Научная статья на тему 'ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ЎҚУВ ЖАРАЁНИНИ БОШҚАРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ЎҚУВ ЖАРАЁНИНИ БОШҚАРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бошқарув / ўқув жараёни / таълим / тизим / изчиллик / мақсад.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Хайдаров М.Э.

Мақолада олий таълим тизимида ўқув жараёнини бошқаришнинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ЎҚУВ ЖАРАЁНИНИ БОШҚАРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА УЦУВ ЖАРАЁНИНИ БОШЦАРИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Хайдаров М.Э.

Низомий номидаги ТДПУ профессори https://doi.org/10.5281/zenodo.11185048

Аннотация. Мацолада олий таълим тизимида уцув жараёнини бошцаришнинг узига хос хусусиятлари %ацида баён этилган.

Калит сузлар: бошцарув, уцув жараёни, таълим, тизим, изчиллик, мацсад.

Аннотация: В статье рассмотрены особенности управления образовательным процессом в системе высшего образования.

Ключевые слова: управление, образовательный процесс, образование, система, системность, цель.

Abstract. The article discusses the features of managing the educational process in the higher education system.

Key words: management, educational process, education, system, consistency, goal.

Мамлакатимизда хам олий таълим муассасалари айнан шундай субъектга айланишлари талаб этилмокда. Бу уринда, Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлаганларидек, "...бизга микдор эмас, сифат керак. Бунга эришиш учун эса хориж тажрибасини яхшилаб урганиш зарур. ^айси давлат кадрлар тайёрлашга алохида эътибор каратса, уша ютади. Илмий асосланган тажриба асосида кадрлар тайёрлаш тизимини йулга куйиш энг мухим вазифамиздир." Юкорида баён этилган фикр-мулохазаларга асосланиб, таълим тизими ва унинг узаги хисобланадиган укув жараёнларини бошкаришни сифат жихатидан янги боскичга кутаришнинг зарурлигини, бугунги замон талаби эканлигини хис этмогмиз лозим.

Аждодларимиз меросини урганиш шуни курсатмокдаки, азал-азалдан "таълим -укув жараёни - бошкарув" тизимли тушунчаларига алохида эътибор каратилиб келинган. Хусусан, Абу Наср Фаробийнинг бошкарув тизимида илм - санъатнинг махсус турлари буйича фозил, аклли ва махоратга эга булган турли кишиларнинг урни алохида эканлиги ифодаланганлиги, комусий олим Абу Райхон Беруний узигача маълум булган ва тарихий манбалардаги хабарларни йил хисобларини куллаб аниклашга, уларни саралаб, баъзи уринларда астрономик кузатувлари натижасида олган хулосалари асосида тахлил килишга уринганлиги, шунингдек, идора килиш ва бошкаришнинг мохияти азият чекканларнинг хукукларини химоя килиш, жамиятнинг тинчлиги йулида уз тинчлигини йукотишдан иборат эканлиги таъкидлаганлиги, Юсуф Хос Х,ожибнинг асарларида таълим ижтимоий-сиёсий, моддий ва маданий тараккиётининг улчов бирлиги эканлиги келтириб утилгани бунинг далилидир.

Албатта, "таълим - укув - бошкарув" тизимли жараёни мулокотсиз амалга ошмаслигини кайд этган холда, инсон жамиятда доимий ижтимоий мухитда булиб, ишлаб чикариш (хизмат курсатиш, иш бажариш) фаолияти давомида мулокотга киришиб, узи учун манфаатли ва кулай булган мулокотни танлайди. Айникса, шахсий муваффакиятга эришиши ёхуд рахбарлик фаолиятида юксак погоналарга кутарилишида шунга мос булган танловни амалга оширади.

Х,ар кандай фаолият бошкариладиган объект ва бошкарувчи субъект тизимларидан иборат булиб, мазкур тизимлар уртасидаги узаро алока инсонлар узаро муносабатларининг

асосини ташкил этади ва муайян узаро муносабатлар уларнинг фаолиятини ифодалайди. Мазкур муносабатлар, одатда улар ихтиёрий фаолият х,исоблансада, албатта, бошкарувни талаб этади.

