Научная статья на тему 'ОЛИЙ ТАЪЛИМДА МОДУЛЛИ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ОЛИЙ ТАЪЛИМДА МОДУЛЛИ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
265
89
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
олий таълим / модул / бўлак / таркибий элемент / модулли таълим технологиялари / лойиҳалаштириш. / высшее образование / модуль / фрагмент / структурный элемент / модульные образовательные технологии / проектирование.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Рахимов Зокир Тоштемирович

Мақолада модулли таълим технологияси мазмуни, модулли таълим технологиясидан фойдаланиб ўқитиш самарали натижаларга эришишни таъминлаши, модулли таълим технологияси тамойиллари, талабаларнинг ўқув-билиш фаолияти ва ижодий қобилиятларини ривожлантириш ҳамда ўқув материалини мантиқан тугалланган бўлакларга ажратиб ўрганиш имкониятлари каби масалалар талқин қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСОБЕННОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ МОДУЛЬНЫХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В ВЫСШЕМ ОБРАЗОВАНИИ

В статье рассматриваются такие вопросы, как содержание модульной образовательной технологии, обеспечение достижения эффективных результатов обучения с использованием модульной образовательной технологии, принципы модульной образовательной технологии, развитие учебно-познавательной деятельности и творческих способностей студентов, а также возможности изучения учебного материала по логически завершенным фрагментам.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ТАЪЛИМДА МОДУЛЛИ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

Рахимов Зокир Тоштемирович,

Карши мух,андислик - иктисодиёт институти "Ижтимоий фанлар" кафедраси профессори

ОЛИЙ ТАЪЛИМДА МОДУЛЛИ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯМИ К.УЛЛАШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК: 377:077 (07)

РАХИМОВ З.Т. ОЛИЙ ТАЪЛИМДА МОДУЛЛИ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ЦУЛЛАШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада модулли таълим технологияси мазмуни, модулли таълим технологиясидан фой-даланиб укитиш самарали натижаларга эришишни таъминлаши, модулли таълим технологияси тамойиллари, талабаларнинг укув-билиш фаолияти ва ижодий кобилиятларини ривожлан-тириш х,амда укув материалини мантикан тугалланган булакларга ажратиб урганиш имконият-лари каби масалалар талкин килинган.

Таянч суз ва тушунчалар: олий таълим, модул, булак, таркибий элемент, модулли таълим технологиялари, лойих,алаштириш.

РАХИМОВ З.Т. ОСОБЕННОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ МОДУЛЬНЫХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В ВЫСШЕМ ОБРАЗОВАНИИ

В статье рассматриваются такие вопросы, как содержание модульной образовательной технологии, обеспечение достижения эффективных результатов обучения с использованием модульной образовательной технологии, принципы модульной образовательной технологии, развитие учебно-познавательной деятельности и творческих способностей студентов, а также возможности изучения учебного материала по логически завершенным фрагментам.

Ключевые слова и понятия: высшее образование, модуль, фрагмент, структурный элемент, модульные образовательные технологии, проектирование.

RAKHIMOVZ.T. FEATURES OF THE USE OF MODULAR EDUCATIONAL TECHNOLOGIES IN HIGHER EDUCATION

The article interprets such issues as the content of modular educational technology, ensuring the achievement of effective results of teaching implementing modular educational technology, the principles of modular educational technology, the development of educational-cognitive activity and creative abilities of students, and the opportunities of studying the educational material logically divided into completed pieces.

Key words and concepts: higher education, module, section, structural element, modular educational technology, design.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

Кириш.

Мамлакатимизда амалга оширилаёт-ган улкан демократик ислохотлар диёри-мизда яшаётган ёшларнинг хар бирида шу кундан бахтиёр булиб яшаш, таълим олишга, касб-хунар урганишга интилиш, хаётга янгича караш муносабатларини узгартиришга хизмат килмокда.

Узбекистонда таълим тизими

ислохотларини амалга ошириш жараёнида шахснинг хар томонлама камол топишига, ёшларнинг самарали таълим олиши учун кенг имкониятлар яратиб берилмокда1. Замона-вий жамиятда у ёки бошка мамлакатларнинг ривожланиш даражасини нафакат унинг техник холати, балки олий таълим муассасала-рида тайёрланаётган мутахассислар касбий компетентлигини хам белгилайди. Хозирги замон шароитида олий таълим тизимида мутахассисларни тайёрлашни, шахс ва жами-ятнинг таълимий эхтиёжларини максимал даражада кондириш, касбий тайёрлашни диф-ференциялаштиришни оптималлаштиришнинг мухим йуналиши хисобланади.

Узлуксиз касбий тайёрлашнинг энг асо-сий узига хослиги изчилик тамойилига амал килиш, таълим максадларига эришишда анъ-аналарга таяниш хисобланади. Олий таълим муассасаларида тайёрланаётган касб таълими укитувчилари фаолиятини тахлил этиш шуни курсатадики, уларнинг уз фанига ва баркамол авлод таълим-тарбиясига оид касбий компетентлигини шакллантириш ва уларни булажак касбий фаолиятида изчил куллай олиш махоратига эга булишини талаб этади.

Мамлакатимиз тараккиёти ва истикболини таъминлаш, иктисодий, ижтимоий, сиё-сий ва маданий сохаларда катта узгаришлар булиши билан боFлик2. Хозирги даврда барча йуналишларда шиддат билан тараккий этаёт-ган жамиятнинг хар бир аъзоси касбий фао-лиятида унинг билими, илмий-инновацион

1 Рахимов З.Т. Педагогик компетентлик таълим жара-ёни ривожланишининг мухим омили сифатида. // "Замо-навий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, 2019 йил, № 7-сон, 3-8-б.

