Научная статья на тему 'ОЛМА БОҒЛАРДА АЙРИМ ЗАРАРКУНАНДА ВА КАСАЛЛИКЛАРГА ҚАРШИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КУРАШ ЧОРАЛАРИ'

ОЛМА БОҒЛАРДА АЙРИМ ЗАРАРКУНАНДА ВА КАСАЛЛИКЛАРГА ҚАРШИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КУРАШ ЧОРАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Математика»

CC BY
263
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Вестник науки
Область наук
Ключевые слова
ЗАРАРКУНАНДА / КАСАЛЛИК / ИНТЕЛЕКТУАЛ / қАРШИ КУРРАШ

Аннотация научной статьи по математике, автор научной работы — Рахимов М.М., Расулов У.Ш.

Мақолада олма боғларда айрим зараркунанда ва касалликларга қарши замонавий ахборот технологияларни қўллаш, математик маделлар, компьютер дастурилари ёрдамида зарарли организмларни олдиндан билиш имконини берувчи интеллектуал кураш чоралари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЛМА БОҒЛАРДА АЙРИМ ЗАРАРКУНАНДА ВА КАСАЛЛИКЛАРГА ҚАРШИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КУРАШ ЧОРАЛАРИ»

УДК 632.633.7.253

Рахимов М.М.

Тошкент давлат аграр университети Андижон филиали "Узбекистан Андижон ш"

Расулов У.Ш.

Тошкент давлат аграр университети Андижон филиали "Узбекистон Андижон ш"

ОЛМА БОГЛАРДА АЙРИМ ЗАРАРКУНАНДА ВА КАСАЛЛИКЛАРГА КАРШИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КУРАШ ЧОРАЛАРИ

Аннотация: Мацолада олма богларда айрим зараркунанда ва касалликларга царши замонавий ахборот технологияларни цуллаш, математик маделлар, компьютер дастурилари ёрдамида зарарли организмларни олдиндан билиш имконини берувчи интеллектуал кураш чоралари келтирилган.

Калит сузлар: зараркунанда, касаллик, зараркунанда, интелектуал, царши курраш

Дунё микёсида мевачилик куплаб мамлакатлар кишлок, хужалигида етакчи тармоклардан бири х,исобланади. Жах,онда х,ар йили 5 миллион гектардан ортик майдонда олма етиштирилади. 2017 йилда уни етиштириш х,ажми 76 миллион тоннани

ташкил этган. 2017-2018 йилда ялпи олма етиштириш х,ажми 2,6 миллион тоннага камайган. Жумладан, жами олма мах,сулотининг Германияда 46%, Италияда 23%, Францияда 8% х,осил, зарарли организмлар таъсирида нобуд булиши кузатилмокда. Шунга кура, етиштирилаётган олма х,осилни зараркунанда ва касалликлар зараридан х,имоя килишда замонавий ахборот технологияларини куллаш долзарб муаммолардан х,исобланади.

Жах,онда ах,оли сонининг ортиб бориши, мева мах,сулотлари х,ажмини янада купайтириш ва сифатли мева мах,сулотлар билан доимий таъминлаш, х,осилдорликни ошириш, касаллик ва зараркунандалар келтирадиган зарарни камайтиришда катор муаммолар юзага келмокда. Етиштирилаётган мева мах,сулотларнинг уртача 20-40% зараркунанда ва касалликлар таъсирида нобуд булиши бу зарарли организмларга карши кураш тизимини такомиллаштиришни талаб этади. Шунга кура, мевали боf зарарли организмларига карши курашишда замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиш, тегишли ахборотларни тез ва талаб этиладиган даражада туплаш, бунинг учун ушбу маълумотларни йи^ш, уларни кайта ишлаш х,амда шулар асосида макбул карорлар кабул килиш ва уларни фойдаланувчига етказиб бериш жараёнларини автоматлаштириш керак. Ахборотларни йи^ш, саклаш ва уларни кайта ишлашда ахборот тизимларини ишлаб чикиш зараркунанда ва касалликлар ривожланиши х,амда таркалишига таъсир этувчи маълумотларни аниклаш мух,им илмий-амалий ах,амият касб этади. Мевали боf зараркунанда ва касалликларидан х,имоя килишда замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиш, прогнозлаш ва уларни назорат килишнинг автоматлаштирилган тизимини куллаш, кишлок хужалик ишлаб чикаришга кенг жорий этиш талаб этилади. Мамлакатимиз микёсида х,ар йили кушимча равишда 8-10% интенсив бо^ар ташкил этилиб, бунда олма бо^ари катта кисмни ташкил этади.

