Научная статья на тему 'ОЛИЙ ТАЪЛИМНИНГ ХАЛҚАРОЛАШУВИ: ТАЪЛИМ СТАНДАРТЛАРИДАГИ УМУМИНСОНИЙ ВА МИЛЛИЙ ЎЗИГА ХОСЛИКЛАР'

ОЛИЙ ТАЪЛИМНИНГ ХАЛҚАРОЛАШУВИ: ТАЪЛИМ СТАНДАРТЛАРИДАГИ УМУМИНСОНИЙ ВА МИЛЛИЙ ЎЗИГА ХОСЛИКЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
134
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
олий таълим / халқаролашув / таълим мазмуни / умумий компетенциялар / умуминсоний қадриятлар / глобал тараққиёт / умумийлик / таълим стандартлари / таълим дастурлари. / высшее образование / интернационализация / содержание образования / общие компетенции / общечеловеческие ценности / глобальное развитие / общность / образовательные стандарты / образовательные программы.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Уралов Озоджон Шарипжонович

Айни давр тараққиёти таълимда компетенциялар умумийлигини талаб қилмоқда. Мақолада Европа таълим моделида акс этган умумий компетенцияларнинг ўзига хослиги ҳамда Марказий Осиё шу жумладан, мамлакатимиз таълим олувчилари эгаллаши муҳим бўлган умумий компетенциялар, олий таълимнинг халқаролашуви жараёнида таълим мазмунидаги ўзгаришлар ва умумийликнинг акс этиши ҳақида фикрлар билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗАЦИЯ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ: НАЦИОНАЛЬНЫЕ И ОБЩИЕ ПОЛОЖЕНИЯ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ СТАНДАРТАХ

Глобальное развитие эпохи требует общих компетенций в образовании. В данной статье изложены особенности общих компетенций в Европейской модели образования, основные общие компетенции для учащихся стран Центральной Азии, в частности, для Республики Узбекистан, и изменения в содержании образования в контексте интернационализации высшего образования, отражения общности образования.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ТАЪЛИМНИНГ ХАЛҚАРОЛАШУВИ: ТАЪЛИМ СТАНДАРТЛАРИДАГИ УМУМИНСОНИЙ ВА МИЛЛИЙ ЎЗИГА ХОСЛИКЛАР»

г

v.

Уралов Озоджон Шарипжонович,

Тошкент давлат педагогика университети таянч докторанти

ОЛИЙ ТАЪЛИМНИНГ ХАЛКАРОЛАШУВИ: ТАЪЛИМ СТАНДАРТЛАРИДАГИ УМУМИНСОНИЙ ВА МИЛЛИЙ УЗИГА ХОСЛИКЛАР

УДК: 378:32 (575.1)

УРАЛОВ О.Ш. ОЛИЙ ТАЪЛИМНИНГ ХАЛ^АРОЛАШУВИ: ТАЪЛИМ СТАНДАРТЛАРИДАГИ УМУМИНСОНИЙ ВА МИЛЛИЙ УЗИГА ХОСЛИКЛАР

Айни давр тарак,к,иёти таълимда компетенциялар умумийлигини талаб к,илмок,да. Мак,олада Европа таълим моделида акс этган умумий компетенцияларнинг узига хослиги х,амда Марказий Осиё шу жумладан, мамлакатимиз таълим олувчилари эгаллаши мух,им булган умумий компетенциялар, олий таълимнинг халк,аролашуви жараёнида таълим мазмунидаги узгаришлар ва умумийликнинг акс этиши х,ак,ида фикрлар билдирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: олий таълим, халк,аролашув, таълим мазмуни, умумий компетенциялар, умуминсоний кадриятлар, глобал тарак,к,иёт, умумийлик, таълим стандартлари, таълим дастурлари.

УРАЛОВ О.Ш. ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗАЦИЯ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ: НАЦИОНАЛЬНЫЕ И ОБЩИЕ ПОЛОЖЕНИЯ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ СТАНДАРТАХ

Глобальное развитие эпохи требует общих компетенций в образовании. В данной статье изложены особенности общих компетенций в Европейской модели образования, основные общие компетенции для учащихся стран Центральной Азии, в частности, для Республики Узбекистан, и изменения в содержании образования в контексте интернационализации высшего образования, отражения общности образования.

Ключевые слова: высшее образование, интернационализация, содержание образования, общие компетенции, общечеловеческие ценности, глобальное развитие, общность, образовательные стандарты, образовательные программы.

