CC BY
18Кулбаев Ерлан Мухитулы,
«Туран» универсишеттщ 1-курс магистранты
ЕС1РТК1 ЗАТТАРДЫ ЖЭНЕ ПСИХОТРОПТЬЩ ЗАТТАРДЫ ЗАЦСЫЗ ДАйЫНДАУ, вЦДЕУ, ИЕМДЕН1П АЛУ, САЦТАУ, ТАСЫМАЛДАУ, ЖеНЕЛТУ НЕМЕСЕ САТУ КЫЛМЫСЫНЫЦ КЫЛМЫСТЫК-К^КЫ^ТЫК АСПЕКТ1ЛЕР1
^ылмыстык кодекстiц 259-бабыныц 1-тармагында ешртю заттарды немесе жYЙкеге эсер ететш заттарды eткiзу максатынсыз iрi мелшерде иемденiп алу тасымалдаганы немесе сактаганы Yшiн кылмыстык жауаптылык белгшенген [1, 12 б.].
^ылмыстыц заты есiрткi заттар жэне жYЙкеге эсер ететш заттар. Ешртю заттар - адамньщ психикасына эсер ететiн, одан эрi организмдi бYлдiретiн синтетикалык немесе табиги тектес заттардыц жиынтыгы.
^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 1998 жылгы 9 наурыздагы №186 каулысымен бекiтiлген тiзiмiне медициналык максатка пайдалануга тыйым салынган есiрткi заттардыц 72 атауы керсетшген.
ЖYЙкеге эсер ететiн (психотроптык) заттар -адамныц психикалык функциясына эсер ететш каушт заттар. Тiзiм бойынша м^ндай заттардыц 38 атауы бершген. Оларга аминорекс, месхалин, метамфетамин, псилоцин тагы баска заттар жа-тады.
^ылмыстыц объектiсi - кылмыстык к¥кык теориясында кYрделi де даулы мэселелердщ бiрi. ^ылмыстыц объектiсi кылмыстык зацмен коргалатын когамдык катынас екендiгi баршамызга белгiлi. Бiрак б^л жалпы тусшш зерттеушiлерге объектiнiц к¥рылысы мен мазм^нына эр тYрлi сипаттама беруге кедерп болмайды. Ал тiкелей объектiнiц аныктауда «когамдык катынас» деген тYсiнiктi кейбiр кезде «мYлiк», «мYДде» жэне тагы баска тYсiнiктермен алмастырылады. М^ндай келшпеушшктщ себебi, элеуметтану эдебиеттерiнде когамдык катынастыц iшкi к¥рылысы жэне оныц элементтершщ мазм^ны туралы мэселенiц бiр жакты шешшмеушде.
^ылмыстыц объектiсiн белгiлеу, эрбiр
кылмыстыц мэнiн аныктауда кажеттi шарттардыц бiрi бола отырып, к¥кык б^зушылыктыц табигатын оныц элеуметтiк-саяси мазм^нын жэне когамдык кауiптiлiк дэрежесiн аныктайды. ^ылмыстыц объектiсiн дэл белгiлеу, ец алдымен сэйкес нормалдыц ^ылмыстык кодекстiц Ерек-ше бeлiмiндегi орнын аныктауга, сондай-ак гс-эрекеттi д^рыс саралауга жэне жаза тагайындауга кажет.
Адамныц когамдык каушт iс-эрекетi (эрекет не эрекетсiздiгi) кылмыс деп мына жагдайда танылады, егерде ш-эрекет зацмен коргалатын белгiлi бiр объектiге багытталган болса.
«Эрбiр кылмыс эрекетикте немесе эрекетсiздiкте кeрiнсiн, ол эр уакытта белгiлi бiр объекиге кол с^гады. Еш нэрсеге киянат жасамайтын кылмыс табигатта жок» [2, 15 б.], деп жазады профессор А.Н. Трайнин. Адам кылмыстык зацмен коргалатын объекиге киянат жасай отырып когамдык катынас кылмыстык зацмен коргала бермейдi. ^ылмыстык зацмен коргалмайтын когамдык катынас кылмыстыц объектiсi болып табылмайды.
