. рушди низоми хизбии босуботеро, ки тавонад ташаккули хукумати масъулро дар назди мардум таъмин намояд, самти мухимми мустахкамшавии низоми демократй мешуморанд.[11, с. 89] Ба андешаи онхо хамон низоми хизбие дар мустахкамшавии демократия сахм гузошта метавонад, ки масъулиятшиносии низоми идориро дар чомеа таъмин созад. Водеан, низомхои бисёрхизбие, ки хисоботдихандагй ва шаффофияти фаъолияти хукуматхоро таъмин мекунанд, надши боризеро дар мустахкамшавии низоми демократй бозида метавонанд.
Барои сахмгузории низоми бисёрхизбй дар мустахкамшавии демократия таркиби хизбии ин низом низ мухим аст. Зарур аст, ки хизбхои сиёсии дар таркиби низоми бисёрхизбй амалкунанда хосияти деструктивй (фалачкунанда) надошта бошанд. Чи гунае ки мухаддид Клаус фон Бейме зикр намудааст хизбхо мохиятан бад нестанд, аммо хизбхои «хуб» ва «бад» мавчуданд.[3, с. 149-150]. Миёни нишондихандахое, ки аз руи онхо мустахкамшавии низоми демократй бахогузорй мегардад, баъзе аз мухаддидон суботи низомро дар лобалои (ру ба руи) бозсозихои радикалии низоми хизбй ва мавчуд набудани хизбхои сиёсй ва харакатхои зиддисистемй мухим медонанд.[6, с. 12-13] Сиёсатшиноси амрикой С. Хантингтон низ бардароршавии хокимияти собид хизбхои коммунистй (гардиши сурх) ва хизбхои дорои идеологияи зиддидемократй ва фундаменталиро чун хатар ба мустахкамшавии демократия мешуморад.[7, с. 8-10]
Омили дигари самарабахшии низоми бисёрхизбй дар мустахкамшавии демократия аз чигунагии ташкил ва фаъолияти ниходхои намояндагй ва надши хизбхои сиёсй дар онхо вобастагй дорад. Аксари маврид мо метавонем хосиятхои самаранокии низоми хизбиро дар як кишвар аз руи ташкил ва фаъолияти ниходи намояндагй ва хусусан парлумони он дарк намоем. Мухаддидони алохида ба ин масъала низ таваччух зохир намудаанд. Барои мисол дар «Индекси рушди сиёсй»-и худ мухаддид Катрайт Ф. хосиятхои самаранокии рушди бисёрхизбиро дар мисоли хокимияти донунгузор ва ичроия овардааст. Барои холхои баландро сохиб шудани хокимияти донунгузор ва ичроияи як кишвар дар индекси ин мухаддид чойгохи хизбхои сиёсй мухим таладдй шудаанд. Ба андешаи ин мухаддид хокимияти донунгузор дар он шароит ба меъёрхои демократй чавобгу дониста мешавад, ки агар палатаи поёнии
парлумон ва ё кулли парлумон аз намояндагони ду ва ё зиёда дизбдои сиёсй иборат бошанд ва ацаллияти дизбй дар парлумон дадди ацал 30%-ро ташкил диданд. Ба меъёри демократй чавобгу будани докимияти ичроия дар ин индекс чунин муцаррар шудааст: давлатро сарвари докимияти ичроия, ки дар асоси рацобати бисёрдизбй интихоб шудааст, идора менамояд ва шароити гирифтани холи баланд барои докимияти цонунгузор мавчуд аст.[4]
Яке аз меъёрдои дигари мудим, ки нацши низоми дизбиро дар мустадкамсозии демократия нишон медидад, ин имконияти ташкили коалитсияи дизбй дар он мебошад. Дар он низомдои дизбие, ки дорои рацобат мебошанд, шанси ташкили коалитсиядои дизбй назаррас мебошад. Ба андешаи М. Скот дар низомдои бисёрдизбии парлумонй бунёди коалитсиядо шароитро барои тадкими демократия ва докимияти босубот ба вучуд меорад. Дар он долате, ки бунёди коалитсияи мустадкам дар низомдои бисёрдизбии дорои сохтори президентй нисбатан мушкил дониста мешавад. Низомдои парлумонй дорои механизмдои зиёди бунёди коалитсия мебошанд, ки ба демократияи бисёрдизбй ва тадкими он нисбат ба низомдои президентй мусоидат менамояд.[12] Дизбдои сиёсй бо ташкил намудани коалитсия манфиатдои умумиро аз поймол шудан аз чониби дигар навъи манфиатдо, ки шояд ба тадкими демократия хатар дошта бошад дифз менамояд. Дар чунин долат маъракадои интихоботй ба интихоби тими родбарон табдил меёбад ва то як андоза дамодангсозии манфиатдои мухталифро замина мегузорад.