URALOV O.SH. INTERNATIONALIZATION OF HIGHER EDUCATION: PECULIARITIES OF NATIONAL AND GENERAL HUMAN VALUES IN EDUCATION STANDARDS

The global development of the era requires general competences. The paper is dedicated to study the peculiarities of the generic competencies in the European model of education, essential generic competencies for the learners of Central Asian Republics as well as Republic of Uzbekistan and the reflection of generalizations and the changes in the content of higher education in the context of internationalization.

Keywords: higher education, internationalization, the content of education, generic competencies, human values, global development, generalizations, education standards, educational programs

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 1(86)

Кириш.

Аксарият ривожланган давлатларнинг таълим сохасидаги тарак,к,иёти "Олий таълимнинг Европа Кенгилиги" (Europen Higher Education Area (EHEA)) га интеграциялашув жараёнига боFлик килиб куйилмокда. Маълумки, 1999 йил 19 июнда Боло-нияда (Италия) 29 та Европа давлатлари вакил-лари Таълим вазирларининг кушма деклара-цияси - "Олий таълимнинг Европа Кенглиги" (Europen Higher Education Area, EHEA) тутрисидаги битимни имзолади. Бу битим "Болония Декла-рацияси" номи билан шухрат козонди. "Болония декларцияси"нинг асосий максадларидан бири сифатида олий таълимда "Европа мезонлари" (Europen dimensions^ шакллантириш белгилаб олинди1. 2005 йилда Берген учрашувида Европа Таълим вазирлари "Олий таълимнинг Европа Кенгилиги"ни дунёнинг бошк,а х,удудларидаги таълим тизимининг хамкори деб баёнот бердилар2.

Бу жараён кейинчалик кенг тус олди ва "Болония декларияцияси"га кушилган давлатлар сони 29 тадан 48 тага етди. Бундан куринадики, "Олий таълимнинг Европа кенглиги" тобора дунё буйлаб кенгайиб, ягона моделга талабгор булиб бормокда. Шунингдек, бу хужжат олий таълимда халк,аролашувнинг янги даврини бошлаб берган-лиги билан ах,амиятлидир.

Ушбу тадкикот олий таълимнинг халкаролашуви мухитида олий таълим муассас-ларида жамиятдаги узгарувчан эхтиёжлар ва гло-бал мех,нат бозори талабларига мос кадрлар тай-ёрлаш мазмунини урганишга каратилган.

Тадкикотнинг максади.

Европа таълим моделида акс этган умумий компетенцияларнинг хусусиятлари билан мам-лакатимиз таълим олувчилари эгаллаши мухим булган умумий компетенцияларни к,иёсий тах,лил килиш ва олий таълимнинг халкаролашуви ва диверсификациялашуви жараёнида таълим мазмунидаги узгаришларни ёритишдан иборат. Хусусун, Болония жараёнинг узига х,ос тамойилла-ридан бири Тюнинг дастурида курсатилган Европа мамлакатлари таълим олувчилари ва Марказий Осиё давлатлари таълим олувчилари учун мухим

1 Bologna declaration. 19 June 1999. Р. 4. - http:// www.ehea.info/media.ehea.info/file/Ministerial_ conferences/02/8/1999_Bologna_Declaration_ English_553028.pdf

2 European Higher Education in a Global Setting. // A Strategy for the External Dimension of the Bologna Process. Bergen. 2005. - p.1.

деб топилган умумий компетенцияларнинг ухшаш ва фаркли хусусиятлари урганилади.

Мавзуга оид илмий адабиётлар тацлили.

Олий таълимнинг диверсификациялашувида олий таълимнинг халкаролашуви мухим ахамият касб этади. Сабик Норберт фикрига кура диверсификация олий таълим муассасалари учун тур-лича маъно англатиши ва олий таълимнинг турли аспектларига тегишли булиши мумкин3. У Болония декларциясининг имзоланиши олий таъ-лимдаги мухим диверцификация булганини ва барча миллий таълим тизмиларини Европа таълим тизмига интеграциялашувида давом этаёт-ганини таъкидлайди4. Мажрик ва ван дер Ван-делар "Болония Декларацияси"нинг имзоланиши Европа таълим тизимини ривожлантириш билан бирга олий таълим халкаро компетентли-гининг ривожланишига олиб келганлигини таъ-кидлашади5. Де Вит эса "Олий таълимнинг Европа Кенглиги"нинг вужудга келиши уз навбатида олий таълимда халкаролашув жараёнинг янада ривожланишига кенг замин яратганига урFу беради6. П.Лутфуллаев олий таълимнинг халкаролашуви таълим сифатини оширишда мухим омил экан-лигини таъкидлаб, Тюнинг хусусиятларига батаф-сил тухталиб утади ва уни Узбекистан Республи-каси олий таълим муассасаларида кулланилиши сифат самарадорлигини оширишини, айникса укув дастурларини такомиллаштиришда фой-дали булиши мумкинлигига эътибор каратади7. Бизнинг фикримизча, олий таълимнинг диверсификациялашуви кенг камровли тушунча булиб олий таълим муассасалири турларини купайиши билан бирга улардаги укув жараёни мазмуни, укув дастурлари, даража бериш шакллари, таълаба-ларга таклиф этилаётган билимлар мазмунан хам узгариб бораётганлигини англатади. Шунингдек,