^ол срушылык объектiсiнiц к¥рылысына, тYрлерiне, кылмыстыц затына жэне кылмыстыц объекиш туралы жалпы iлiмнiц баска да мэселелерше теракты бiр пiкiрдiц болмауы, ^азакстан Республикасы ^ылмыстык кодексiнiц Ерекше бeлiмiндегi кылмыстардыц жекелеген тYрлерiн жэне топтарын, соныц iшiнде есiрткi заттарга байланысты кылмыстарды талдауда эсерiн типзедг Содан баска, объектiнiц мэнi туралы мэселенщ бiржакты шешiмiнiц болмауы, б^л кылмыстардыц топтык жэне тшелей объектiлерiн реттеудегi мацызды мэселелердi шешуге мYмкiндiк бермейдi.
^азiрri уакытта когамдык катынас кылмыстык киянаттыц объектiсi деп бекпу жалпы танылган
жэне кылмыстык к¥кык iлiмiнде жеткiлiктi терец зерттелген мэселе.
Кылмыстык к¥кык теориясында кылмыстыц жалпы объектiсiмен катар кылмыстардыц топтык жэне тiкелей объектiлерi деп белшедь Топтык жэне тiкелей объектiлер - жалпы объектшщ К¥рамдас белiктерi. Топтык объект баска белгiлермен салыстыра отырып кандайда бiр кылмыстар тобыныц когамдык каушт дэрежесiн аныктауга мYмкiндiк беред^ ол нег^рлым мацызды болса, киянат сог^рлым каушт болады. Б^дан баска кылмыстыц топтык объектiсi бойын-ша Кылмыстык кодекстердщ Ерекше белiмiшц жYЙесi к¥рылады, б^л кылмыстык к¥кык теориясында жалпы танылган. Кылмыстык ю-эрекет (эрекетсiздiк) зац коргайтын когамдык катынастарга зиян келтiретiн болады неме-се зиян келтiруге кауш тугызды. Олай болса, барлык кылмыстык ю-эрекеттщ жалпы объектiсi - когамдык катынас болып саналады.
Кылмыстык к¥кык теориясында кылмыстыц топтык объектiсi туралы эр тYрлi тYсiнiктер берiлген. Кептеген авторлар, топтык объект деп бiрнеше кылмыстар киянат жасайтын, бiртектес езара байланыскан когамдык катынастарды айтады. Топтык объектшщ тYсiшriшц м^ндай аныктамасын д^рыс деп санау керек, ейткеш «б^л жерде кылмыстык зац коргайтын бiртектес жэне езара байланыскан когамдык катынастар анык керiнiп т^р».
Сол сиякты, халыктыц денсаулыгына кылмыстык кол с^гушылыктыц объекта болып табылатын когамдык катынастар да осы дау-дан тыс калып отырган жок. Есiрткi нэрселерге байланысты кылмыстардыц топтык объектiсiн аныктау Yшiн, олар жалпы объектiнiц белiгi ретвде когамдык катынастардыц тап кандай тобына зиян келтiретiнiн аныктау керек. Есртк нэрселермен зацсыз эрекет жасаганы Yшiн кылмыстык жауаптылыкты аныктайтын нор-малар Казахстан Республикасы Кылмыстык кодексiнiц «Халыктыц денсаулыгына жэне адамгершiлiкке карсы кылмыстар» деген 10-та-рауында орын алган.
Кдоамында есiрткi заттар бар есiмдiктердi зацсыз дакылдандырудыц объектiсi туралы мэселеш, кылмыс объектiсiн Yш мYшелiк ж^еу негiздiнде карастыру керек. Б^л карастырылып отырган кылмыстык киянат тапкандай когамдык катынастарга багытталгандыгын аныктау кажет.