2 Рахимов З.Т. Талабаларнинг таълим жараёнидаги компетентлигини ривожлантиришда муаммоли таълим технологиясидан фойдаланиш зарурияти. / "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали. 2019 йил, № 1 -сон, 32-39 б.

фикрлаши ва ишлаб чикаришда мурак-каб техноген курилмалардан самарали фой-даланиши даражаси борган сари юксалиб бормокда. Бу эса, уз навбатида ахолининг чукур билимли булиши билан боFликдир. Шунинг учун хам биз иктисодиётимизнинг барча соха ва тармокларида маълум бир касбга йуналтирилаётган ёшларимизни таъ-лим турларининг хар бир боскичида чукур билим олишлари учун имкониятларни кенгай-тиришимиз зарурати давр талабидир.

Мавзунинг долзарблиги. Таълим тизи-мини модернизациялаш, касб таълими тизимида юзага келадиган узгаришлар таълим муассасаси ходимларининг касбий компетентлигини ривожлантириш учун зару-рият тугдиради. Хозирги вактда олий касбий таълимнинг давлат таълим стандарт-лари жорий этилиб, булажак касб таълими укитувчиларини тайёрлаш сифа-тини оширишга каратилган таълим мазмуни ва технологиясида инновациялар кенг жорий этилмокда.

Тажриба сифатида Республикамиз олий таълим муассасаларида кулланилаётган кредит-модулли таълим тизимининг мазмуни - шахснинг шахсий фазилатлари ва асосий компетенцияларини ривожлантиришга ёрдам берадиган модулдир. Ушбу модул муайян касбий гурух компетенцияларини шаклланти-ришга каратилган таълим дастурининг нисба-тан мустакил булинмаси хисобланади.

Таълим муассасаларининг асосий вази-фаларидан бири укувчи-талабаларга инсо-ният тарихи давомида яратилган билимларни етка-зиш, фанлар асослари буйича мунтазам билим олишлари учун те-гишли шароит яра-тиш, зарур ахборотларни танлаш ва мустакил укишни ургатиш оркали билим олишга булган эхтиёжларини кон-дириш ва кизикишларини орттиришдан иборат. Бу вазифаларни анъа-навий таълим технологиясидан фойдаланган холда хал этиб булмайди, шу сабабли таълим-тарбия жараёнида модулли таълим техноло-гиясини куллаш зарурати вужудга келади.

Мавзу буйича илмий манбаларнинг цисцача та^лили. Кейинги йилларда Респу-бликамизда олий ва касб-хунар таълими тизими муассасаларида модулли таълим тех-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

нологиясидан фойдаланиб укитиш буйича илмий тадкикотлар олиб борилди ва натижа-лари амалда татбик этилди. Бу сохада хали-гача изланишлар олиб борилмокда, тажриба-лар утказилмокда.

Педагог олим Н.А.Муслимовнинг фикрича модулли таълим технологиясидан фойдаланиб укитиш - самарали натижаларга эришишни таъминлайди, чунки у талабаларнинг билим имкониятларини ва ижодий кобилиятларини ривожлантириш тизимига энг яхши мослаш-гандир1. Модулли таълим технологияси, кас-бий таълимнинг замонавий масалаларини хар томонлама ечиш имкониятини яратади. Бунинг учун модулли таълим технологияси-нинг оптималлашган ва содда куринишда ишлаб чикиш муаммосини хал этиш зарур.

"Модул" (лот. "modulus") тушунчаси2:

1) тизим ичидаги узаро чамбарчас боFлик элементлардан иборат тугун;

2) муайян технологияни ташкил килувчи таркибий булакларни ифодаловчи атама;

3) укув материалининг мантикан тугаллан-ган бирлиги.

Н.Х. Авлиёкуловнинг3 таъкидлашича "Модулли укитиш" термини халкаро тушунча модул билан боFлик булиб, унинг битта маъ-носи - фаолият курсата оладиган узаро чамбарчас боFлик элементлардан иборат булган тугунни билдиради. Бу маънода у, модулли укитишнинг асосий воситаси сифатида, тугал-ланган информация блоки сифатида тушуни-лади.

Укитишнинг модул тизими х,акида рас-мий равишда биринчи марта, 1972 йил, ЮНЕ-СКОнинг Токиодаги бутун жах,он концепци-ясида суз юритилган эди. Модулли укитиш технологияси - функционал тизимлар, фик-рлашнинг нейрофизиологияси, педагогик-

1 Муслимов Н.А., Рахимов З.Т., Хужаев А.А., Кодиров Х.Ш. Таълим технологиялари. Дарслик. - Тошкент: "Ворис" нашриёти, 2019. - 568 б.

2 Ашурова С. Махсус фанларни модул технологияси асосида укитиш. // Касб-хунар таълими. 2004 йил 5-сони.15-б.

3 Авлиёкулов Н.Х,. Укитишнинг модул тизими ва педаго-гик технологияси амалий асослари. Услубий кулланма. -Бухоро, 2001. - 49 б.

психологияларнинг умумий назариясидан келиб чикади4.

В.П. Беспальконинг5 фикрича, модул фани-нинг фундаментал тушунчаларини - маъ-лум ходиса ёки конун, ёки булим, ёки маъ-лум бир йирик мавзу ёки узаро боFлик тушун-чалар гурухини уз ичига олади. Модул - бу укув материалининг мантикан тугалланган бирлиги булиб, укув фанининг бир ёки бир неча фундаментал тушунчаларини урганишга каратилгандир.

У.К.Толипов6 модуллашган технология-нинг афзаллиги хакида куйидагича фикр билдиради: "Модулли таълим технологияси-нинг афзалликларидан бири - таълим маз-мунини тартибга солишдан иборат булиб, бунда мавжуд ахборотдан шундайларини-гина катъийлик ва кунт билан танлаб олиш керакки, улар давлат таълим стандартлари доирасида укувчилар фаолиятини етарли даражада муваффакиятли амалга ошириш имконини бериши лозим".