3 Norbert S. Diversification of higher education in Europe. A policy narrative that legitimizes resource concentration. Central European University. Budapest, 2016. p. 7.

4 Norbert S. Diversification of higher education in Europe. A policy narrative that legitimizes resource concentration. Central European University. Budapest, 2016. p. 236.

5 Marijk C. & van der Wende. Internationalisation policies: about new trends and contrasting paradigms. Higher Education Policy. 2001. p 3-4.

6 De Wit Hans. Internationalization of Higher Education in the United States of America and Europe. International dimensions of higher education in the United States of America and Europe. University of Amsterdam. 2001. p. 51.

7 Лутфуллаев П.М. Олий таълим муассасаси халкаролашувихусусиятлари: хорижий тажриблар // Диссертация авторефарати. - Наманган, 2018. - С.16.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 1(86)

диверсификация ва халк,аролашув бири-бирини тулдирувчи тушунчалардир.

Тадцицотнинг илмий янгилиги.

Узбекистан Республикасида бу мавзу тадк,ик,от иши сифатида илк бор ёритилмокда. Унда:

- Тюнинг методологияси буйича Европа мамлакатлари таълим олувчилари учун умумий компетенциялар келтирилган;

- Марказий Осиё давлатлари таълим олувчилари учун зарур булган умумий компетенциялар келтирилган;

- келтирилган компетенцияларнинг тахлили берилган.

Тадцицотнинг объекти.

Мазкур мак,ола "Узбекистан Республикасида олий таълимнинг халк,аролашуви хусусиятлари" мавзуси доирасида тайёрланган. Унда ривож-ланган мамлакатлар ва минтак,адаги мамлакат-лар таълимидаги компетенцияларни урганилиши кузда тутилган.

Тадцицот усуллари.

Мазкур тадк,ик,отда анализ ва синтез усулла-ридан фойдаланилди. Мавзуга доир илмий ада-биётлар, расмий хужжатлар, Тюнинг дастуридаги маълумотлар тахлил к,илинди ва умумлаштирилди.

Натижалар ва амалий мисоллар.

Европа давлатлари таълим олувчилари

учун мухим умумий компетенциялар.

Хар бир мамлакат олий таълимининг халк,аролашуви, уни жахон стандартлари даража-сига олиб чик,иб, олий таълимнинг сифатинигина яхшилаб колмасдан, балки таълим мазмунига хам узгаришлар олиб киради. Бу узгаришларни олий таълимнинг диверсификацияси деб аташ мумкин.

Олий таълимнинг халк,аролашуви таълим мазмунида умумийликни вужудга келтиради. Бу умимийликни "Болония декларацияси"нинг асо-сий мак,садларидан бири олий таълим тизимида барча академик даражалар ва бошк,а ихтисос-ликларни мехнат бозори талаблари асосида бир хил шакллантириш хисобига битирувчиларни муваффак,иятли иш билан таъминлашни йулга куйиш хамда Тюнинг (Tuning) дастуридаги таълим олувчиларнинг умумий копетенцияларини шакллантириш омиллари ташкил этади. Маъ-лумки, Тюнинг Болония жараёни билан парал-лел равишди вужудга келган. 2000 йилдан буён Европа Иттифоки хамкорлигида купгина давлат-ларда кенг кулланилиб келинмокда. Унинг асо-сий мак,сади таълим жараёни марказида ук,итувчи эмас талаба турувчи олий таълим тизимига утиш

учун зарур булган методология ва воситаларни ишлаб чик,иш хисобланади1. Тюнинг дастури доирасида укув дастурларини мохиятини англаш ва таълим натижаларини так,к,ослаш учун методология ишлаб чик,илган. Тюнинг методологиясига кура, таълим жараёни, энг аввало, таълим олувчиларнинг компетенцияларини ривожлантиришга хизмат к,илиши керак. Тюнинг методологияси таълим олувчиларнинг умумий (генерик) копетенцияларини (generic competencies) ривожлантиришга асосий эътиборини к,аратади2. Тюнинг методологиясига кура куйидаги умумий компетенциялар Европа мамлакатлари таълим олувчилари учун мухим деб топилган (1-жадвал).