Зац эдебиеттершде к¥рамында есiрткi заттар бар есiмдiктердi дакылдандырудыц объектiсi бойынша теракты бiр пiкiр жок. Кептеген галымдар б^л кылмыстыц объектiсi халыктыц денсаулыгы деп санайды. Б^дан баска да кезкарастар бар. Мысалы, О.В. Колесниктщ ой-
ынша, есiрткi нэрселердi жасауга жэне таратуга тыйым салу максатымен когамда бкiтiлген ереже, «когамдак тэртш» жYЙесiне кiретiн когамдык катынастарды реттейдь Ол осыган негiзделе отырып; «к¥рамында есiрткi заттар бар есiмдiктердi егу жэне еару жогарыда аталган тэртшт б^за отырып когамдык тэртiпке зиян кел^редЬ» дейдi [3, 15 б.]. Бiз О.В. Колесниктiц пiкiрiмен келюе алмаймыз, ейткенi когамдык тэртiп карастырылып отырган кылмыстыц объектiсi бола алмайды.
Когамдык тэртiп, осы саладагы когамдык катынастарга киянат жасайтын кылмыстардыц объекта болып табылады. Зац шыгарушы б^л кылмыстарды арнайы топка белiп, Казакстан Республикасы Кылмыстык кодексiнiц (Ерекше белiм) IX тарауына «Когамдык кауiпсiздiкке жэне когамдык тэртшке карсы кылмыстар» катарына енгiзiп отыр. Ягни, б^л кылмыстар адамдар арасында езара сыйластыктан, бостандыктыц, ар ожданнан жэне т.с.с. пайда болатын когамымыздагы катынастарга карсы багытталган. Ал, карастырылып отырган кылмыс б^л кылмыстар катарына кiрмейдi, осы себептен когамдык тэртшке карсы кылмыстар жасау бары-сында кауiп тенетш когамдык катынастарга зар-дап келаре алмайды. Халыктыц денсаулыгына карсы кылмыстар тобына юретш барлык кылмыстар ец алдымен когамымыздыц ец к¥нды байлыгы - халыктыц денсаулыгын коргауды камтамсыз ететiн когамдык катынастарга киянат жасайды. Сондыктан да, к¥рамында есiрткi заттар бар есiмдiктердi зацсыз есiруге кiретiн б^л кылмыстар тобыныц объектга бiздiц ойымызша тек кана халыктыц денсаулыгы болып табылады:
Кылмыстык-к¥кыктык объекта ретiндегi халыктыц денсаулыгыныц мазм^нын ашу Yшiн оны эр тYрлi аспектще карастырып шыгу керек. Кылмыстык к¥кык окулыктарында жэне кылмыстык к¥кык курстарында халыктыц денсаулыгыныц тYсiнiгi толык ашылмаган. Эдебиеттерде халык денсаулыгыныц медици-налык жэне социологиялык тYсiнiктерi бершген. ДYниежYзiлiк денсаулык сактау ^йымы денсаулык деп аурулар мен табиги жетюпеушшктердщ болмауы гана емес, сондай-ак табиги, психикалык жэне элеуметтiк жаксы ^й ретiнде карастырады. Б^л халык денсаулыгыныц медициналык аныктамасы. Элеуметтану жэне элеуметпк гигиена эдебиетiнде халык денсаулыгы белгш бiр когамныц барлык мYшелерiнiц денсаулыгыныц жеке езшдш децгейлерiнiц жиынтыгы ре^нде аныкталды, ол адамныц максималды ^зартылган жеке езiнiц емiр аралыгында денсаулыгыныц жэне шыгармашылык ецбек ету кабшеттшпнщ
ец жогаргы шепне жету мYмкiншiлiгiнiц децгешмен сипатталады.
