CC BY
19
Твкеев Дархан Шушрбащлы,
Каржы полициясы академиясынъщ докторанты, цуцыц магистр1
ПОЛЬША ЕЛ1 КЫЛМЫСТЬЩ к;¥К;ЫГЫНЫЩ КЕЙБ1Р ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Эрбiр елдщ езвдш даму жагдайы мен орналаскан жерi бойынша к¥кыктык жYЙесi калыптасатыны белгш. Мемлекет пайда болып, теракты кызмет етудщ езi бiр ж^мыс болатын болса, ал к¥кыктык багытты ^йымдастыру одан да киынырак болуы мYмкiн. Мысалга, Европаныц солтYCтiгi мен ощуспп, батысы мен шыгысы эр алуан к¥кыктык багытты ^станады. Бiреуi к¥кыктыц кайнар кезi тек зац десе, ал екшшю нормативтш-к¥кыктык актi репнде сот Yкiмдерi немесе шешiмдерiн де жаткызады. Сонымен катар, ^лттык салт-дэстур мен эдет-г^рып белгiлерi аркылы к¥кыктык жYЙенiц ез накышында ерекшеленетшщ ескеруiмiз керек. Эрине б^ндай жYЙелер тарихи жолы бар, гасырлар бойы т^ракталган екендiгi анык, бiрак, казiрri заманда дYние жYзiнщ бiр жYЙеде отыру деген кагида езектi болмай отыр. Ягни, соцгы кезде бiр жYЙенiц екшшюшщ элементтерiн бiр-бiрiнен алып, ез жYЙесiне шогырландыру жагдайлары орын теуiп келедi. Сондыктан казiрri жаhандану заманыцда мемлекеттi сактап ^алу немесе одан эрi тиiмдi даму максатында жасалатын шаралар дамыган елдердщ саясатын устану, к¥кыктык жYЙесiнiц элементтерiн енпзу сиякты эрекеттер алуы мYмкiн. Бiрак, осыган карамастан езiндiк багыты мен нысаны бар елдерде аз емес, ягни, Европа мен Азия елдер^ Америка к¥рама штаттары, Ресей Федерациясы, Бiрiккен араб эмiрлiктерiн жащызуга болады. Осыган негiзделiп, аталган макалада Европа елдершщ iшiндегi Польша мемлекетшщ К¥^ьщтьщ жYЙесi, к¥кыктык нормалар саясаты, жалпы к¥кыктыц кейбiр ерекшелiктерi женiнде токталып етсек.
Польша мемлекетi к¥рылымы жагынан бiрт¥тас (унитарлы), эюмшшк-аумактык белiнiстерден тирады, 1997 жылгы Конститу-цияга сэйкес, баскару нысаны жартылай Президенттiк, ягни парламенттщ мемлекеттi
баскаруда ез Yлесi бар жэне саяси режимi -демократиялык болып саналады. XVI гасырда б^ныц орнына статуттар мен конституция жэне эдет-г^рып к¥кыгы нормаларын б^рын басылып камтыган жинак пайда болды.
Польша елшщ каирп конституциялык к^рылысы 1980 жылдыц соцындагы басталган реформалардыц нэтижесiнде калыптасты. 1989 жылы сэуiр айында Польшалык Парламенттщ екi палаталык к¥рылымы калпына келтiрiлдi, ал мемлекетпк кецес пен мемлекеттiк бктктщ жогаргы алкалык органы жойылып, бiр ретте мемлекеттщ басшысы Президент институтына айналды жэне ол Польшаныц ^лттык жиналысымен сайланатын болды. Осындай бастаулардан каирп Польша мемлекетi калыптаскан [1, 70].
Польша романо-германдык к¥кыктык жYЙеге юредь Польшалык к¥кык ете бай эрi кYрделi тарихка ие, ол жYЗ жылдыктар бойы немiс, Рим, Франция, Австрия, орыс жэне советтiк к¥кыктыц тiкелей ыкпалымен калыптасты. XIII гасырдыц басында Польша елiнде бiрнеше к¥кыктык жYЙелер орын алды: ягни, толыгымен немiстер т^ратын калаларда - немютш калалык к¥кык, ал оныц сыртында эр топ екiлдерiне жеке жYЙе ретiнде т^ратын польшалык к¥кык жYзеге асты. Немiстiк калалык к¥кык аркылы Польшага орта гасырда рим к¥кыгыныц кептеген кагидалары мен институттары енпзшдь Орта гасырлык польшалык к¥кык (кептеген баска европалык мемлекеттерден к¥кыгы айрыкшаланып) кодификация жасалмаган. К^алалык к¥кык жер к¥кыгынан керi жеке дара езi дамып, сырт жактан кептеген элементтердi енгiздi. Римдiк к¥кыктан баска, калалык тэжрибе XVI гасырда немiстiк император В. Карлдыц 1532 жылгы «Каролина» атты басылымы кылмыстык к¥^ыктыц материалдык жэне процессуалдык саласындагы ережеге жYгiндi. XVI - XVII
гасырларда дамып келе жаткан калалык К¥Кыщ жергiлiктi жагдайларга взiндiк немютш нысанмен мэселелердi шеше бастады [2, 77].