Шахс индивидуал фаолиятида узини узи бошкаради ва кузланган максадли натижага эришади. Бу жараёнлар узаро муносабатлар замирида курилиб, хдмкорликдаги фаолиятни ташкил этиш учун узаро таъсир ёки шахснинг бошка шахсларга нисбатан таъсири босимида кечадики, бу мох,иятан зарурий талаб сифатида бошкарувни, бир муштарак максад(лар)га эришиш йуналишида инсонларнинг узаро фаолиятини ташкил этиш ва мувофиклаштиришни ифодалайди.

Кишилик жамиятининг ривожланиши, уз навбатида "таълим - укув - бошкарув" тизимининг мос равишда такомиллаштирилишини талаб этади. Бу жараёнда бошкарувнинг умумий ва ташкилий тамойиллари концептуал яхлитликда таълим тизими такомиллаштирилишига омил булади.

Айнан таълим муассасалари, шу жумладан олий таълим муассасалари олдига куйилган устувор максаддан келиб чикиб, замон талабларига мос малакали, ракобатбардош, билимли, мустакил фикрлайдиган, юксак маънавият сох,иби булган юкори салох,иятли кадрларни тайёрлаш вазифаси юклатилган.

Ривожланган давлатларда олий таълим муассасаси янги мах,сулот хдмда интеллектуал мулк объектларини яратувчи субъект х,исобланади. Мамлакатимизда х,ам олий таълим муассасасини айнан шундай субъектга айлантириш талаб этилмокда. Бу уринда, Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлаганларидек, "...бизга микдор эмас, сифат керак. Бунга эришиш учун эса хориж тажрибасини яхшилаб урганиш зарур. ^айси давлат кадрлар тайёрлашга алох,ида эътибор каратса, уша ютади. Илмий асосланган тажриба асосида кадрлар тайёрлаш тизимини йулга куйиш энг мух,им вазифамиздир."1

Укув жараёнининг асосий таркибий кисмлари : максад, тамойиллар, таркиб, усуллар, воситалар, укитиш шакллари х,исобланади. Ушбу таркибий кисмлар х,ар кандай укув жараёнини тавсифлайди.

Укув жараёнининг максади - таълим берувчини таълим олувчилар билан хдмкорликда урганишнинг якуний натижасини шакллантиришдир.

Таълим тизимида укув жараёни ва уни бошкариш тамойиллари, бу жабхдда орттирилган миллий ва ривожланган мамлакатлар тажрибаси, эришилган натижалар, кузатилаётган муаммолар х,исобланса, унинг предметини мазкур жараёнини бошкариш муносабатлари ташкил этади.

Таълим тизимида укув жараёни ва уни бошкаришни такомиллаштиришга каратилган таклифларни ишлаб чикиш х,исобланади, бу жараённи бошкаришнинг мох,ияти ва тамойиллари, концептуал асосларини тадкик этиш, унинг сифатини ошириш каби вазифалари х,ал этилишини назарда тутади.

Таълим тизими ва укув жараёнининг мох,ияти ва узига хос хусусиятлари.

Таълим - бу шахсни укитиш ва тайёрлаш тизими, шунингдек олинган билимлар, куникмалар, кадриятлар, муносабатлар, функциялар, тажриба ва ваколатлар мажмуаси х,исобланади.

1 Шавкат Мирзиёев.Бизга микдор эмас, сифат керак.// https://uza.^/oz/politics/shavkat-mirziyeev-ilm-fan-namoyandalari-bilan-mulo-ot-ildi-24-05-2019

Таълим, кенг маънода - бу инсон онги, феъл-атвори ва жисмоний кобилиятларини шакллантиришнинг яхлит тизимли жараёнидир.

Таълим жараёни тегишли норматив хужжатлар асосида амалга оширилади.

Пифогор таъкидлаганидек, "таълимни бошка одамга бериш мумкин ва бошкага бериб хам уни узимиз йукотмаймиз".

Таълим тизимининг узаги укув жараёни хисобланади, у билим, куникмалар тизимини эгаллашга, уларни амалда куллаш кобилиятини шакллантиришга каратилган таълим берувчи ва таълим олувчининг узаро мувофиклаштирилган холда амалга ошириладиган харакатлари йигиндисидир.

Укув жараёнининг узига хос хусусиятлари.