Модулли таълим технологиясининг бошка технологиялардан фарки шундаки, бунда хар кайси боскичда укувчилар укув матери-али буйича етарли билим, куникма ва мала-каларни эгаллаганларидан кейингина сунгги боскичга утадилар7.

Модулли таълим - укитишнинг истикболли тизимларидан бири хисобланади, чунки у одам бош миясининг узлаштириш тизимга энг яхши мослашгандир8. Модулли укитиш асоси инсон бош мияси тукималарининг модулли ташкил этилганига таянади. У куйидагилардан таркиб топган булади.

Тукима хужайралари бир-бири билан куп сонли тукнашувларда булишади. Бир хужайра ва унинг усимтасини бошка хужайра ва унинг

4 Бородина Н. В. Основы разработки модульной технологии обучения: Учебное пособие / Н.В. Бородина, Н.Е. Эрганова. - Екатеринбург: изд-во Урал. гос. проф.-пед. ун-та, 1994. - 87 с.

5 Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения. - М: Высшая школа, 1995. 298 с.

6 Толипов У.К. Педагогика жараёнини лойихалаш технологияси. Узлуксиз таълим - 2004. №4 - Б. 3-10.

7 Батышев С.Я. Блочно-модульное обучение / С.Я. Батышев. - Москва: Экономика, 1997. - 255 с.

8 Goldschmidt В., Goldschmidt M. Modular Instruction in HigherEducation // Higher Education. - 1972. - № 2. - P. 15-32.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

усимтаси билан тукнашувлари сони 6000 гача етиб боради.

Демак, бош мия тукимасидаги тукнашувлар (контактлар) сони астрономик сонни (15000000000х6000) ташкил этади. Шу нуктаи назардан, модул укув жараёнининг бир хужайраси сифатида каралади1.

Бу хужайра бир вактнинг узида инфор-мацион умумийликка, узига хос яхлитлик ва тизимлиликка эга булган турли элемент-лардан ташкил топган булади. Бу сохалардаги изланишларга кура, тукимаси модулли ташкил топган инсон мияси, информацияни квант куринишда (бошкача айтганда маълум порци-ялар куринишида) энг яхши кабул килади2.

Илм-фан ривожининг жадаллашуви илмий-техникавий информациянинг жадал усишига ва тез-тез янгиланишига олиб келди. Куриниб турганидек, илм-фан ва информациянинг хозирги замон усиш тезлиги ва хажми улар-нинг утган 15-30 йилдаги холатидан кескин фарк килади.

Шунинг учун хам, модулли таълим тех-нологиясининг мазмунини, модулли таълим технологиясидан фойдаланиб укитиш самарали натижаларга эришишни таъмин-лаш, модулли таълим технологияси тамойил-лари, талабаларнинг укув-билиш фаолияти ва ижодий кобилиятларини ривожлантириш хамда укув материалини мантикан тугаллан-ган булакларга ажратиб урганиш имконият-лари каби масалалар борасидаги тадкикотлар мухим илмий ахамият касб этмокда.

Асосий та^лил ва натижалар. Узбекистон Республикасининг олий таълим тизими бора-сида давлат сиёсати мазмуни ва талаблари хам талабаларнинг укув-билиш фаолиятла-рини ривожлантиришни такозо этади3. Илм-фан ривожи, бу олий маълумотли мутахассис-

1 Батышев, С.Я. Профессиональная педагогика [Текст]: учебник для студентов, обучающихся по педагогическим специальностям и направлениям. /под ред. С.Я. Батышева, А.М. Новикова. Издание 3-е, переработанное. М.: Из-во ЭГВЕС, 2009. - 455 с.

2 Олимов К.Т., Авлиякулов Н.Х., Рустамов Р. Касбий фанларни укитишнинг модул тизими // Касб-хунар таъ-лими. - 2003. - № 2. - 18 б.

3 Рахимов З.Т. Таълимнинг мобиллашуви шароитида масофавий укитиш технологиясининг узлуксиз ривож-ланиши. / "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали. 2018 йил, 11-сон, 14-20 бет.

ларнинг фаолият доирасидадир. Шунинг учун олий маълумотли мутахассисларни тайёрлаш тизими, уларнинг ута иктидорлигига замонавий ахборот окимини узлаштиришга, илмий тадкикот фаолияти, индивидуал ва мустакил ишлаш куникмаларини ривожлантиришга, илмий-техникавий информация ва укув-илмий адабиёт билан ижодий ишлай олишга имконият бериш лозим.

Модулни тайёрлаш турт асосий боскични уз ичига олади.

Дастлабки боскичда укув материалини тахлил килиш модулли вариантда уни такдим этишнинг методик максадга мувофиклиги нуктаи назаридан амалга оширилади.

Иккинчи боскич - ушбу максадларга эришишни акс эттирадиган максадларни аниклаш ва режалаштирилган таълим натижаларини аниклаш.

Ишлаб чикувчининг фаолиятининг учинчи боскичидаги мазмуни модул-лар куринишидаги укув материалларини тузиш, талабаларнинг билиш имконият-ларига мос келадиган таълим фаолиятини лойихалаштиришни уз ичига олади.

Якуний, туртинчи боскич, яратилган модулли дастурнинг экспериментал тек-ширувидан иборат булиб, унда нуксонлар аникланиб, модулларнинг мазмуни туFриланади.

Бунда кичик модул, модул туплами, бир-ламчи модул ва модул даражаси деган тушун-чалардан фойдаланилади. Улар куйидагича таърифланади:

Кичик модул - замонавий педагогик тех-нологиялар таркибидаги энг кичик бирликни ифодалайди. Амалда бундай кичик модулни бошка кичик модулларга ажратиш мумкин эмас, деб хисобланади.