Марказий Осиё давлатлари таълим олув ч и -лари учун мухим компетенциялар

Тюнинг дастуридаги компетенциялар таълим субъектлари уртасида утказиладиган суровномаларга (методологияга) асосан шак-ллантирилади. Тюнинг купгина мамлакатларда хамкорликда таълим сохасининг сифатини яхши-лашга к,аратилган. ТЕМПУС лойихаси доирасида Марказий Осиё давлатлари учун "Олий Таълимнинг Европа Кенглиги" (ЕНЕА)га мос "Олий Таълимнинг Марказий Осиё Кенглиги"ни ривожлан-тириш дастури (Central Asian Higher Education Area,TuCAHEA) жорий этилди. Марказий Осиё дав-латларининг маданий, ик,тисодий ва ижтимоий эхтиёжларини таъминлашга йуналтирилган таълим дастурларининг сифати ва уларнинг миллий ва минтак,авий даражадаги шаклларини такомил-лаштириш учун фойдали йулларни топишга хисса кушиш ушбу дастурнинг асосий мак,садларидан бири сифатида белгилаб олинди ва Тюнинг методологияси ушбу минтакадаги давлатларда синаб курилди3. Мазкур лойиха натижаларига кура 2013 йил Остонада булиб утган Хамкорларнинг ялпи учрашувида Марказий Осиё давлатлари таълим олувчилари учун куйидаги умумий компетенциялар мухим деб топилди (2-жадвал).

1 TuCAHEA project handbook. Samarkand. 2014. P. 3.

2 Тюнинг дастурининг расмий вебсайти. Тюнинг методологияси. http://www.unideusto.org/tuningeu/tuning-methodology.html

3 Tuning Central Asia guidelines and reference points.2013. p. 1-3.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 1(86)

1-жадвал. Европа мамлакатлари таълим олувчилари учун мух,им умумий компетенциялар1

№ Generic competencies Генерик ёки умумий компетенциялар

1 Ability to communicate in a second language Иккинчи тилда мулокот кила олиш кобилияти

2 Capacity to learn and stay up-to-date with learning Мустакил таълим олиш кобилияти (билиш кобилияти ва таълим олиш билан хамнафас булиш)

3 Ability to communicate both orally and through the written word in first language Она тилида хам оFзаки хам ёзма мулокот кила олиш кобилияти

4 Ability to be critical and self-critical Узини ва узгаларни танкид кила олиш кобилияти

5 Ability to plan and manage time Вактни режалаштириш ва бажара олиш кобилияти

6 Ability to show awareness of equal opportunities and gender issues Тенг имкониятлар ва гендер тенглиги жихатидан ёндашиш

7 Capacity to generate new ideas (creativity) Янги Fояларни ярата олиш кобилияти

8 Ability to search for, process and analyze information from a variety of source Турли манбалардан ахборотларни кидириб топиш, кайта ишлаш ва тахлил кила олиш кобилияти

9 Commitment to safety Хавфсизлилик маслаларига нисбатан жавобгарлик

10 Ability to identify, pose and resolve problems Муаммоларни аниклаш, шакллантириш, ва хал килиш кобилияти

11 Ability to apply knowledge in practical situations Амалиётда билимларни куллай олиш кобилияти

12 Ability to undertake research at an appropriate level Талаблар даражасида илмий фаолият олиб бориш кобилияти

13 Ability to work in a team Жамоада ишлай олиш кобилияти

14 Knowledge and understanding of the subject area and understanding of the profession Касби ва таълукли сохасини тушуна олиш ва билиш кобилияти

15 Ability to work in an international context Халкаро мухитда ишлай олиш кобилияти

16 Ability to act on the basis of ethical reasoning Одоб меёрларига мувофик узини намоён кила олиш кобилияти

17 Ability to communicate with non-experts of one's field Номутахассислар билан касбий мавзулар буйича мулокат кила олиш кобилияти

18 Ability for abstract thinking, analysis and synthesis Абстракт фикрлаш, синтез ва анализ кила олиш кобилияти

19 Spirit of enterprise, ability to take initiative Муассаса ички рухиятига киришиб кета олиш кобилияти

20 Interpersonal and interaction skills Шахслараро мулокат куникмаларига эга булиш

21 Ability to design and manage projects Лойихаларни яратиш ва уларни жорий эта олиш кобилияти

22 Ability to act with social responsibility and civic awareness Фукаролик бурчини ва ижтимоий масъулиятни англаган холда иш тута билиш кобилияти