Элеуметтанушылар, сондай-ак, халыктыц денсаулыгын халыктык жэне мемлекеттiк жаксы ^йдщ басты негiздерiнiц 6ipi ретiнде карастырады. Ол жеке т^лганыц когамдагы орны мен рвлiне, дэстYP мен салтка, биологиялык факторлар мен географиялык ортага жэне т.с.с. тэуелдi адамдардыц кызметшщ психоэмоци-оналды жагдайы, тэрбиесi, т^рмысы, ецбегi сиякты элеуметтiк-экономикалык жэне табиги факторлармен сипатталады.
Н.М. Абдиров, халык денсаулыгыныц зацды элеуметпк жэне кэдушп табигатын карап шыгып, оны «адамзат когамы жаксы вмiр CYPуiн жэне дамуын камтамасыз ететiн халыкка карасты табиги жэне психикалык кYЙдi жYзеге асыруда пайда болатын жэне калыптасатын когамдык катынастардыц негiзделген тобы» ретшде аныктайды [4, 15-17 б.]. Сондай-ак ол баска гылыми ецбегiнде халык денсаулыгыныц мынадай жYЙесiн кврсетедi:
1) денсаулык, элеуметпк- саяси байлык;
2) денсаулык, адамдардыц рухани вмiрiнiц байлыгы;
3) денсаулык, элеуметтiк вмiрдiц кажетп элементi. Б^л аныктама халык денсаулыгыныц жалпы тYсiнiгi.
Каиржанов Е.И халык денсаулыгыныц аныктамасын былай кврсетедi: «Халыктыц денсаулыгы деп белгш бiр денсаулык сактау ережесiн б^збай адамныц гармониялык дамуын камтамасыз ететiн бiртектес когамдык катынастар жиынтыгы» [5, 15-19 б.].
Ал, казакстандык зерттеушi Э.Г. Гаса-нов взiнiц зерттеу ж^мысында халыктыц денсаулыгын, «адамдардыц кажеттшгш канагаттандыруга кабiлеттi, олардыц табиги жэне психикалык аман-саулыгын кврсететiн, кылмыстык зацмен коргалатын когамдык катынастардыц тобы» [6, 189 б.], - дедi ецбегiнде. Непзвде денсаулыкка катысты аныктамаларымен жогарыда кврсетшген автор-лармен келiсуге болмайды, вйткеш денсаулык, ол адам организмiнiц кандай да бiр кYЙi. Ал, кандай да бiр когамдык катынастар тобы халыктыц кYЙiн, аман-саулыгын камтамасыз етедь
Денсаулыктыц немесе халык денсаулыгыныц тYсiнiгiнiц взi медицинада да, психология немесе психиатрияда да кYрделi жагдай. Денсаулыктыц тYсiнiгiне катысты квзкарастар мен аньщтамалардыц сансыз екендiгi туралы Н.М. Абдировтыц ж^мысы дэлел, онда денсаулыктыц 79 аныктамасы берiлген. Солардыц 22-сiнде психикалык (акылдылыкты), 7 -шде психологиялык (рухани), тагы 9-ында
взшщ контексi бойынша психологиялыкка жакын элеуметпк денсаулык тYсiнiгiнiц аныктамасы берiлген. Осыларды ескере отырып, ДYниежYзiлiк денсаулык сактау ^йымы берген аныктама колайлы деп санаймыз: денсаулык аурулар мен табиги жепспеушшктердщ бол-мауы гана емес, сондай-ак табиги, рухани жэне элеуметпк жаксы ^й. Сонымен катар осы аныктамага халыктыц психикалык денсаулыгы деген к¥раушыны косу керек дейдi. Денсаулыкты немесе халык денсаулыгын к¥раушыларды осы-лайша жYЙелi турде аныктау казiргi вркениет тэжiрибесiн, когамдык даму дэрежесш жэне адамзаттыц казiргi сана-сезiмiн ескере отырып анагурлым кунды жэне дурыс к¥растырылган деп санауга болады. Бул устаным Б.С. Сарсековтiц монографиялык зерттеу жумысында да орын алган.