Укув жараёни таълим олувчилар билим, укув ва куникмани эгаллашларига йуналтирилган укув фаолияти турлари, укув фанлари ва курсларининг таркиби, уларни урганишнинг изчиллиги ва соатлардаги хажми кесимида укув режалари ва фанлар дастури узлаштирилиши учун белгиланган муддат давомийлигида таълим мазмуни, битирувчилар умумий тайёргарлигининг зарурий ва етарли даражасини эгаллашларига каратилган тизимли фаолият мажмуасидир.

Укув жараёнининг асосий таркибий кисмлари: максад, тамойиллар, таркиб, усуллар, воситалар, укитиш шакллари хисобланади. Ушбу таркибий кисмлар хар кандай укув жараёнини тавсифлайди.

Укув жараёнининг максади таълим берувчини таълим олувчилар билан хамкорликда урганишнинг якуний натижасини шакллантиришдир.

Укув жараёнини бошкаришнинг хусусиятлари.

Бу уринда, "бошкарув" тушунчаси одатда аник бир максадга эришиш учун бошкарилувчи объект ёки тизимга фаол таъсир курсатишни англатади.

Турли ёндашувлар воситасида амалга ошириладиган функционал бошкарув фаолияти тизимли - мажмуали булиб, унда бошкарувнинг аник ва узига хос усуллари кулланилади.

Бошкарув жамоага таъсир курсатиш усулларини узида мужассам этади, бунда куйилган максадларга эришиш жараёнида фаолиятни уйгунлаштириш назарда тутилади.

Олий таълим муассасаларининг бошкаруви Узбекистон Республикаси конунчилиги ва ОТМ нинг низоми асосида амалга оширилади.

Замонавий таълим тизими тобора янгиланиши, уз навбатида, жадал узгараётган ва мураккаблашиб бораётган оламда унинг олдига куйилаётган талаблар асосида фаолият курсатиши талаб этилмокда. Буларнинг барчаси таълимни ва унинг асосий таркибий кисми булган укув жараёни сифатини бошкариш мураккаблашувига олиб келмокдаки, бу жараёнда муаммони хал этишнинг самарали усулларини узлаштириш таълим тизими рахбарлари ташкилотчилик, изланувчанлик замирида таълим менежментини пухта эгаллашларини талаб этмокда.

Бу жараёнда замонавий ривожланиш талабларига жавоб берадиган малакали кадрларни тайёрлаш, айнан "таълим - укув - бошкарув" тизимининг зиммасига юклатилган маъсулиятли вазифа сифатида каралди.

Хусусан, куйидагилар:

- замонавий дастурлар асосида тизим сифатини ошириш;

- мамлакатнинг иктисодий, ижтимоий истикболини хисобга олган холда тизимни такомиллаштириш;

- таълимнинг инсонпарварлигини таъминлаш;

- таълим технологияларини амалиётга жорий этиш;

- "таълим - фан - ишлаб чикариш" интеграцияси механизмларини ишлаб чикиш ва уларнинг функционаллигини таъминлаш;

- таълим хизматлари бозорида ракобат мухитини юзага келтириш;

- тизимга жамоат бошкарувининг васийлик ва кузатувчи кенгашлари киритилиши оркали уни такомиллаштириш;

- таълим ва кадрлар тайёрлаш сифати юзасидан битирувчиларнинг бандлик мониторинги негизида маркетинг тадкикотлари олиб борилишини йулга куйиш;

- олий таълим сохасида икки томонлама фойдали халкаро алокаларни ривожлантириш "таълим - укув - бошкарув" тизимининг асосий вазифалари хисобланади.

Бугунги кунда асосий эътибор мамлакатнинг стратегик максад ва вазифаларини амалга оширишда таълим тизимини бошкариш долзарб масалалардан биридир. Замонавий таълим тизими тобора янгиланиши, уз навбатида, жадал узгараётган ва мураккаблашиб бораётган оламда унинг олдига куйилаётган талаблар асосида фаолият курсатиши талаб этилмокда. Буларнинг барчаси таълимни ва унинг асосий таркибий кисми булган сифатини бошкариш мураккаблашувига олиб келмокдаки, бу жараёнда уз-узидан муаммони хал этишнинг самарали усуллари узлаштириш таълим тизими рахбарлари ташкилотчилик, изланувчанлик замирида таълим менежментини пухта эгаллашларини талаб этмокда.