Бирламчи модул - замонавий педагогик технологияларни унинг бирор даража-сидан бошлаб тасвирлашда дастлабки модул сифатида танланган ва уз таркибига битта ёки бир нечта кичик модулларни оладиган модул тупламидир.

Модул туплами - замонавий педагогик технологияларни унинг бирор даража-сидан бошлаб тасвирлаш максадида битта

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

модул сифатида каралган бир нечта модуллар йиFиндисидир.

Модул даражаси - замонавий педаго-гик технологияларни тасвирлаш куламига мувофик равишда танланган бирламчи модулларнинг уз таркибида аслида канча модулларга эга эканлигининг курсаткичи.

Замонавий педагогик технологияларнинг модуллари куйидаги даражаларга ажрати-лиши мумкин1:

1. Бир укув машFулотини утказиш техно-логиясини ташкил килувчи модуллар.

2. Укув фанининг бир мавзусини, бир булимини, бир кисмини ёки х,аммасининг тар-кибий булакларини х,амда укитиш технология-сини ташкил килувчи модуллар. Улар блоклар деб х,ам номланади.

3. Бир нечта турдош укув фанларининг тар-кибий булакларини х,амда айрим фанларни укитиш технологиясини ташкил килувчи модуллар (блоклар).

4. Давлат таълим стандартининг тарки-бий булакларини х,амда уларнинг бажарили-шини таъминлаш технологияларини ташкил килувчи модуллар.

5. Укув режа ва дастурларининг таркибий булакларини х,амда уларнинг бажарилишини таъминлаш технологиясини ташкил килувчи модуллар.

6. Таълим воситаларини ташкил килувчи модуллар.

7. Замонавий педагогик технологиялар жараёнида кулланиладиган усулларни ташкил килувчи модуллар.

Ушбу модуллар орасида бир укув машFулотини утказиш технологиясини ташкил килувчи модуллар замонавий педагогик технологиялар жараёнининг асосий буFинини ташкил килиши билан х,ам ах,амиятли х,исобланади. Улар куйидаги турларга ажрати-лади2:

- машFулот мазмунини ташкил килувчи асосий тушунчалар;

1 Муслимов Н.А., Рахимов З.Т., Хужаев А.А., Юсупов Б.Э. Таълим технологиялари. Укув кулланма. Тошкент "Ворис" нашриёти - 2020. 192 б.

2 Муслимов Н.А., Рахимов З.Т., Хамидов Ж.А. Касб таъ-лими методикаси. Дарслик. - Тошкент "Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи", 2020. 282 б.

- шу тушунчаларни талабаларга тушун-тириш жараёнининг таркибий кисмлари;

- шу таркибий кисмларнинг х,ар бирида кулланиладиган таълим-тарбия воситалари ва усуллари;

- укитувчининг машFулот давомида бажарадиган фаолиятини ташкил килувчи модуллар;

- укитувчиларнинг машFулот бошидан охиргача булган вакт давомида бажарадиган фаолиятларини ташкил килувчи модуллар;

- талабаларнинг узлаштиришини назо-рат килиш ишларини ташкил килувчи модул-лар ва шу кабилар.

Юкорида айтилганлардан куриниб туриб-дики, замонавий педагогик технологиялар жараёнидаги модуллар таълим маз-муни, воситалари ва усулларининг х,ар бирига тегишли таркибий элементларни ташкил килади. Бунда таълим мазмуни модуллари -ургатилаётган ахборотнинг таркибини ташкил килувчи бирликларни; таълим воситалари модуллари - шу воситаларининг бирликла-рини; таълим усуллари модуллари - шу усулларни амалга ошириш фаолияти давомида бажариладиган х,аракатларни ташкил килувчи бирликларни ифодалайди.

Модул узгармас, котиб колган нарса деб каралмаслиги керак. Аслида х,ар бир модул узига тегишли кичик максадни ифодалайди. Бу максадни амалга оширишда эса тегишли шароит учун энг маъкул деб топил-ган йуллар, усуллар, воситалардан фойдала-ниш кузда тутилади. Демак, модулда белги-ланган максадни узгартирмаган х,олда уни тулик амалга оширишни таъминловчи, узаро фарк килувчи турли йуллар, усуллар, восита-лар кулланилиши мумкин.

Замонавий педагогик технологиялар мате-риалларини юкорида айтилган тартибда модулларга ажратиш жараёни модуллашти-риш деб аталади. Модуллаштиришни тегишли материалларни тайёрлаш жараёнида амалга ошириш максадга мувофик х,исобланади. Шу билан бирга илгари тайёрланган материаллар асосида х,ам модуллаштириш амалга ошири-лиши мумкин.

Модуллар х,амма х,олларда ^ам тартиб сон-лари ва даражаларини курсатган х,олда белги-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

1-расм. Модулли таълим технологиясидан фойдаланиш.

ланмайди. Лекин бундай х,олда педагогик тех-нологияларнинг тулик баён килинганлигини асосли кафолатлаш кийин булади.