Жогарыда айтылган пiкiрлердi корытындылай келе, «халыктыц денсаулыгы дегенiмiз -кылмыстык зацмен коргалатын, адамдардац кажеттiлiгiн канагаттандыруга кабшетп, олардыц табиги, рухани, элеуметтiк жэне психикалык аман-саулыгын кврсетенн ^ш».
Халыктыц денсаулыгы - к¥рамында есiрткi заттар бар всiмдiктердi зацсыз всiрудiц объекта ретiнде, ец мацызды элеуметтiк игшк адамдардыц денсаулыгын сактауга катысты пайда болатын жэне болып отырган когамдык катынастардыц белгш бiр тобын усынады. Бул кылмыстар взiнiц объектiсi бойынша гана Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодекс Ерекше бвлiмiнiц бiрiншi тарауында карастырылган кылмыстардыц (Жеке тулгаларга карсы кылмыстар) ерекшеленедь
Бiрiншiден, зиян келетiн адамдардыц шецберi бойынша жеке тулгага карсы кылмыстарды жасауда кiнэлi белгiлi бiр адамга кол сугады, ал талданып отырган кылмыста зиян белгiсiз квп адамдарга келуi мYмкiн. Екiншiден, зар-дап келтiру сипаты бойынша. Жеке тулгага карсы кылмыстарды iс-эрекеттi аякталды деп тану Yшiн накты зиян келпру кажет, ал есiрткi заттарды тасымалдау, жвнелту, сату халыктыц денсаулыгына зиян келпру кауiптiлiгi твнгеннен бастап санаймыз. Yшiншiден, субъективтiк белгiлерi бойынша КР Кылмыстык кодекс Ерекше бвлiмiнiц бiрiншi тарауындагы кылмыстарда касаканалык адамныц вмiрiн айыруга, дене жаракаттарын (ауыр, орташа жэне жецiл) салуга т.б. багытталган. Кылмыстык к¥кык гылымы берген кылмыстыц топтык объектiсi тусшшнщ аныктамасына сэйкес, карастырылып отырган кылмыстыц топтык объекта болып халыктыц денсаулыгын кылмыстык колсугушылыктан коргауды камтамасыз етенн, кылмыстык-
к^кыктык нормалармен коргалатын когамдык катынастар жиынтыгы. Сондыктан да, еиртю заттарды тасымалдау, сату, иемденудщ топтык объекта халыктыц денсаулыгы болып табылады.
Кылмыстык к¥кык эдебиеттершде есртк нэрселерге байланысты кылмыстардыц топтык объекпс туралы теракты б1р пшр жок. Кептеген авторлав ес1ртк1 нэрселерге байланысты кылмыстарды халыктыц денсаулыгына эсерш тилзетш карсы кылмыстарга жаткызады. Ырак б^л мэселе бойынша баска да пшрлер бар. Мы-салы, И.Н. Дружинин еартю нэрселерге байланысты кылмыстарды когамдык тэртшке жэне халыктыц денсаулыгына кол с^гатын кылмыстар деп ею топка беледь А.Н. Агыбаев еиртю заттарды сату, иемдену, тасымалдауды когамдык тэртшке царсы кылмыстарга жащызады [2, 12-14 б.]. Ызд1ц ойымызша, еартю нэрселерге байланысты барлык кылмыстардыц топтык объекпс халыктыц денсаулыгы болып табылады. Когамдык тэртш саласындагы катынастар кейб1р жагдайларда косымша объект ретвде болуы мYмкiн. Сонымен, кылмыстык киянаттан халыктыц денсаулыгын коргау саласындагы когамдык катынастар карастырылып отырган кылмыстардыц (Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодекс 259-265-баптар) топтык объектiсi болып табылады.