Дигар чидати самаранокии низоми бисёрдизбй дар мустадкамшавии демократия аз чигунагии низоми интихоботй вобастагй дорад. Низоми интихоботии як кишвар ба чигунагии низоми дизбии он ва дар умум ба тадкимёбии демократия дар он таъсири чиддй мегузорад. Тандо низоми короям, шаффоф, бегараз ва бетацаллуби интихоботй метавонад ба тадкими низоми дизбии як кишвар ва дар умум ба рушди демократия дар он мусоидат дошта бошад. Ба хотири тадкими низоми дизбй ва садмгузории он дар мустадкамшавии демократия дар як кишвар зарур аст, ки принсипдои муцарраршудаи интихоботй ба пуррагй риоя карда шаванд. Х^уцуци умумии интихоботй дизбдои сиёсиро водор ба он менамояд, ки ба маъракадои интихоботй таваччуди хоса дошта бошанд. Хусусан ба ондо зарур аст, ки таркиби мустадками узвиятро шакл диданд, барои васеъ шудани пойгоди ичтимоии хеш ва гуруди интихобкунандагон самтгирй намоянд, сиёсати идеологияшонро тадия намояд ва фаъолияти васоити ахбори оммаи худро ба род монанд. Дар дар сурат барои мустадкамшавии демократия дар як чомеа зарур аст, ки рацобати электоралй миёни дизбдои сиёсй ба род монда шавад.
Дар мавриди нацши низоми бисёрдизбй дар мустадкамшавии демократия андешадои мудацциц А. Лейпхарт хеле чолиб мебошад. Ба андешаи у мавчудияти шумораи зиёди дизбдои сиёсии кучак эдтимолияти онро ба миён меорад, ки дар яки ондо мафиатдои зерфардангдо ва мизочони муайянро инъикос созанд ва имконияти каме барои намояндагии манфиатдои умумимиллй боцй монад.[1] Албатта зикр намуданамон зарур аст, ки самаранокии низоми бисёрдизбй дар ягон сурат аз шумораи зиёди дизбдо вобастагй надорад. Балки чидати мудим он аст, ки то кадом андоза ин низом ба тадкими механизмдои демократй мусоидат мекунад ва худи ин низом ба арзишдои демократй то кадом андоза чавобгу аст.
Низоми бисёрдизбй дар маънии васеъ чун поюрализми сиёсй фадмида мешавад ва на дамчун шумораи зиёди дизбдое, ки дар як кишвар ба цайди давлатй гирифта мешаванд ва ё мавчудияти цонун перомуни дизбдо, ки фаъолияти ондоро ба танзим меандозад. Аз нуцтаи
назари Г. Алмонд ва Б. Пауэлл низоми бисёрхизбй аз ду омили мухим вобастагй дорад: «ахамияти бартаридоштаи овози интихобкунандагоне, ки ба хизб овоз додаанд ва он дар интихоби озод ва муайян намудани самти сиёсй голиб шудааст; имконияти хизбхои гуногун барои ташаккул ёфтан ва ба рох мондани радобати озод барои овози интихобкунандагон».[2]
Самаранокии низоми бисёрхизбй ва мухиммияти он дар мустахкамсозии низоми демократй аз чигунагии он вобаста аст. Ду намуди низомхои бисёрхизбиро аз хам чудо месозанд, ки онхо низоми бисёрхизбии бо хизби хукмрон ва бидуни он мебошанд. Намунаи аввали низоми бисёрхизбй, яъне бо хизби хукмрон дар Италия то соли 1990 чой дошт, ки Хизби христианй-демократй надши хукмронро ичро менамуд. Намунаи низоми бисёрхизбии бидуни хизби хукмрон дар Швейтсария, Нидерландия ва Финландия чой дошт.[10, с. 165] Лозим ба ёдоварист, ки чи гуна хосият доштан ва ба кадом навъи низоми бисёрхизбй майл доштани низоми хизбии як кишвар метавонад дар тахкими демократия дар он таъсири якранге надошта бошад. Ба андешаи мо, навъи низоми бисёрхизбии бидуни хизби хукмрон нисбат ба низоми бисёрхизбии дорои хизби хукмрон дар тахкими низоми демократй надши бештаре дошта метавонад.