Ростов вилоятидаги Азов районининг «Виноградар» ва «Красный сад» х,амда Кагальниц районининг «Пионер» КСП боэдорчилик жамоа ташкилоти олманинг асосий зараркунанда ва касалликларига карши курашиш муддатлари х,акида х,абар бериш

юзасидан Anton Paan фирмасининг KMS-Р автоматлаштирилган метеостанциясини апробациядан утказган [1; 158-165-6.]. Мазкур прибор Apple дастурида ишлайди ва х,ар 15 дак,ик,ада х,аво х,арорати х,амда нисбий намлиги, шунингдек дарахт танаси, барги ва новдалари юзасидаги шудринг томчилари шаклидаги намликни ва ёfингарчиликлар таъсирида пайдо булган боfдаги намлик микдори х,акида хабар беради х,амда маълумотлар асосида автоматик тарзда олманинг турли барг уровчи куртларини тухумдан чикиш даврлари, калмараз билан зарарланиш даврларида зарарланиш даражаси х,акида х,абар бериб боради. Тегишлича тугмача босилганда айни пайтдаги об-х,аво шароитлари х,акидаги маълумотлар дисплейда намоён булади. Йиfилган маълумотларни махсус мослама ва ускуналар воситасида компьютер х,отирасига кучириб олиш мумкин. Айтиб утилган ва бошка маълумотлар каторида АМС фойдали хароратлар йи^ндиси х,акидаги маълумотларни мавсум бошидан усиб бориш тартибида котоз тасмага х,амда прибор хотирасига ёзиб боради. АМС ускунасининг метеорологик маълумотлар олувчи идоралардан устунлиги шундаки, АМС мевачилик хужаликлари мутахассисларига тулик, тез ва хилма-хил маълумотларга эга булиш имконини беради.

Россияда х,ам узининг АСМ ларини яратиш учун х,аракат килишди ва бу борада маълум мувоффакиятларга эришдилар х,ам, бутун Россия метеорология илмий тадкикот институти (ВНИИ) метеорология томонидан «Элагр» деб номланган агрометеорологларининг ахборот - маслах,ат тизими 10 хил дастурда ишлай олади. Автоматик тарзда х,аво ва тупрок х,арорати, х,авонинг нисбий намлиги, шам ва шудринг тарзидаги намгарчиликлар давомийлиги, ё^нгарчиликлар йи^ндиси х,акида маълумотлар йиfиш, доимий тарзда кузатувлар олиб бориш имконини беради. У кичик улчамда булиб, кам энергия талаб килади, доимий ва ечиб олиш мумкин булган хотира курилмаси билан жихозланган. АМС «Элагр» олма мевахурининг кишловдан кейинги генерация х,аёт фаолиятини кайта тикланиши, тухум куйиш, куртларнинг тухумдан чикиши, куртларни fумбакка айланиши, капалакларни уча бошлаши каби асосий

фенофазалар х,акида олдиндан хулоса килиш имконини берувчи маълумотлар йиfади.

205

«Элагр» агрометеорологлар ахборот-маслах,ат тизими 1995-1999 йилларда И.В.Мичурин номли боэдорчилик тажриба-ишлаб чикариш хужалигида синовдан утган ушбу курилма ишлашининг соддалиги, ишончлилиги билан саноат бо^арида ишлатиш учун тавсия килиш имконини берган [2; 41-42-б.].

Булардан ташкари 2016-2018 йиллар олиб борилган тадкикотлар давомида олманинг асосий зараркунанда ва касалликларнинг ривожланиш прогнозларини ифодаловчи математик моделларни ишлаб чикиш ва улардан фойдаланиш мевачиликни янада ривожлантиришда мух,им ах,амият касб этади.