«Кылмыстыц объекпс к¥рамыныц мш-детп элементерiнiц бiрi болып саналады, ейткеш онсыз кылмыс болмайды. Оны д^рыс аныктау, кылмыстык iс-эрекеттiц элеуметтiк жэне к¥кыктык табигатын, жасалган кылмыс Yшiн кылмыстык жауаптылыктын тYрi шегiн аныктауды тYсiндiредi. Сонымен катар, кылмыс объекпсш аныктау кылмыстардыц ^ксас к¥рамдарын бiр-бiрiнен жэне кылмыстык ю-эрекеттi кылмыстык еместен д^рыс ажыратуга мYмкiндiк береди
Казакстан Республикасыныц Президентi Н.Э. Назарбаев, 2030 жылга дейiн елiмiздiц даму стратегиясын камтитын халыкка Жолда-уында батыл шешiмдi талап ететiн мацызды мэселелердiц бiрi ретiнде, нашакорлыкпен жэне еиртю саудасымен кYрестi атап етп. «Есiрткi -ете ерекше жэне тYпке жететiн сала, сондыктан б^л жерде адамгершiлiк принциптерiнiц кандай дэрежеде колданылуы Yлкен мэселе. Таразыныц бiр басында оны экелiп тарататын адамныц eмiрi т^рса, екiншi басында соныц «кемепмен» кор болган есiрткi тутынушылардыц г^мыры т^р». Есiрткiлердiц одан эрi таралуы тек генофондка жэне ^лттыц денсаулыгына гана емес, сондай-ак экономикалык реформалар тагдырына жэне мемлекеттщ тYгелдей болашыган оныц халкына катер тeндiредi.
^олданылFан эдебиеттер тiзiмi
1. Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодекса - Астана, 2013 ж.
2. Трайнин А.Н. Состав преступления посовесткому уголовному праву. - М, 1991. - 23 б.
3. Колесник О.В. Некоторые вопросы обшего учения об объекте преступления в советском уголовном праве // Ученые записки ВЮЗИ. — М., 1959. Вып. 7; Вопросы уголовного права. - М., 1959.
- 130 с.
4. Абдиров Н.М., Интыкбаев М.К. Подросток в орбите наркотизма: проблемы, предупреждение.
- Караганды, 1997.- 56 б.
5. Каиржанов Е.И. Профилактика преступлений несовершеннолетних органами внутренних дел. Учебное пособие. - Караганда, 1983.
6. Гасанов Э.Г. Наркотизм; тенденция и меры преодоления (на материалах Азербайджанской Республики). - М.: Учебно-консультационный центр «ЮрИнфор», 1997. -154 б.
Fылыми мацалада автор еартю цылмысынан туындап зацсыз жолмен алынган ацша царажаттарды, кiрiстердi зацдастырудыц тYсiнiгi мен тYрлерiне кецтен тоцталган.
ТYйiн свздер: е^ртю заттар, психотроптыц заттар, цылмыс, цылмыстыц цуцыц.
В научной статье автор всесторонне рассматривает легализацию денежных средств или иного имущества, приобретенного незаконным путем.
Ключевые слова: наркотические средства, психотропные вещества, преступление, уголовное право.
In a scientific article, the author thoroughly considering the legalization of money or other property acquired by illegal means.
Keywords: drugs, psychotropic substances, crime, criminal law.
Ерлан М^хит^лы ^лбаев,
«Туран» университетшщ 1-курс магистранты
Еартк заттарды жэне психотроптык заттарды зацсыз дайындау, ецдеу, иемденш алу, сактау, тасымалдау, женелту немесе сату кылмысыныц кылмыстык-К¥Кык;тык; аспектiлерi
Кульбаев Ерлан Мухитович,
магистрант 1-го курса Университета «Туран»
Уголовные правовые аспекты незаконного изготовления, переработки, приобретения, хранения, перевозки, пересылки, либо сбыта наркотических средств или психотропных веществ
Kulbayev Erlan Mukhitovich,
undergraduate of the 1nd course of Turan university
Legal aspects of criminal illegal manufacture, processing, purchase, storage, transport, transfer or sale of narcotic drugs or psychotropic substances