Албатта, таъсиргузории низоми бисёрхизбй дар тахкимбахшии демократия аз навъи чунин низом вобастагй дорад. На хамаи навъхои низоми бисёрхизбй ба мустахкамшавии низоми демократй мусоидат карда метавонанд. Барои мисол мухаддид А. Вер чунин навъхои гуногуни низоми бисёрхизбиро чун мутадобил, мутавассит, дисматгардида, тадсимшуда чудо намудааст.[13, с.170-171] Лозим ба ёдоварист, ки навъхои зикршудаи низоми бисёрхизбй дар мустахкамшавии демократия таъсири якранг надоранд. Ба андешаи мо, дар навъи мутавассит бештар имконияти мустахкамшавии демократия вучуд дорад. Дар навъхои дисматгардида ва тадсимшуда низ имконияти мустахкамшавии демократия бо шарти риояи меъёрхои дабулшудаи фаъолияти хизбй мавчуд аст. Аммо навъи мутадобил голибан хосияти низоъангезанда дорад, ки на ба мустахкамшавии демократия, балки ба хатархои эхтимолй ба низоми демократй оварда мерасонад.
Хамчунин мо метавонем навъхои радобатнок ва берадобати низоми бисёрхизбиро зикр намоем, ки таъсири онхо низ дар мустахкамшавии низоми демократй якранг нест. Ба андешаи мо танхо низоми бисёрхизбии дорои радобати солим ва созанда метавонад дар фардият аз низоми бисёрхизбии берадобат ва сокит ба мустахкамшавии демократия сахмгузор бошад. Аз ин ру, дар самти мустахкамсозии низоми демократй зарур аст, ки низоми бисёрхизбй хосияти радобатнокии солиму созандаро дошта бошад. Дар сурати гайр низоми бисёрхизбй дар хеч сурате наметавонад омили мустахкамгардии низоми демократй дар як кишвар гардад. Дар сурати гайр аз ин чихати ниходии тахкими демократия дар як кишвар зери суол меравад.
Холати таъсиргузории низоми бисёрхизбй ба мустахкамшавии низоми демократй дар бештари мавридхо аз чигунагии сохтори сиёсии як кишвар низ бастагй дошта метавонад. Аслан низоми бисёрхизбиро голибан дар кишвархои дорои низоми парлумонии идоракунй самаранок мешуморанд. Дар низомхои идораи президентй аз сабаби таъсиргузории институти президентй дар идораи давлатй низоми бисёрхизбй чандон короям дониста намешавад ва сахмгузории он низ дар тахкими низоми демократй зери шубха дарор мегирад. Аз ин ру, сахмгузории низоми бисёрхизбй дар тахкими демократия аз чигунагии низоми идории як кишвар вобастагй дорад. Дар кишвархои дорои шакли идораи
президентй низоми дудизбй бештар короям ва функсионалй шуморида мешавад.
Дар умум зикр намудан бамаврид аст, ки дар мустадкамшавии низоми демократй нацши низомдои дизбй дар як кишвар назаррас аст. Низоми дизбй чидати мудимми нидодии мустадкамшавии демократияро ташкил медидад. Дизбдои сиёсй бо рацобатнокй, масъулияти сиёсй, талаби дисоботдидй ва шаффофият, интицод ва масъалагузорй, чолишбарангезй дар мудити сиёсии чомеа, мубориза барои ба даст овардани овози мардум ва дастгирии ондо, тадияи барномадои нави рушди чомеа, омода намудани сарварони сиёсй, таблиги платформаи тагйирот ва рушд дар як чомеа, такмили дисси масъулияти идорй ва гайра метавонанд дар тадкимбахшии низоми демократй дар як кишвар садми беанзода мудимм дошта бошанд. Ба андешаи мо мустадкакмшавии демократия дар як кишвар бидуни бунёди низоми дизбии короям ва рацобатнок гайриимкон мегардад. Аз ин ру, зарур аст, ки ба масъалаи садмгузории низоми бисёрдизбй ва омилдои мухталифи садмгузории ин низом дар мустадкамсозии демократия дар як чомеа таваччуди бештар зодир гардад. Дар дар сурат моро зарур аст, омилдои таъсиргузор ба самаранокии низоми бисёрдизбиро дар шароти Точикистони имруза мавриди тадлили дамачониба царор дидем. Тандо бо ин васила мо метавонем, мушкилоти мавчударо дар ин самт ошкор ва тавсиядои бедтарсозии низоми бисёрдизбиро дар шароити Точикистони имруза ироа карда бошем.
