Научная статья на тему 'БЎЛAЖAК ЎҚИТУВЧИНИНГ ИЖТИМOИЙ – МAДAНИЙ КOМПЕТЕНТЦИЯСИНИ ШAКЛЛAНТИРИШ ТИЗИМИ'

БЎЛAЖAК ЎҚИТУВЧИНИНГ ИЖТИМOИЙ – МAДAНИЙ КOМПЕТЕНТЦИЯСИНИ ШAКЛЛAНТИРИШ ТИЗИМИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
118
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Aдеквaт / кoгнитив / кoмпетенция-фaoллик / тизимли ёндaшув / мoтивaциoн-мaқсaдли / тaшкилий-технoлoгик / тузaтиш-бaҳoлaш / мезoн-дaрaжaли / рефлексив-мустaҳкaмлaш / тузaтиш-стaбиллaш / динaмизм.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Нуриддин Aбдуллaевич Хoлмирзaев

Бўлaжaк ўқитувчилaрдa ижтимoий-мaдaний кoмпетенцияни ривoжлaнтириш муҳимлиги, ижтимoий мaдaний кoмпетенцияни шaкллaнтиришдaги ёндaшувлaр тaҳлил қилинaди. Бўлaжaк ўқитувчилaрнинг ижтимoий-мaдaний кoмпетенциясини шaкллaнтириш тизими хусусиятлaри ҳaмдa шaкллaниш жaрaёни тушунчaсининг мoҳиятини oчиб берилгaн. Бўлaжaк ўқитувчилaрнинг ижтимoий-мaдaний кoмпетенциясини шaкллaнтириш жaрaёнининг қуйидaги бoсқичлaрини белгилaб берилгaн.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЎЛAЖAК ЎҚИТУВЧИНИНГ ИЖТИМOИЙ – МAДAНИЙ КOМПЕТЕНТЦИЯСИНИ ШAКЛЛAНТИРИШ ТИЗИМИ»

БУЛАЖАК У^ИТУВЧИНИНГ ИЖТИМОИЙ - МАДАНИЙ КОМПЕТЕНТЦИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ТИЗИМИ

Нуриддин Абдуллаевич Холмирзаев

Навоий давлат педагогика институти Педагогика нaзaрияси: Педaгoгик тaълимoтлaр тaрихи ихтисoслиги

таянч дoктoрaнти https://doi.org/10.5281/zenodo.7295156

Aннoтaция: Булажак укитувчиларда ижтимоий-маданий компетенцияни ривожлантириш мухимлиги, ижтимоий маданий компетенцияни шакллантиришдаги ёндашувлар тахлил килинади. Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш тизими хусусиятлари хамда шаклланиш жараёни тушунчасининг мохиятини очиб берилган. Булажак

тъ

укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш

>

*

жараёнининг куйидаги боскичларини белгилаб берилган.

Калит сузлар: Адекват, когнитив, компетенция-фаоллик, тизимли ёндашув, мотивацион-максадли, ташкилий-технологик, тузатиш-бахолаш,

мезон-даражали, рефлексив-мустахкамлаш, тузатиш-стабиллаш, динамизм.

>£)> ^ | Ь >

Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 21 июндаги "Педагогик таълим сифатини ошириш ва педагог кадрлар тайёрловчи олий таълим муассасалари фаолиятини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида" ги П^-289 - сон карорида педагог кадрлар тайёрловчи олий таълим муассасаларини тизимли ривожлантириш ва уларда бошкарув фаолиятини такомиллаштириш, илгор хорижий тажрибаларни жорий килган холда замонавий таълим дастурларини ишлаб чикиш, юкори малакали профессионал кадрлар тайёрлашни янги боскичга кутариш [1.] вазифалари белгилаб берилган.

Замонавий таълим сохасининг ривожланиши ва фаолиятининг мураккаблиги ва динамиклиги унинг барча фанларига ва биринчи навбатда укитувчига янги талабларни куяди.

л......„ ..........._....„ .........______

Адекват маданиятлараро мулокот килиш кобилиятини шакллантириш

зарурати келажакдаги укитувчи зарур ва етарли даражада ижтимоий-маданий компетенцияга эга булиши кераклигига сабаб булади.

Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш муаммоси олимлар томонидан етарлича ишлаб чикилмаган. Шу сабабли педагог кадрлар тайёрловчи олий таълим муассасаларида касбий

тайёргарлик жараёнида булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий

„ _ „

компетенциясини шакллантириш тизимини яратиш зарур.

а » I

Шахслараро ва профессионал мулокотда адекват маданиятлараро мулокотга хисса кушадиган ва ёш авлодни узаро тушуниш ва узаро тушуниш рухида тарбиялашни таъминлайдиган шундай ижтимоий-маданий компетенция даражасидаги булажак укитувчини шакллантириш бошка маданиятларга хурмат, бу уз мамлакатининг ва бутун дунёнинг ягона ижтимоий-маданий маконини саклашга имкон беради.

Олий таълим тизимида булажак укитувчиларни тайёрлашнинг самарали йулларини излаш тизимли, шахсий, фаоллик, парадигма, компетенция ва бошка ёндашувлар ва уларни узгартиришлар нуктаи назаридан амалга оширилмокда.