Давлат таълим стандарти, укув режа ва дастурлари х,ам зарур х,олларда юкоридаги тартибда модуллаштирилиши мумкин. Компе-тенцияларга асосланган модулли дастурларни амалга оширишни бошлаган таълим муасса-саларига кура, ушбу дастурларнинг афзалли-клари куйидагилардир:

- укув дастурларининг максад ва вази-фаларини аник ва ёркин ифодалаш имконият-лари;

- таълим олувчининг мех,нат унумдорли-гини ошириш;

- укув жараёнини индивидуаллаштириш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- талабалар ва укитувчилар уртасидаги узаро х,амкорлик даражасини ошириш;

- талабаларни укишдан кейинги мех,нат фаолиятига х,акикий тайёргарлигини таъмин-лаш;

- укув дастурларининг мослашувчанли-гини ошириш;

- укув дастурларининг сифатини бах,олаш учун стандарт, объектив, мустакил шарт-шароитларни шакллантириш (1-расм)1-

Таълим воситаларини х,ар бир машFулот учун, айрим мавзу, булим, кисм ва умуман, бир укув фани учун зарурлилик даражасига мувофик модуллаштириш мумкин. Шунинг-дек, таълим жараёнида кулланадиган усул-ларни х,амда укитувчи ва талаба фаолиятини х,ам зарур деб х,исобланган х,олларда алох,ида моделлаштириш мумкин.

Таълим-тарбия жараёнида модулли таълим технологияларидан фойдаланишда дарсда фойдаланиладиган мавзу мантикий тугаллан-

1 Муаллиф тадкикотлари асосида.

ган фикрли кисмлар, яъни модулларга ажра-тилади ва х,ар бир кисмни талабалар мустакил узлаштиришлари учун укув топшириклари тузилади. Шу укув топшириклари асосида х,ар бир модул якунида савол-жавоб утказилади ва хулоса чикарилади.

Модулли таълимнинг асосий мох,ияти шун-даки, талабалар модул дастурлари ёрдамида мустакил ишлашга асосланган укув-билиш фаолияти оркали белгиланган максадга эри-шадилар2.

Укитувчи мазкур модул дастурларидан аввал индивидуал тарздаги модул дастур-ларини куллаб, талабаларда укув матери-алларини мустакил ва ижодий узлаштириш куникмалари шаклланганлигига ишонч х,осил килганидан иккита талаба х,амкорликда ишлашига мулжалланган модул дастурлари, тегишли педагогик шарт-шароитлар вужудга келгандан сунг, кичик гурух,ларда ишлашга мулжалланган модул дастурларидан фойдала-ниши лозим.

Модулли таълим технологиясининг самарали имкониятлари3.

- таълим мазмунини оптималлаш;

- укув материалларини муайян тартибда тизимлаштириш;

- укув материаллари ва топшириклари-нинг таълим олувчилар имкониятига кура мослаштириш;

- таълимни индивидуаллаштириш;

- таълим жараёнини фаоллаштириш;

2 Рахимов З.Т. Махсус фанларни укитиш методикаси. Дарслик. - Тошкент: "Ворис" нашриёти, 2020. 242 б.

3 Rakhimov Z.T., Xolbekov Sh.O. Pedagogical personality in the teaching of professional disciplines and its competency. International scientific journal «Global science and innovations 2020: central asia» Nur-Sultan, Kazakhstan, june-july 2020. Р.48-51.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

- тaълим oлувчилapнинг тaълимий имкoниятлapини тyлa pyëбгa чикapиш;

- тaълим oлувчилapдa муcтaкил тaълим oлиш кyникмa, мaлaкaлapини pивoжлaнти-pиш;

- тaълим oлувчилapни нaзapий билим-лapдaн aмaлиëтдa caмapaли, фaoл фoйдaлa-нишгa ypгaтиш;

- тaълим oлувчилap фaoлиятини peaл кузaтилaдигaн xapa^Lnap acocидa oбъeктив бaхoлaш;

- тaълим caмapaдopлигини изчил нaзo-paт килиш.

Moдyл теxнoлoгиясининг aсoсий тaмoй-иллaри. Мaълумки, тaълим-тapбия жapa-ëни yзидa учтa y3apo aлoкaдop учлик - тaъ-лим, тapбия Ba шaxc pивoжлaнишини aкc эттиpaди. Мaзкуp учликни тaълим жapaëнигa бapoбap тaтбик килиш мoдул тexнoлoгиялa-pини кУллaшни ocoнлaштиpaди. Зepo, мoдул тexнoлoгиялapининг aфзaлликлapидaн биpи тaълим мaзмунини тapтибгa coлишдиp.

Фaoлиятли ёндaшyв тaмoйили. Бу мoдуллapнинг пeдaгoг фaoлияти мaзму-нигa мувoфик шaкллaнтиpилишини aнглa-тaди. Taмoйилгa кypa мoдуллap тeгишли фaнни Укитишгa йyнaлтиpилгaн ëки яxлит пeдaгoгик тизим мox1иятини ëpитишгa xиз-мaт килaдигaн фaoлиятли ëндaшув acocидa шaкллaнтиpилaди. Teгишли фaнни Укитишгa йyнaлтиpилгaн фaoлиятли ëндoшув мoдул-лapни УКУВ peжacи Ba фaн дacтуpлapи мaз-мунини тax1лил килиш нaтижacидa шaкллaн-тиpиш имкoнини бepaди. Яxлит пeдaгoгик тизим мox1иятини ëpитувчи фaoлиятли ëндa-шув эca мoдуллapни мoдуллap блoки, пeдa-гoгнинг кacбий фaoлияти мaзмунини тaхлил килиш acocидa шaкллaнтиpилишини тaъмин-лaйди.

Y3apo тенглик тaмoйили. Ma3-куp тaмoйил тaълим жapaëнидa пeдa-ror вa тaълим oлувчининг y3apo тeнгликкa (тeнг хукук^) эгaлигини ифoдaлaйди. Улap Уpтacидaги мунocaбaт cубъeкт-cубъeкт xapa^ тepигa эгa. Бу хoлaт yз-yзидaн мoдул тaълими Укитиш шapoитлapини тaлaбaнинг индиви-дуaл пcиxoлoгик xуcуcиятлapигa мocлaшти-pилишини aнглaтaди. Яъни, пeдaгoг билим-лapни узaтувчи, тaлaбaлap фaoлиятини нaзo-

paт килувчи вa бaхoлoвчигинa эмac, бaлки тaлaбaлapни йyнaлтиpувчи, зapуp Уpинлapдa мacлax1aт бepувчи, фaoлиятдa xaтoлapгa йул кУйилca тyFpилoвчи, paFбaтлaнтиpувчи шaxc cифaтидa нaмoëн бyлaди. Taълим жapaë-нидa пeдaгoг эътибopини тaлaбaлap фaoлия-тини тaнкид килишгa кapaтмaй, имкoн кaдap улapни paFбaтлaнтиpишгa, бapчa вaзиятлapдa х^м мувaффaкиятгa эpишиш учун шapoит яpaтиши зapуp.