Пайнавишт:
1. Лейпхарт А., Демократия в многосоставных обществах: Сравнительное исследование. - М.: Аспект Пресс, 1997. -287с.
2. Almond G., Powell B., Comparative Politics Today. A World View. 6-th ed. N.Y.: Harper Collins, 1996. -846р.
3. Beyme K. von Party Leadership and Change in Party Systems: Towards a Postmodern Party State? // Government and Opposition. 1996. Vol. 31. № 2.
4. Cutright Ph. National Political Development: Measurement and Analysis // American Sociological Review. 1963. Vol. 28. № 1.
5. Diamond L. Introduction: In Search of Consolidation // Consolidating the third Wave Democracies. Regional Challenges / Ed. by L. Diamond, M. Plattner, Y. Chu and H. Tien. — Baltimore, London: The Johns Hopkins University Press, 1997.
6. Gunter R., Diamandouros N., Puhle H.-J. (eds.) The Politics of Democratic Consolidation: Southern Europe in Comparative Perspective. — Baltimore: John Hopkins University Press, 1995.
7. Huntington S. Democracy for the Long Haul // Journal of Democracy. 1996. Vol. 7. № 2.
8. Jaggers K., Gurr T. Tracking Democracy's third Wave with the Polity Ill Data // Journal of Peace Research. 1995. Vol. 32. № 4.
9. Lijphart, A. "Typologies of Democratic Systems." Comparative Political Studies. Vol.1, No. 1 (April), 1968.
10. Lijphart A., Patterns of Democracy. Government Forms and Performance in thirty six Countries. New Haven and London: Yale University Press, 1999.
11. O'Donnel G., Schmitter Ph. and Whitehead L. (eds.). Transitions from Authoritarian Rule: Prospects for Democracy. — Baltimore: The Johns Hopkins University, 1986.
12. Scott Mainwaring, Presidentialism, multiparty systems, and democracy: the difficult equation, January 1997, https://www.researchgate.net/publication/253966997
13. Ware A., Political parties and party systems (Oxford: Oxford University Press, 2000)
Caudoea M.A. OMUX^OU caMapaHOKUU HU30MU 6ucepyu36u dap ma^KUMU deMOKpamun
Reference Literature:
1. Leyphart, A. Democracy in Multistructural Societies: Comparative Analyses. M. : Aspect Press, 1997. - 287pp.
2. Almond G., Powell B., Comparative Politics Today. A World View. 6-th ed. N.Y.: Harper Collins, 1996. - 846pp.
3. Beyme K. von Party Leadership and Change in Party Systems: Towards a Postmodern Party State? // Government and Opposition. 1996. Vol. 31. № 2.
4. Cutright Ph. National Political Development: Measurement and Analysis // American Sociological Review. 1963. Vol. 28. № 1.
5. Diamond L. Introduction: In Search of Consolidation // Consolidating the Third Wave Democracies. Regional Challenges / Ed. by L. Diamond, M. Plattner, Y. Chu and H. Tien. — Baltimore, London: The Johns Hopkins University Press, 1997.
6. Gunter R., Diamandouros N., Puhle H.-J. (eds.) The Politics of Democratic Consolidation: Southern Europe in Comparative Perspective. — Baltimore: John Hopkins University Press, 1995.
7. Huntington S. Democracy for the Long Haul // Journal of Democracy. 1996. Vol. 7. № 2.
8. Jaggers K., Gurr T. Tracking Democracy's Third Wave with the Polity Ill Data // Journal of Peace Research. 1995. Vol. 32. № 4.
9. Lijphart, A. "Typologies of Democratic Systems." Comparative Political Studies Vol.1, No. 1 (April), 1968.
10. Lijphart A., Patterns of Democracy. Government Forms and Performance in Thirty Six Countries. New Haven and London: Yale University Press, 1999.
11. O'Donnel G., Schmitter Ph. and Whitehead L. (eds.). Transitions from Authoritarian Rule: Prospects for Democracy. — Baltimore: The Johns Hopkins University, 1986.
12. Scott Mainwaring, Presidentialism, multiparty systems, and democracy: the difficult equation, January 1997, https://www.researchgate.net/publication/253966997
13. Ware A., Political parties and party systems (Oxford: Oxford University Press, 2000)