1791 жылы Польшада ец алгаш Европа мемлекеттершщ арасынан Конституциясы кабылданды. Бiрак, 1795 жылы Польша елi Австрия, Пруссия жэне Ресей арасындагы бвлiнiске душар болгандыктан, тэуелаздтн жогалтты. 1918 жылы тэуелсiздiгiн калпына келтiруге дейiн Польшаныц Yш бвл^еп к^кыктык дамуы шектелiп кала бердь 1808 жылы Варваша княздiгi аумагына кыска мерзiмдi франциялык иелiк ету кезещнде атакты Наполеон кодексi енгiзiлдi, ал 1809 жылы -Франциялык сауда кодексi жYзеге асты. Осындай эрсалалы француздык кодекстердщ нэтижесiнде, Польшаныц жеке к¥Кыгы Х1Х жэне ХХ гасырларда даму Yстiнде болды. Наполеондык согыстан кейiн Польша елшщ бiрталай бвлiгi Ресей империясыныц к¥рамына юрш, Польша хандыгы автономы тYрiнде калды. Наполеон кодексiнен Польшалык жагдайга дагдылану алдымен (1818 жылы) ипотекалык зацнамага ауыстырылды. Содан кейiн неке жэне отбасы катынастарын реттеу Yшiн Польша хандыгы (1825 жылы) азаматтык кодекшмен реттелдi, онда мiндеттi тYрде шiркеулiк неке кажеттш ескерiлген. Пруссиялык Польша аумагындагы азаматтык к¥Кык 1794 жылгы басылымдагы ережеде квзделген, жэне онда жер катынастары да айтылган, ол 1900 жылга эрекет еттi. Ал Француздык сауда кодексi взгертусiз шамамен 1934 жылга дешн эрекет етп.
Француздык кылмыстык к¥Кыкты Польшага енпзу эрекеттерi ешкандай нэтиже берген жок. Салдарынан 1818 жылы Польша хандыгы взшдш кылмыстык кодекс жинактады. Оны 1847 жылгы негiзгi жэне косымша жазалар туралы кодекс ауыстырды, ягни Польша хандыгыныц Ресей патшалыгына карай зацнамаларды жакындастыру болып саналды. Кешшрек 1903 жылдары Польша княздiгi мен Ресей империясыныц кылмыстык нормалары жаца кылмыстык кодекспен взгере бастады [3, 85].
Кылмыстык сот тврелiгiнiц польшалык бiртYгас жYЙесi зацнама тYрiнде дYниежYзiлiк согыстардыц арасында калыптасты. Оныц негiзi болып, 1928 жылы Кылмыстык ю жYргiзу кодексi, сол жылдардагы сот к¥рылымы туралы зац, сонымен катар, 1932 жылы кабылданган Кылмыстык кодекс жэне кылмыстык кылык туралы кодека саналды.
Екiншi дYниежYзiлiк согыстан кешн аталган кодекстер бiрнеше рет взгерютерге ^шырып,
бiркатар нормативтш-к^кыктык актiлермен толыктырылды. Мысалга, 1946 жылы 13 маусымдагы «Мемлекеттщ калпына келтiруi кезецiнде аса каушт кылмыстар туралы» Декрет; 1959 жылгы 18 маусымдагы «Когамдык меншшке карсы кылмыстар Yшiн жауаптылык туралы» зац; 1958 жылгы 22 мамырдагы «Бузакылык Yшiн жауаптылыкты кYшейту туралы» зац, 1959 жылгы 10 желтоксандагы «Алкоголизмге карсы кYрес туралы» зац жэне 1959 жылгы 22 сэуiрдегi «Самогон жасауга карсы кYрес туралы» зацмен деп айтуга болады [3, 87].