Moдyллилик тaмoйили. Taмoйил укув мaтepиaлининг биp нeчa мoдул тyплaми (блoки)гa acocлaнишини ифoдaлaйди. Унгa ^pa укув axбopoтлapи мaнтикий ту^л-лaнгaнлик acocидa мoдуллapгa, мaнтикий, Foявий жихaтдaн y3apo aлoкaдop, бoFлик мoдуллap э^ тyплaм (блoк)лapгa aжpaти-лaди. Укув мoдули (фaни) бyйичa дacтуpдa кyздa тутилгaн билим, кyникмa вa мaлaкa-лap муaйян тapтибгa кeлтиpилгaн мoдул-лapни биpин-кeтин пуxтa ypгaниш aco-cидa yзлaштиpилaди. Биp cy3 билaн aйт-гaндa мoдуллилик Укитишдa билим, кyникмa вa мaлaкaлapнинг пoFoнaмa-пoFoнa ^ддий-дaн муpaккaбгa, ocoндaн кийингa кapaб) yзлaштиpиш имкoниятини яpaтaди. Xopи-жий мaмлaкaтлap тaжpибacигa кypa мoдул-нинг динaмик тузилиши укув фaни мaз-мунининг: 1) тулик; 2) киcкapтиpилгaн; 3) чукуpлaштиpилгaн кypинишлapдa ëpитили-шини тaъминлaйди. Taълим oлувчи улapнинг биpини тaнлaш хукуки^ эгaдиp.

Tизимли квaнтлaш тaмoйили. Мaзкуp тaмoйил укув axбopoтлapини жипcлaштиpиш, хaжми кaттa мaвзулapни имшн кaдap иxчaм-лaштиpиш (тaянч тушунчaлapни aниклaш вa улapнинг мoхиятини ëpитиш) acocидa мoдул мaтepиaллapини тизимлaштиpишгa xизмaт килaди. Бинoбapин, йиpик хaжмдaги axбopoтлapни yзлaштиpиш, ëддa oлиб Koлишдa кийинчилик юзaгa кeлca, иxчaм укув мaълумoтлapи caмapaли yзлaштиpилaди; тaянч тушунчaлap мoхиятининг тушунчa-лapни шapхлaш acocидa ëpитилиши эca мaвзу хaкидa aник тacaввуpгa эгa булиш вa бу тacaввуpни узoк вaкт ëддa caклaш имшния-тини яpaтaди.

Кизицтириш (мoтивaция) тaмoй-или. Бу тaмoйил укув мaтepиaлининг тaлa-

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM I COВPЕMЕННOЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2G21, 1G (1G7)

баларда фан асосларини узлаштиришга булган к,изик,ишни х,осил килиш, уларнинг укув-билиш фаолиятларини ривожланти-ришга йуналтирилишини билдиради. Педагог узининг мах,орати, касбий тажрибаси, укув материалига нисбатан ижодий ёнда-шиши асосида укув ахборотлари, шунинг-дек, топширикларнинг кизикарли булишига эриша олиши лозим. Укитиш жараёнида педагогнинг турли интерфаол технологи-ялардан самарали фойдалана олиши эса максадга эришишни кафолатлайди. Бу х,олат муайян фан доирасидаги х,ар бир укув модули х,амда яхлит х,олда фанлар асосларини узлаштиришга х,ам тааллуклидир. Колаверса, модуллилик укув материалини мунтазам равишда янгилаб туриш имкония-тини яратади.

Муаммолилик тамойили. Ушбу тамойил укув жараёнининг муаммоли вазиятларга асосланиши англатади. Таълим жараёнида педагог талабаларга тайёр билимларни бер-май, балки уларни мавзуга доир муаммоли вазиятларга рупара килиш оркали мустакил фикрлаш асосида укув материалини пухта узлаштиришга йуналтиради. Муаммолилик тамойилига кура таълим жараёнида укув материалига доир илмий фараз (гипотеза) илгари сурилади, у асосланади ва муаммо-нинг ечими топилади. Дастлаб бу жараён педагог томонидан ташкил этилади, кей-инги боскичда эса педагог талабалар жамо-аси иштирокида, них,оят талабаларнинг узлари "илмий фараз - уни асослаш - ечимни топиш" жараёнини мустакил амалга ошириш малакаларини узлаштиради.

Когнитив-визуаллик тамойили. Психологик нуктаи назардан ахборотни куз (куриш) оркали кабул килиш самарали сана-лади. Шунга кура азал-азалдан таълим жараёнида педагогнинг нутки асосида узатила-диган ахборотларнинг визуаллаштирили-шига алох,ида эътибор каратилиб келинган. Укитиш жараёнида курсатмали куроллардан фойдаланиш оFзаки узатилаётган ахборот-лар таъсирини кучайтириб, муайян тас-вирий шакллар воситасида кабул килиш имкониятини яратади. Замонавий шаро-итда хорижий мамлакатларда когнитив гра-

фика (укув ахборотлари мох,иятини ёритувчи компьютер суратлари блоки) кенг куламда ривожланмокда. Укув ахборотларининг мох,ияти сурат, графика, тасвир, жадвал, диаграмма, схема, модел, турли рамзлар, шартли (математик, физик, геометрик) белгилар асосида ёритилиши модулнинг асосий элементи х,исобланади. Когнитив графика мия унг ярим шарини фаоллаштиради, натижада талабалар тасвирий фикрлаш кобилияти ривожланади. Таълим жараёнида кургазмали куроллар, компьютер тасвирлари ва тасвирий восита-лардан фойдаланиш талабаларда укув ахбо-роти х,акидаги тасаввур х,осил булишини 5-6 марта тезлаштиради. Визуал шаклда узлаштирилган ахборотни кайта ёдга олиш осон кечади.