Талим тизимида укув жараёнларини бошкаришнинг асосий йуналишларини назарий ва амалий жихатдан урганиш натижасида куйидаги хулосалар чикарилди:

Биринчи хулоса. Аждодларимиз бу жабхадаги меросини урганиш шуни курсатдики, азал-азалдан "таълим - уцув жараёни - бошцарув" тизимли жараёнининг мохиятига алохида эътибор каратилиб келинган.

Иккинчи хулоса. Жадал кечаётган глобаллашув ва интеграция шароитида Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг Харакатлар стратегияси, Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси, Президент Шавкат Мирзиёевнинг сохага дахлдор карор ва фармонлари, Олий ва урта махсус таълим вазирлигининг буйруклари асосида мамлакатимизда олий таълимни кенг ислох килиш ва унинг концептуаль асосларини такомиллаштириш заруратини юзага келтирди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш Концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-5847-сон Фармони. //https://lex.uz/docs/4545884

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги "Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-2909-сон ^арори.// https://lex.uz

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 11 июлдаги "Олий ва урта махсус таълим сохасида бошкарувни ислох килиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5763-сон Фармони.// https://lex.uz

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 30 августдаги "Ёшларни илм-фан сохасига жалб этиш ва уларнинг ташаббусларини куллаб-кувватлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-4433-сон ^арори.// https://lex.uz

5. Узбекистан Респyбликaси Вaзиpлap Max,кaмaсининг 2019 йил 3 декaбpдaги "Олий тaълим мyaссaсaлapини бoскичмa-бoскич УЗИНИ УЗИ мoлиялaштиpиш тизимигa Уткaзиш тyFpисидa"ги 967-сoн ;apop^// https://lex.uz/docs/4628440

6. Mиpзиёев Ш.M. Mиллий тapaккиёт йулимизнинг ^таият билaн дaвoм эттиpиб, янги бoскичгa кyтapaмиз. - Т,: "Узбекистан", 2017, -592 б.

7. Пpезидент Шaвкaт Mиpзиёев. Эpкин вa фapoвoн, демoкpaтик Узбекистoн дaвлaтини биpгaликдa бapпo этaмиз - Т.: "Узбекистан" 2016, -56 б.

8. Mиpзиёев Ш.M. БУЮК келaжaгимизни мapд вa oлижaнoб хaлкимиз билaн б^га кypaмиз Т.: "Узбекистoн", 2017, - 488 б.

9. Aбy Нaсp Фopoбий. Фoзил oдaмлap шaхpи. Тoшкент, Янги aсp aвлoди нaшpиёти, 2019. 320 б.

10. Aбy Рaйx,oн Беpyний, Myx,aммaд ибн Ax,мaд. Тaнлaнгaн aсapлap. - Ж. I./Кддимги хaлклapдaн ^лган ёдгopликлap.- Т.: Фaн, 1965.- Б. 388

11. Юсуф Хoс Хржиб. ^yтaдFy билиг. - Тoшкент: Фaн, 1971.- 964 б.

12. Оpтегa-и-Гaссет, Х. Mиссия yнивеpситетa//пеp. с исп. M.H. Гoлyбевoй, A.M. Кopбyтa; пoд pед. В. В. Aнaшвили; Нaц. исслед. ун-т «Высшaя шкoлa экoнoмики». -2-е изд. - M.: Изд. дoм Высшей шкoлы экoнoмики, 2019. -144 с.

13. «Тaълимнинг инкиpoзи - бу миллaт инкиpoзидиp»//https://www.gazeta.uz/uz/2020 /01/19/corruption-educati on/

Aльтбaх, Ф. Дж. A. Глoбaльные пеpспективы высшегo oбpaзoвaния//пеp. с aнгл. Ю. Кaптypевскoгo; пoд тауч. pед. A. Рябoвa; пpедисл. M. Юдкевич; Нaц. исслед. ун-т «Высшaя шкoлa экoнoмики».-M.: Изд. дoм Высшей шшлы экoнoмики, 201.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.