1969 жылы кылмыстык зацнама кайтадан взгертулерге душар болды, сол уакытта Кылмыстык, Кылмыстык iс жYргiзу, Кылмыстык-аткару кодекстерi кабылданып, б^л актiлер 1970 жылы 1 кацтардан бастап кYшiне ендi. Сонымен катар, 1971 жылы Кылык туралы кодекс жэне кылыктар туралы iстердiц вндiрiсi жвнiнде кодекс кабылданды, б^л кодекстеп кылыктар бiздiц зацнама бойынша квбшесе экiмшiлiк к^кыкбузушылыкпен тец келедi, кейбiр кылыктар гана кылмыстык сипатка ие болуы мYмкiн. Сонымен коса, кылмыстык-каржылык зац кабылданды, ал 1982 жылы Кэмелетке толмагандардыц iстерi жвнiндегi вцщрю туралы зац кабылданды, осындай кешпте 1997 жылга дейiн Польшалык кылмыстык жэне кылмыстык iс жYргiзушiлiк зацнамалары жYзеге асты.
1997 жылгы маусым айында Польша мемлекетi жаца Кылмыстык жэне Кылмыстык iс жYргiзу кодекстерш кабылдады. Б^л кодекстер 1998 жылы 1 кыр^йектен бастап кYшене ецщ жэне кылмыстык сот тврелiгi жYЙесiн реформалауга багытталган 8 жылдык нэтижес болып табылады. Б^л аталган зацнамалардыц ережелерi 1997 жылгы Конституция нормала-рына негiзделген, соган сэйкес, кез келген ^сталган адам 48 сагаттыц iшiнде соттыц К^зыретше берiлуi тшс. Егер 24 сагаттыц iшiнде ^сталган адамга айыпты ретiнде уакытша камауга алу туралы соттыц каулысы бершмесе, онда оны босату кажет. Ал адвокаттыц кылмыстык iске катысуы кылмыстык процестiц барлык сатыларында жYзеге асырылады [4, 33].
Польшалык кылмыстык к¥Кыктыц кайнар квзi тек зац гана болып табылады. Бiрак, Польшаныц кылмыстык к¥Кыгы (ТМД-дан Караганда) толык кодификацияланбаган, ягни, кылмыстар тiзбесi накты кврсетшмеген. Сонымен катар, кылмыстык к¥Кыктыц кайнар квзi ретiнде Кылмыстык кодекске енпзшмеген квптеген арнайы зандар да саналады. Б^ндай зандардыц он шактысы бар, олардыц катарына
Екiншi дYниежYзiлiк согыска дейiн кабылданган зандарды айтуга болады, ягни 1934 жылгы 27 маусымда кабылданган Сауда кодексi, 1936 жылгы 28 сэуiрде кабылданган Чек туралы занын керсете аламыз. Эскери актшерден кейiн манызды актiлердiн бiрi - 1971 жылгы Каржы кылмыстары туралы зан (Каржылык-кылмыстык зан), 1959 жылгы Самогон кайнатумен кYрес туралы зан жэне 1985 жылгы Есiрткiнi пайдаланудан алдын алу туралы зан болып саналады.
Сонымен бiрге, тагы бiр Польша елшдеп ерекшелiк ретiнде, терiс кылык туралы ¥гымнын бар болуы. Кептеген галымдар б^л институтты кылмыстык к¥кьщтьщ бiр саласы деп карастырады. Осыган дэлел ретвде Польшада 1971 жылы Терiс кылык туралы кодекс шыгып, кылмыстык к¥кыкпен тiкелей байланысын керсетш отыр. 1997 жылгы Кылмыстык кодекс 1969 жылгы Кылмыстык кодекс сиякты Yш белiммен тирады: жалпы, ерекше жэне эскери. Сонымен коса, Польшанын кылмыстык заннамасында мынадай жазалар карастырылган: акшалай айыпп^л, бас бостандыгын шектеу, бас бостандыгынан айыру, 25 жылгы бас бостандыгынан айыру жэне емiр бойы бас бостандыгынан айыру жаткызылады. Ал, Польшада ен алгаш рет 1889 жылы елiм жазасы алынып тасталды, жэне 1926 жылы кайта жанартылды. Ен сонгы рет б^л жаза тYрi 1988 жылы колданылганын айта кетуiмiз керек. Ал, осы жазаны тYпкiлiктi алып тастау туралы шешiм 1997 жылы болып, жана баспадан шыгарылган Кылмыстык кодексте орын алмады. 1997 жылгы Кылмыстык кодекстеп кылмыстык жазага гана тэн жазалар жYЙесiмен катар, езге де кылмыстык шараларды ескеруiмiз керек, ягни оларга: 1) азаматтык (саяси) к¥кыктарынан айыру; 2) белгiлi бiр лауазымынан, мамандыктан немесе шаруашылык кызметпен айналасу к¥кыгынан айыру; 3) транспорт к¥ралдарын жYргiзуге тыйым салу; 4) заттарды тэркiлеу; 5) келтiрiлген зияннын орнын толтыруага мiндеттеме алу; 6) акшалай тэркшеу; 7) акшалай мiндеттеме бойынша орындау; 8) Yкiмдi баршага жария ету деген сиякты шаралар колданылуы мYмкiн. Жэне тагы бiр айта кететiн жайт 1997 жылгы Кылмыстык кодексте каушиздш шара ретшде калыптаскан медициналык сипаттагы мэжбYрлеу шараларын колдануда жYзеге асырылады [4, 34].