Хатоликларга таяниш тамойили. Шахс одатда борлик, ижтимоий муносабатлар, касбий фаолиятга доир аксарият билим-ларни узи йул куйган хатолар асосида самарали узлаштиради. Шу сабабли таълим жараёнида хатоларни излаш ва уларни барта-раф этиш тажрибаси узлаштирилмокда. Мазкур тамойил укитиш жараёнида изчил равишда талабаларни хатоларни излашга йуналтирувчи вазиятларни х,осил килишга эътиборни каратишни такозо этади. Таълим жараёнида мазкур тамойилнинг устувор урин тутиши талабаларда танкидий фикрлаш кобилиятини ривожлантиради.

Таълим вацтини тежаш тамой-или. Тамойил талабаларда индивидуал ва мустакил таълим олишга имкон берадиган вакт захирасини яратиш зарурлигини ифода-лайди. Агарда модул таълими методик, тех-нологик жих,атдан туFри, самарали йулга куйилса, у х,олда таълим вактини етарлича тежаш имконини беради.

Технологик тамойили. Мазкур тамойил таълим жараёнида талабалар томонидан таълим натижаларига эришишни кафолат-ловчи изчиллик, тизимлилик, узвийликни таъминлаш мух,имлигини англатишга хизмат килади. Тамойилнинг укув жараёнида устувор ах,амият касб этиши куйидагилар асосида таъминланади: таълим максадининг аник белгиланишига эришиш, уларнинг объектив, укув материали мох,иятини тула ифо-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

дaлaй oлишини aниклaш вa бaхoлaш мeзoн-лapини тaнлaш; укув мaкcaдигa эpишишгa йyнaлтиpилгaн укув жapaëнининг мoдeли ишлaб чикиш вa aник тacвиpлaш; укув мaкcaдигa мувoфик яхлит укув жapaëнини тaълим нaтижaлapигa эpишишгa йyнaлтиpиш; тaълим нaтижaлapини тeзкop бaхoлaш вa укитиш мaзмунигa тузaтишлap киpитиш; тaълим нaтижaлapини якуний бaхoлaш.

Узвийлик тaмoйили. Бу тaмoйил укув мaкcaдлapигa кaфoлaтли эpишиш мaкcaдидa укув peжacи вa дacтуpлapини ишлaб чикиш^ изчил, тизимли ëндaшиш зapуpлигини aнглa-тaди. Унгa кypa укув фaнлapи acocлapини ëpитувчи мaтepиaллapнинг хaжми укув peжacидa улapни Укитишгa aжpaтилгaн coa^ лap микдopигa мoc кeлиши лoзим.

Мoдул тeхнoлoгияcининг мoхияти тaъ-лим жapaëнини мoдуллap (укув пpeдмeти вa унинг бyлимлapи мaзмунини тapтибгa шлиш, тaълимнинг муaйян бocкичидaн бoшлaб бyлинмaйдигaн кacбий фaoлиятни мaнтикaн тугaллaнгaн киcмлapгa aжpaтиш) acocидa лoйихaлaштиpишдaн ибopaтдиp. Cyнгpa, aжpaтилгaн xap биp мoдул бyйичa шу мoдулнинг yзигaгинa тaaллукли бул^н фao-лият мaзмуни вa тaъcиpи дoиpacи бeлгилa-нaди. Мoдул тeхнoлoгияcи мaкcaдини pyëбгa чикapиш учун мoдул бocкичмa-бocкич aмaлгa oшиpилaди. Ушбу жapaëндa coдиp этилaëтгaн xap биp xapa^^a укув элeмeнти cифaтидa кapaлaди.

Xyлoсa. Мoдул тeхнoлoгияcини aмaлдa кУллaшнинг мaзмунли бocкичидa тaълим coxaлapи, муaйян блoк тизимидaги укув пpeдмeтлapи мaзмунини тaнлaш тaмoй-иллapи, aлoxидa элeмeнтлap, яъни aник укув идeнтификaцияcи укув пpeдмeтлapи мoxиятини ëpитувчи йиpик мaвзулapдa a^ этиши кepaк.

Мoдул тeхнoлoгияcини aмaлдa кУллaшнинг жapaëнли бocкичидa укитувчининг вaзифa-лapи, шунингдeк, yкувчилap тoмoнидaн укув фaoлиятини тaшкил этишгa йyнaлтиpилгaн тaълим туpи, тaълим мeтoдлapи нaмoëн бyлaди. Бу жapaëндa укитувчи вa укувчи Уpтacидaги y3apo мунocaбaтлapдa дeмoкpa-тик тaмoйил, caмapaли уcул, тaшкилий шaкл

вa тaълим вocитaлapининг тaнлaнишигa aлoxидa уpFу бepилaди.

Фaoлият нуктaи нaзapидaн ëндaшиш шн-цeпцияcигa acocлaниб, укитиш жapaë-нини тaшкил этишнинг куйидaги мaнтикий кeтмa - кeтлигини acocлaш мумкин: дacтлaб укув мaтepиaли мaзмунининг тaвcифи, уни Уpгaнишдaн кyзлaнгaн мaкcaд (yзлaштиpиш дapaжaлapи), шунингдeк, пeдaгoгик вaзифa-нинг куйилиш шapтлapи тaxлил этилaди.