23 Determination and perseverance in the tasks given and responsibilities taken Топшириклар беришда катъиятли, кабул килишда масъулиятли булиш

24 Appreciation of and respect for diversity and multi-culturality Жамият маданиятлар куп кирралиги ва ранг-баранглигини хурмат килиш ва тушуниш

25 Ability to work autonomously Мустакил ишлай олиш кобилияти

26 Skills in the use of information and communications technologies Ахборот-комуникация технологияларидан фойдалана олиш кобилияти

27 Commitment to the conservation of the environment Атроф-мухитни мухофаза килиш Fояларига содиклик

28 Ability to adapt to and act in new situations Янги шароитлар ва вазиятларга мослашиш ва ишлаб кета олиш кобилияти

29 Ability to evaluate and maintain the quality of work produced Амалга оширилган ишлар сифатини бахолай олиш ва куллаб кувватлаш кобилияти

30 Ability to motivate people and move toward common goals Шахсларни раFбатланириш ва истикболга йуналтира олиш кобилияти

Тацлил ва муцокама.

Тадк,ик,отда мухокама сифатида куриладиган асосий масала Тюнинг методологиясидаги умумий компетенцияларнинг хусусистлари билан

1 Жадвалдаги компетенциялар Тюнинг дастурининг расмий вебсайтида келтирилган. Муаллиф томонидан жадвалга солинган.

бирга мамлакатмизда кулланилаётган ДТС, укув режа, укув фан дастурларини хам уз ичига олади. Тюнинг методологиясидаги компетенциялар куп киррали ва узига хос комбинацияга эга. Шундай булсада, ушбу компетенциялар хусусиятларига кура маълум бир фанга доир булган билимларни ифодалайди. Аникрок килиб айтганда умумй компетенциялар маълум бир фанлар асосида шак-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 1(86)

г

v.

2-жaдвaл. Mapкaзий Осиё дaвлaтлapи тaълим oлyвчилapи учун му^им деб тoпилгaн кoмпeтeнциялap1

№ Generic competencies Гeнepик еки умумий кoмпeтeнциялap

1 Ability to analyze and synthesize Taxлил вa cинтeз килa oлиш ^билияти

2 Aability to use logical and critical thinking for solving problems Myaммoлapни xaл килишда мaнтикий вa тaнкидий фикpлaй oлиш ^билияти

3 Ability to model, design and forecast Moдeллaштиpш дизaйн вa пpoгнoз килa oлиш ^билияти

4 Ability to carry out research applying appropriate methods Taлaблap дapaжacидa илмий фaoлият oлиб бopиш ^билияти

5 Ability to take initiatives and entrepreneurship Taшaббycкop вa тaдбиpкop булиш ^билияти

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

б Ability to innovate Янгилик яpaтa oлиш

7 Ability to develop general knowledge Билимлapни pивoжлaнтиpиш ^билияти

8 Ability to learn including autonomous learning Mycтaкил билим oлиш ^билияти

9 Ability to communicate interactively and receive feedback Интepaктив мyлoкoт килa oлиш вa мyнocaбaт билдиpa oлиш ^билияти

1G Knowledge of the professional field Kacбий билимлapгa эгa булиш

11 Ability to communicate in multicultural context ^п миллaтли мaдaният мyxитидa мyлoкoт килa oлиш Koбилияти

12 Ability to communicate in the official state, Russian and foreign languages Руе вa xopижий тиллapдa pacмий мyлoкoт килa oлиш Koбилияти

13 Ability to lead people and work in a team Жaмoaдa eтaкчи булиш вa ишлaй oлиш кoбилияти

14 Ability to manage information Аxбopoтлapни тax,лил килa oлиш кoбилияти

15 Ability to use information and communication technologies Аxбopoт-кoмyникaция тexнoлoгиялapидaн фoйдaлaнa oлиш Koбилияти

16 Social responsibility Ижтимoий мacъyлият

17 Ability to follow a healthy lifestyle CoFлoм тypмyш тapзигa pиoя килиш

18 Ecological and environmental responsibility Атpoф-мyxитни мyxoфaзa килиш Foялapигa гадиклик

19 Knowledge of the laws Хукукий caвoдxoнлик

2G Ability to prevent and resolve conflicts Hизoлapнинг oлдини oлиш вa xaл килa oлиш ^билияти