Мевали бо^арда зарарли организмлар ривожланишини прогнозлашда профессор Х,.К,.Яхяев томонидан ишлаб чикилган математик моделларидан фойдаланилди. Натижада феромон туткичга тушган олма курти капалаклари сонига караб олма меваларини зараркунанда томонидан зарарланишининг бо^иклиги (У1), олма куртининг меваларни зарарлашини уртача кунлик х,ароратга (У2), ун-шудринг касаллигини олма барглари о^рлигига (Уз) ва х,аво х,ароратини олманинг калмараз касаллигининг инкубация даври давомийлигига (У4) таъсирини ифодаловчи математик моделлар ишлаб чикилди. Ушбу жараёнларни ифодаловчи математик моделларнинг куриниши 1-жадвалда келтирилган.

1-жадвал

Олманинг зараркунанда ва касалликларини ифодаловчи математик моделлар.

Т.р. Математик моделларнинг Куриниши Корреляция коэффициенти Урта четланиш

1. У1= -12,2 + 4,45X1 г =0,81 0,36

2. У2= -593,9 + 30,51X2 г =0,79 0,41

3. Уз= 6,8 - 1,01 хз г =0,71 0,77

4. У4= 20,5 - 0,76 Х4 г =0,73 0,94

Кузатишларимизда 4 йил мобайнида капалакларнинг феромон туткичларга тушган

/■— I •• V V и •• и /«"

сони билан х,осил исрофи еки йукотилган х,осил тукилган еш мевалар кушиб х,исобланганда орасидаги бо^иклик капалаклар учиши интенсивлиги юкорирок булишига карамасдан х,осил исрофи еки йукотилган х,осил даражаси пастрок булганлиги кузатилди (1-расм). Бунинг урнига май ойидан август ойи орасида булган вакт орасида уртача кунлик х,аво х,арорати билан х,осил исрофи еки х,осил йукотилиши орасидаги боfликлик яккол намоен булиши аникланди 2-расм).

8 а

со

Я Я Я

«

ш

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

у=4.45х-12.21 г=0,7

1

10

15

20

Капалаклар сони (дона)

1-расм. Феромон тутцичга тушган капалаклар сони билан меваларнинг зарарланиши

орасидаги боглицлик.

5

к я

а «

& &

со

Я -

Я &

«

л «

<D

70 60 50 40 30 20 10 0

у=30,51х-581,4 r=0 Л

9

19,5

20

20,5 21

Уртача харорат курсаткичлари, "С

2-расм. Олма мевахури зарарлашининг х,ароратга боглицлиги.

Хулоса килиб айтганда феромон туткичга тушган олма мевахури капалаклари сонига караб олма меваларини зараркунанда томонидан зарарланишининг, олма мевахурининг меваларни зарарлашининг уртача кунлик х,ароратга боfликлиги, ун-шудринг касаллигининг олма барглари о^рлигига ва х,аво х,ароратининг олманинг калмараз касаллигининг инкубация даври давомийлигига таъсирини ифодаловчи математик моделлар ишлаб чикилган.

Олманинг асосий зарарли организмлари мониторинги ва прогнозлаштиришнинг йуллари ва усуллари аникланиб, уларнинг ривожланиш муддатларини назорат килиш алгоритми ишлаб чикилди ва ФХЙ га караб ушбу муддатларни аввалдан билиб туриш имконини берувчи компьютер дастури ва Android типидаги мобил телефонларда ишлайдиган «Олма курти ривожланиш муддатларини аниклаш усули» мобил илова ишлаб чикилди ва бо^орчиликка ихтисослашган фермер хужаликларида синовдан утказилмокда.

REFERENCE

Каширская Н.Я., Зуева И.М. Автоматизированный прогноз развития доминирующих фитопатогенных объектов яблони. / Биологизация защиты растений: состояние и перспективы. Материалы докладов международной научно-практической конференции 18-22 сентября 2000 г. Краснодар, ч. 1. Краснодар, 2001. ВНИИБЗР, - С.41-42.

Яхяев Х.К., Абдуллаева Х.З. «Аграр сох,ани ривожлантиришда ахборот технологиялари» .Андижон нашриёти матбаа МЧЖ 2016 йил -Б 6-7

Saliyeva, R., Musaev, A., & Jumaeva, A. (2019). CLEARANCE OF THE EAST FRUIT BIOLOGY. Academia Open, 1(1).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.