Aгap тaлaбaлapни мoдул тeхнoлoгияcи acocидa укитиш тyFpи тaшкил этилca, тaъ-лимнинг xap кaйcи бocкичдa улap янги укув мaтepиaллapини yзлaштиpaди, кyникмa вa мaлaкacини тaкoмиллaштиpaди.

Aввaлдaн лoйиxaлaштиpилгaн тaълим жapaëнининг мoдулли тaълим тeхнoлoгияcи yзидa тaълим мaкcaди, мaзмуни, шaкл, мeтoд-лap вa вocитaлap тизими, укитувчи вa тaлa-бaлapнинг биpгaликдaги фaoлият кypcaтиш имкoниятлapи xaмдa якуний нaтижaгa эpи-шишни тaъминлoвчи мaжмуaни мужaccaм-лaштиpaди.

Taклифлaр. Олий тaълимдa фaн-лapни мoдулли тaълим тeхнoлoгияcи aco-cидa укитиш тaлaбaлapнинг билиш имш-ниятини oшиpиши, ижoдий ^билиятини pивoжлaнтиpишгa кapaтилгaнлиги caбaбли Kуйидaгилapгa эътибop кapaтиш лoзим бyлaди:

• тaлaбaлapни кacбгa кизиктиpиш aco-cидa укув мaшFулoтлapидa мoдулли тaълим тeхнoлoгияcидaн ^нг фoйдaлaниш;

• тaълим бepиш жapaëнидa мoдулли тaълим тeхнoлoгияcини лoйиxaлaштиpишдa тaшкилий, тeхник вa пeдaгoгик Luap^ шapoитлapгa эътибopли булиш;

• фaнлap укув-уелубий вa aхбopoт мaтe-pиaллapини мoдулли тaълим тeхнoлoгияcи тaмoйиллapигa тaянгaн xoлдa тaйëpлaш;

• мoдулли тaълим тeхнoлoгияcи acocидa Укитишдa тaълим бepишнинг туpли шaкл вa уcуллapидaн, мacaлaн, муaммo eчимини тoпиш, ижoдий мулoкoтлap, укув мaшFулoти yйинлapи, лoйиxa, йyнaлтиpувчи мaтнлap вa эвpиcтик cуxбaтлapдaн ижoдий фoйдaлa-ниш мaкcaдгa мувoфик.

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM I COВPЕMЕННOЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2G21, 1G (1G7)

с ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ 35 и

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Авлиёкулов Н.Х. Укитишнинг модул тизими ва педагогик технологияси амалий асослари. Услубий кулланма. - Бухоро, 2001. - 49 б.

2. Ашурова С. Махсус фанларни модул технологияси асосида укитиш. // Касб-х,унар таълими. 2004 йил 5-сони.15-б.

3. Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения. М: Высшая школа, 1995. 298 с.

4. Бородина Н.В. Основы разработки модульной технологии обучения: Учебное пособие / Н.В. Бородина, Н.Е. Эрганова. - Екатеринбург: изд-во Урал. гос. проф.-пед. ун-та, 1994. - 87 с.

5. Батышев С.Я. Профессиональная педагогика [Текст]: учебник для студентов, обучающихся по педагогическим специальностям и направлениям. /под ред. С.Я. Баты-шева, А.М. Новикова. Издание 3-е, переработанное. М.: Из-во ЭГВЕС, 2009. - 455 с.

6. Батышев С. Я. Блочно-модульное обучение / С. Я Батышев. - Москва: Экономика, 1997. - 255 с.

7. Goldschmidt В., Goldschmidt M. Modular Instruction in Higher Education // Higher Education. - 1972. - № 2. - P. 15-32.

8. Муслимов Н.А., Рахимов З.Т., Хужаев А.А., Кодиров Х.Ш. Таълим технологиялари. Дарслик. Тошкент: "Ворис" нашриёти, 2019. 568 б.

9. Муслимов Н.А., Рахимов З.Т., Хужаев А.А., Юсупов Б.Э. Таълим технологиялари. Укув кулланма. Тошкент "Ворис" нашриёти - 2020. 192 б.

10. Муслимов Н.А., Рахимов З.Т., Хамидов Ж.А. Касб таълими методикаси. Дарслик. Тошкент "Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи", 2020. 282 б.

11. Олимов К.Т., Авлиякулов Н.Х., Рустамов Р. Касбий фанларни укитишнинг модул тизими // Касб-х,унар таълими. - 2003. № 2. 18 б.

12. Рахимов З.Т. Педагогик компетентлик таълим жараёни ривожланишининг мух,им омили сифатида. // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, 2019 йил, № 7-сон, 3-8-б.

13. Рахимов З.Т. Талабаларнинг таълим жараёнидаги компетентлигини ривожланти-ришда муаммоли таълим технологиясидан фойдаланиш зарурияти. / "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали. 2019 йил, № 1-сон, 32-39 б.

14. Рахимов З.Т. Таълимнинг мобиллашуви шароитида масофавий укитиш техноло-гиясининг узлуксиз ривожланиши. / "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали. 2018 йил, 11-сон, 14-20 б.

15. Рахимов З.Т. Махсус фанларни укитиш методикаси. Дарслик. Тошкент "Ворис" нашриёти - 2020. 242 б.

16. Rakhimov Z.T., Xolbekov Sh.O. Pedagogical personality in the teaching of professional disciplines and its competency. International scientific journal «Global science and innovations 2020: central asia» Nur-Sultan, Kazakhstan, june-july 2020. Р.48-51.

17. Толипов У.К. Педагогика жараёнини лойих,алаш технологияси. Узлуксиз таълим журнали - 2004. №4, 3-10 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.