21 Patriotism and preservation of own cultural values Вaтaнпapвapлик вa мaдaний кaдpиятлapни acpaui

22 Tolerance and respect for others Узгaлapгa ниcбaтaн бaFpикeнглик вa xypмaт кypcaтиш

23 Commitment to quality results Cифaтли нaтижaлapгa эpишиш

24 Flexibility Mocлaшyвчaнлик

25 Ability to apply knowledge in practice Амaлиëтдa билимлapни кyллaй oлиш ^билияти

26 Orientation toward the needs of the user Иcтeмoлчилap эxтиëжлapигa кapaб иш тутиш

27 Ability to work autonomously Mycтaкил ишлaй oлиш

Z8 Ability to adapt to change Янги вaзиятлapгa мocлaшиш

29 Ability to make decisions K,apop кaбyл килa oлиш

3G Time management Taйм-мeнeжмeнти (вaктдaн унумли фoйдaлaнишни бoшкapиш)

ллaнтиpилaди. Укув нaтижaлapи вa фaн дacтyp-лapини киëcий ypгaниш opкaли фaн coxaлapгa дoиp тaлaблapни бeлгилaш Тюнинг мeтoдoлo-гияcининг acocий мaкcaдидиp. Укув нaтижaлapи битиpyвчилapнинг oлий тaълим oлгaнликлapи-дaн кeйин кaндaй билмилapни билиши, тушуниши еки бaжapa oлишлигини ифoдaлaйди. Бу бизнинг ДTCдaги тaлaблapгa тyFpи кeлaди.

Шу нyктaи нaзapдaн, умумий кoмпeтeнция-лapни мyaйян фaнлap acocидa шaкллaнтиpилиши

1 Жaдвaлдaги кoмпeтeнциялap TuCAHEA дacтypидa кeлтиpилгaн. Myaллиф тoмoнидaн жaдвaлгa coлингaн.

кepaк бyлгaн билим, мaлaкa вa кyникмaлapнинг мypaккaб кoмбинaцияcи дeб aтaш мумкин. ^л-тиpиб утилган кoмпeтeнциялap кyпгинa дaв-лaтлapнинг тaълим cтaндapтлapидa, жyмлaдaн, Узбeкиcтoн Pecпyбликacи тaълим cтaндapтлa-pидa xaм aкc этган. Эътибopлиcи жaдвaлдa ^л-тиpилгaн pyc вa инглиз тилидa мyлoкoт K^a oлиш, xyкyкий caвoдxoнлик кaби кoмпeтeнциялapнинг acocи мaмлaкaтимиз oлий тaълим мyaccacaлa-pидa укитиб кeлинaëтгaн xyкyкшyнocлик, pyc вa ингиз тили кaби фaнлap xиcoблaнaди.Олий тaъ-лим мyaccacaлapимиздa ушбу фaнлap укитиб

ЗAMOHABИЙ TAЪЛИM I COBPEMEHHOE OБPAЗOBAHИЕ ZOZO, 1(8б)

келинишига карамай юкоридаги компетенция-лар мухим деб топилганлиги ДТСни такомиллаш-тиришни таказо этади. Умумий компетенцияларни ДТСда акс эттирилиши айни даврда хам долзарб масала булиб колмокда. Мазкур компетенциялар нафакат иш берувчилар ва глобал мехнат бозори талабларига мос келишлиги балки жамиятда уз уринларини топишга каратилганлиги билан хам характерлидир.

Бундан куринадики, мамлакатимизда кулланиладиган укув дастурлари мазкур компетенцияларни ривожлантира олиши зарур. Бун-дай масалалар ДТС такомиллаштирилиши оркали хал килиниши мумкин. Мазкур компетенцияларга эга булиш булажак мутахассисларнинг жамият хаётида фаол иштирокни таъминлаш билан бирга, уларнинг нафакат минтакавий балки глобал мехнат бозорида уз иш урниларини топишига хизмат килади. Жадваллардаги Европа мамлакат-лари ва Марказий Осиё давлатлари таълим олув-чилари учун мухим деб топилган компетенциялар мохиятан умумийликка эга. Марказий Осиё Давлатлари, хусусан, Узбекистан Республикаси таълим олувчиларининг, танкидий ва мантикий фикрлаш, иновацион гоялар ярата олиш, хорижий тилларда мулокот кила олиш, хукукий саводхонлик, ахбо-ротларни тахлил кила олиш, мустакил карор кабул кила олиш каби компетенцияларини, шунингдек, биринчи жадвалда келтирилган амалга оширила-ётган ишлар сифатини бахолай олиш ва куллаб кувватлаш, халкаро мухитда ишлай олиш, лойи-халарни яратиш ва уларни жорий эта олиш каби компетенцияларини-билимларини такомилллаш-тириш Республикамиз олий таълими олдидаги эътибор каратилиши зарур булган масалалардир.