Польша мемлекетшщ тагы бiр ерекшелш ретiнде кылмыстык iстi толык, жан-жакты ашу максатында iске манызы бар факторды
айтуымыз кажет. Ягни, кылмыстык ендiрiсте «непзп куэгер» («коронный свидетель») деген ¥гым калыптасып, казiргi уакытка дейiн жYзеге асырылып келедi. Б¥л институттын мэнi - накты кылмыстык юке катысты т¥лга, ягни айыпталушы немесе бiр мYшесi ез кшэсш мойындап, барлык мэн-жайларды ез ерюмен айтып, iстi ашуга, одан эрi тергеуге, толык аякталуына кемек береди Бiрак, ез кiнэсiн мойындап келуден мYлдем белек, себебi аталган айыпталушы «куэгер» ретшде болады жэне сол накты кылмыс Yшiн гана емес, баска да езi керген кылмыстык ютердеп ашылмаган мэн-жайларды айтуга мшдеттеме алады. Сол Yшiн ол жазадан босатылуы мYмкiн немесе жазасын жещлдету мYмкiн. Сонымен бiрге, жасалмаган кылмыстык эрекеттердi алдын алуга жэне кылмыс усладе ¥стап алуга ете манызды болып саналады. Б¥л тек ¥йымдаскан кылмыстык топпен жасалган кылмыстарга тэн, жэне олардын ашылмаган кылмыстарын ашуга сеплгш тигiзедi.
Жалпы «непзп куэгер» ретшде саналу Yшiн накты белгiлерi болады, оларга:
1. Аса каушл кылмыс;
2. ¥йымдаскан кылмыстык топ;
3. Мемлекетке елеут зиян келлру мYмкiн.
Егер де керсетiлген белгшердщ бiрi болмаса,
негiзгi куэгер релнде санай алмаймыз. Ягни, б¥л тiзiм айрыкша мэнi бар жэне кылмыс толык ашылуына ете кажет, сондыктан б¥л процестi жYзеге асыратын т¥лгалар Yлкен жауапкершiлiкке ие болады.
Непзп куэгер ретiнде танылу барысын жYзеге асыратын ен алдымен, iстi жYргiзушi прокурор. Ол куэгер ретiнде ез ерюмен келген т¥лгадан iстiн барлык мэн-жайын, анык-каныгын бiлiп, к¥жатпен ресiмдейдi, содан кейiн негiзгi куэгер ретшде танылу туралы куэгерден келюмш алады. Одан эрi негiзгi куэгер болып танылатын т¥лганын айгактарын куэландыру женiнде ¥сыным хатпен сотка жYгiнедi. Ендi б¥л процестiн жалгасы соттын к¥зырына етедi, сот бiрнеше мiндеттердi карастыру кажет, ягни:
- 100% ез ерюмен келiп айтылганы жешнде;
- ешкандай куш колданусыз жасалгандыгы туралы.
Осындай жагдайлар орын алып, куэгердщ есi д¥рыс жэне кэмелет жаска толган екендiгi нактыланса, онда куэгер «непзп куэгер» деген мэртебеге ие болады. Жэне ол мемлекеттщ коргауында бола отырып, езiне жэне онын жан¥ясына кауiпсiздiк кепiлдiгiн береди Бiрак ол келiсiмге байланысты талаптарды орындауга мiндеттi болады, атап айтканда мемлекет
немесе кала аумагынан шыгып кетпеуге, raidi органдардьщ шакыртылган жерiне келуге, raicri тэртшт сактауга, басты сот талкылауында келiciлген барлык жагдайларды орындауга деген сияктылар. Егер талаптарды орындаган жагдайда, осылайша кылмыстык ic ез мэреciне жетедi. Ал егерде келюмдеп 6ip талап орындалмай калса, онда кылмыстык ю акикатына жеткiзiлмеуi MYMKiH, соган сэйкес, аталган «непзп куэгер» катац жауапкершiлiкке тартылады. Б^ндай тэжiрибе кез келген кылмыс тYрiне жасалуы мYмкiн, мысалга, салык кылмыстары Yшiн, егер негiзгi куэгер ретiнде танылу Yшiн шарттары келiп т^рса, онда б^ндай шараныц кылмысты ашуга мацызы ете зор.
Кортыта айтканда, Польша елi тарихи жолы эртYPлi жYЙеде дамып, калыптасканмен романо-германдык к¥кыктык жYЙеге жата отырып, езiндiк бiр ерекшелiктерi бар. Кылмыстык к¥кык
саласы накты нормалар жиынтыгымен гана емес, сонымен катар, сала бойынша да кылмыс ретшде тануды айкындайтын зацнамалар бар екендтн еcкеруiмiз керек, сонымен бiрге, басты ерекшелш ретiнде, «непзп куэгер» процесш бiздiц елдегi кылмыстарды ашуга септш тиюi мYмкiн, накты айтатын болсак, салык кылмыстары Yшiн, ягни ^йымдарга салынатын салыкты немесе бюджетке теленетш мiндеттi телемдердi телеуден жалтару кылмысын ашуга ете кажет. Себебi, ^йым болганан кейiн, б^л кылмыс тYрiн бiр адам гана жасамайды, оны сол ^йымныц жауапты мYшелерi, кейде салык органдарымен бiрлеciп жасалатыны белгш. Сондыктан, б^ндай тэжiрибе елiмiздiц кылмыстык idi ашуга, тергеуге жэне ютщ акикатына жетуiне Yлкен эcерiн тигiзедi деп ойлаймыз.
ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. Конституция Республики Польша // Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Учебник в 4 т. Т. 3. отв.ред. проф. Б.А. Страшун. - М.: Бек, 1997. - 689 с.
2. Новые конституции стран Восточной Европы и Азии (1989-1992): Сб. Д.Л. Златопольского. -М.: Изд-во «Юридический колледж МГУ», 1996. - 353 с.
3. Бардах Ю., Леснодорский Б., Пиетрчак М. История государства и права Польши. - М.: Юрист, 1980. - 559 с.
4. Уголовный кодекс Польши // Кодексы Польши: Уголовный кодекс, Уголовно-процессуальный кодекс (выдержки), Уголовно-исполнительный кодекс. - М. Сборник докладов, представленных государствами-участниками по международной конвенции о ликвидации всех форм расовой дискриминации, 1998. - 180 с.
Талданып отырган мацалада Польша мемлекеттщ цурылымы жагынан бгртутас, басцару нысаны жартылай президентт1к жэне саяси режим! - демократиялыц деген цалыптасу кезецдерте цысцаша сипаттама бертген.
Аталган мацалада шетелд1к тэж1рибе реттде Польша мемлекеттщ нег1зг1 куэгер институтын Цазацстан Республикасы цылмыстыц цуцыгына ецг1зу сурацтары царастырылган.
Тушн свздер: Польша цылмыстыц цуцыгы, Польша цылмыстыц цуцыгынъщ цайнар квзг, Польшадагы «тер1с цылыц» угымы, нег1зг1 куэгер.
В рассматриваемой статье дается краткая характеристика этапов становления Польши как унитарного государства, где форма управления наполовину президентская и политический режим - демократическое государство.
Рассмотрены вопросы имплементации зарубежного опыта на примере Республики Польша института основного свидетеля в уголовное право Республики Казахстан.
Ключевые слова: уголовное право Польши, источники уголовного права Польши, понятие «проступки» в Польше, коронный свидетель.
In our paper provides a brief description of the stages of Poland becoming a unitary form of governance at the half and Presidential political system - democracy.
This article describes how to implement the international experience of the Republic of Poland of the institute of the name witness in the criminal law of the Republic of Kazakhstan.
Keywords: Polish criminal law, the sources of the criminal law ofPoland, the concept of misconduct in Poland, the crown witness.
Дархан ШYкiрбаЙ¥лы Текеев,
Каржы полициясы академиясыньщ докторанты, Maracrpi
Польша елi кылмыстык; кукыгынын кейбiр ерекшелiктерi
Токеев Дархан Шукирбаевич,
докторант Академии финансовой полиции, магистр права Некоторые особенности уголовного права Польши
Tokeev Darkhan Shukirbayevich,
the doctoral candidate of Academy of financial police, the master it is right Some features of criminal law in Poland