Юксак даражадаги тараккиёт, мамлакатнинг иктисодий, ижтимоий ва маданий ривожлани-шида олий таълим ролининг бекиёслиги ва глобал ривожланиш энг аввало юкори даражадаги билимларга ассоланишини, хамда мехнат бозори-нинг айни даврдаги талаблари инобатга олинса, бу масалага эътибор каратиш мухимлиги янада ойдинлашади. Умумий компетенцияларга эга мутахассислар мехнат бозори ва кадрлар буюр-тмачилари талабларига жавоб бериш билан бирга, халкаро мухитда хам уз уринини топа олади, зеро, айни давр тараккиёти билимлар уни-версаллигини хам талаб килмокда.

Дунёниинг аксарият ривожланган давлатлари олий таълим тизимида узларининг миллий анъа-наларини саклаган холда Тарб тамойилларига хам

амал килмокда, яъни таълим олувчиларнинг умумий компетенцияларини шакллантиришга катта эътибор каратган. Бундан куринадики, мамлакатимизда хам таълим олувчиларнинг умумий компетенцияларини шакллантиришда миллий анъ-аналарга содик колган холда, Тарб тамойилларига хам амал килиш устувор йуналишлардан хисобланади.

Шундай булсада, умумий деб таъкидланаётган компетенциялар энг аввало миллий кадриятлар оркали ривожлантирилишини унутмаслик керак1. Миллий кадриятлар эса таълим мазмунида уз ифодасини топган булиши лозим. Юкоридаги компетенциялар Марказий Осиё давлатлари университетларининг хозирги холати, жамият-даги урни, талабаларнинг ахлокий, маънавий ва эстетик билимларини ривожлантириш имкони-ятидан келиб чикиб шакллантирилганлиги уму-минсоний ва миллий кадриятларга асосланганли-гини ифодалайди. Шунга кура таълим мазмунига умуминсоний ва миллий кадриятлар рухиятини янада чукуррок сингдириш мухим ахамият касб этади, чунки ушбу компетенциялар кадриятлар тизимидаги шахсий фазилатлар индикаторларида хам уз ифодасини топади.

Питер Кеарнс таъкидлаганидек, жамият-даги мухим узгаришлар ва билимларнинг янги манзараси умумий компетенцияларни эгал-лашни хам талаб килмокда2. Жамиятдаги мухим узгаришлардан бири сифатида олий таълимдаги халкаролашув жараёнини келтириш мумкин. Бу ходисани узига хос жараёнга айланганлигини инобатга олаган холда унинг Узбекистондаги хусусиятларини хам урганиш зарур.

Хулоса.

Тадкикот натижасига кура куйидагича хулоса чикариш мумкин. Жахонда турли сохаларнинг интеграциялашуви жараёни кучайган пайтда дунё давлатлари таълим жараёнига таълим-нинг халкаро базавий моделини (стандарти) татбик килишга харакат килмокда. Бунда "Боло-ния декларацияси"нинг узига хос тамойиллари мухим ахамият касб этади. Дунё давлатларининг

1 Alejandra Boni, J. Fe'lix Lozano. The generic competences: an opportunity for ethical learning in the European convergence in higher education © Springer Science+Business Media B.V. 2006, journal of Higher education. 2006. p. 825-829.

2 Kearns P. (2001). Generic skills for new economy, National Centre for Vocational Education Research.© Australian National Training Authority. Published by NCVER Ltd. 2001 .p.1 -7.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 1(86)

6y TaMotfumnapra acocaH Mi/rnnutf onutf TatnuM tu3umuhu puBoxnaHTupuwra KapaTi/mraH catM-xapaKaTnapu gaBOM этмoкAa. y36eKucTOH Pecny6nu-Kacu x,aM onufi TatnuM tuBUMUHU xanKapo cTaHgapT-napra moc puBoxnaHTupuwra xapaKaT KwnMOKfla. XanKapo Me3OHnap Pecny6niUKaMM3 onutf TatnuM Ma3MyHura y3rapTupuw.nap KupuTu6 KonMacgaH, 6anKU Mo6an TapaKKueT capu KagaM 6ynuwu MyMKUH, neKUH TatKugnaw xoubku, TatnuM craH-AapT^apuflaru MunnuMnuK xap 6up MunnaTHU rno-6an xaMumTga MyBO3aHaTga ywna6 Typuwura xu3-MaT Kunuwu KepaK. fleMaK, aMHU gaBp TapaKKueTU onuM TatnuMHUHr puBoxnaHuwu Ba 6up-6upuhu 6oMuTUwufla WKopu flapaxaflanu Te3nuKHU Tana6 KunMOKga, TatnuMHUHr gyHe MogennapuHU KuecuM ypraHUw, TatnuM TU3UMUHU Pecny6nuKaMU3ga wy Te3nuK puTMura MocnawTupuw umkohuhu 6epagu.

TagKUKOT HaTUxanapura acocaH KyMuflarunapHU TaBcufl KunuwHU ypuHnu ge6 x,uco6natfMM3.

TaBcua.nap:

1. fOKopuga Tax,nun KunuHraH yMyMUM KOMne-тeнцuflnap MatnyM 6up $aH flacrypura KyMunraH Tana6nap Ba эpuwunгaн HaTUxanapHU aHrna-

Tagu. BuTupyB^unapra эca flTC acocufla Tana-6nap KyMunuwu MatnyM. ByHgaM Tana6napHUHr MyBa^^aKUATnu 6axapunuwu Ma3Kyp KOMneTeH-цuflnapнu puBOxnaHUwura onu6 Kenagu. fleMaK, ByHgaM кoмneтeнцuflnapнu waKnnaHTupuw y^yH flTCHU WKopugaru Te3nuK puTMura moc TaKOMun-nawTupuw no3UM.

2. flTC TaKOMunnawTupuwfla flUBepcu^UKa-x,aM Myx,UM ax,aMUflT Kac6 этa,цм. ByHUHr y^yH MocnawyB^aH TatnuM xycycuflTnapuHiu ypraHUw, wy acocuga TatnuM Ma3MyHUHU puBOxnaHTupuw 3apyp. TatnuMHU Mogynb cucreMa acocuga TawKun этuw, Tana6anapHU ku3ukuwu Ba Ko6unumLnapura Kypa ^aHnapHU TaHnaw Ka6u aKageMUK эpкuнnuк 6epuw, Ba Typnu TatnuM gacryp Ba waKnnapHU TaKnu^ Kunuw, xap KaHgaM Tana6 Ba эxтuexnapгa 6upgeK moc KenaguraH TatnuM, MocnawyB^aH Tat-nuMHUHr acocuM xycycuflTnapuAup. By Tana6anap, wyHUHrgeK, xaMUATHUHr aoumo y3rapu6 Typagu-raH эxтuexnapu x,aMga uw 6epyB^unap Tana6na-pura moc TatnuM 6epuwHU Ha3apga TyTagu. 3epo, gaBp xaMUATgam y3rapuwnap, Tana6 Ba axTuexnap Typura Kapa6 TatnuM 6epuwHU Tana6 этмoкAa.

Afla6weT^ap pywxaTM:

1. Bologna declaration. (1999). 19 June 1999, p 4. http://www.ehea.info/media.ehea. info/file/Ministerial_conferences/02/8/1999_Bologna_Declaration_English_553028.pdf

2. European Higher Education in a Global Setting.//A Strategy for the External Dimension of the Bologna Process. -2005. P.1.

3. http://www.webarchive.nationalarchives.gov.uk/...dfes.gov.uk/londonb

4. Marijk C. & van der Wende.(2001). Internationalisation policies: about new trends and contrasting paradigms. Higher Education Policy, p. 3-4.

5. De Wit H. (2001). Internationalization of Higher Education in the United States of America and Europe. International dimensions of higher education in the United States of America and Europe. University of Amsterdam, p. 51.

6. Generic competencies.http://www.unideusto.org/tuningeu/competences/generic.html

7. ^yT^ynnaeB n.M. OnuM TatnuM Myaccacacu xanKaponawyBU xycycumTnapu: xopuxuM Taxpu6nap // ,цмccepтaц^m aBTope^apaTU,- HaMaHraH, 2018, - C.16

8. Tuning Central Asia guidelines and reference points. - 2016. P. 2019-220.

9. Alejandra Boni, J. Fe'lix Lozano. (2006) The generic competences: an opportunity for ethical learning in the European convergence in higher education © Springer Science+Business Media B.V. 2006, journal of Higher education, p. 825-829.

10. Kearns P.(2001). Generic skills for new economy, National Centre for Vocational Education Research.© Australian National Training Authority. Published by NCVER Ltd, p.1 -7.

11. TuCAHEA project handbook. Samarkand. 2014. P. 3.

3AM0HABMM TAMMM / COBPEMEHHOE 0EPA30BAHME 2020, 1(86)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.