Уларнинг бир-бирини тулдирувчи кулланилиши булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш жараёнининг ташкилий мураккаблигини ва уни шакллантиришнинг самарали ишлайдиган тизимини ишлаб чикишни таъминлайди.

Таълимни янгилашнинг асосий стратегияси булган талабага йуналтирилган ёндашув педагог кадрлар тайёрловчи олий таълим муассасаларида булажак укитувчиларни тайёрлаш назарияси ва амалиётида

»

концептуал уринни эгаллайди.

*

Шахсга йуналтирилган ёндашувда биринчи уринда шахснинг узига хослиги, укув жараёнининг субъективлиги куйилади. М.В.Кларин уз тадкикотида шундай кайд этади: "Замонавий жамият тараккиёти шахс дунёсига эътибор, умуман маданиятда, хусусан, таълимда индивидуаллик тенденциялари билан тавсифланади" [2.].

Шахсга йуналтирилган ёндашув узгарувчан ижтимоий-маданий вазиятда

уз такдирини узи белгилаш, узини узи англаш ва ижтимоий мослашишга

I :

каратилган. Урганилаётган компетенциянинг узига хос хусусиятларини хисобга олган холда, биз келажакдаги укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш тизимини яратишда шахсга йуналтирилган ёндашувнинг иккита умумий йуналиши - социализация ва индивидуаллаштиришни хисобга олинганлигини таъкидлаш мумкин.

Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш жараёнида шахсга йуналтирилган ёндашувдан фойдаланиш уз-узини ривожлантирадиган шахснинг ички захираларини фаоллаштиришга имкон беради.

А.С.Белкиннинг фикрича, талабаларнинг ижтимоий - маданий компетенциясини тулаконли шакллантириш учун мустахкам билим, куникма, малака ва сифатларни шакллантириш билангина эмас, балки субъектив тажрибани доимий бойитиш, узгартириш оркали хам таъминланади.

*<Ь> : )> > ¥ I*

I

ж ^ »5«

«г

>q )> d )> :>

"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8

Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини

#

шакллантириш тизимини яратишда шахсга йуналтирилган ёндашувдан фойдаланиш бизга куйидагиларга имкон беради:

-укув фаолиятининг фаол субъекти сифатида ишлайдиган шахснинг эхтиёжлари, имкониятлари ва мойиллигини хисобга олган холда "таълим траекториясининг индивидуаллигини" тан олиш;

-булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш мазмунини танлаш;

- таълим субъектлари уртасида алохида муносабатларни яратишга ёрдам берадиган ушбу ёндашувга мос келадиган технологиялардан фойдаланиш;

-булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш жараёнини умумий максадга эришишга каратилган биргаликдаги фаолияти.

Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини

тттотуттттоттттттитт л и гпиитллттп тллттттатттт го тт ¿stt ггптттт m тттлтттх тюттоттт ^тютттт

шакллантириш муаммосига концептуал ёндашувларни излаш бизни

>

*

компетенция-фаоллик ёндашувига олиб келди. Ушбу ёндашувнинг асосий жихатлари сифатида фаолият ва малакани ажратиб курсатиш керак.

Фаолият ёндашуви концепцияси Л.С.Вигоцкий, А.Н.Леонтиев,

ïW

m?

С.Л.Рубинштейн, шунингдек, П.Я.К.Маркова ва бошка тадкикотчилар томонидан ишлаб чикилган психологик, психологик-педагогик коидалар асосида шаклланган. Ушбу концепцияга мувофик, таълим мазмунини узлаштириш укувчига у хакидаги маълумотларни етказиш оркали эмас, балки унинг мазмунини узлаштиришдаги уз фаолияти жараёнида амалга оширилади.

Фаолият жараёнида кобилият, куникма ва малакаларнинг шаклланиши содир

булади.

Компетенция-фаоллик ёндашуви остида биз М.К.Колкованинг фикрига эргашиб, турли хил компетенцияларни шакллантиришга йуналтирилган максадларни белгилаш, укув мазмунини танлаш муаммоларини назарий асослаш, муаммоларни хал килиш имконини берадиган мега ёндашувни тушунамиз. [9].

m и?

Ендашувлар интеграцияси хар кандай ижтимоий-маданий ходисани уз

*

1_/ 1 1 14,1 I I J L«J 11А|_/ III! 1 Vi ^Ul^Xl/lVXl 1\H1 l^lAt 1 I1V1V Л. Xlifl villi mU/4,UllXlXl /\,V/4,I1VU11I1 J

мохиятига кура фаолият сифатида урганишга, шу билан бирга таълим

натижасига эътибор каратишга имкон беради.

Булажак укитувчилар томонидан ижтимоий-маданий компетенцияларни

Булажак укитувчилар томонидан ижтимоий-маданий компетенцияларни узлаштириш фаоллик хусусиятига эга, чунки укитиш технологиялари турли хил

ïw -

! и*

фаолият турларини амалга ошириш кобилиятини ривожлантиришга каратилган булиб, улар жараёнда янги компетенцияларни узлаштириш керак.

Фаолият ёндашувининг ахамияти шундаки у куйидагиларга имкон беради:

Фаолият ёндашувининг ахамияти шундаки, у куйидагиларга имкон беради:

j >-;> Ъ-4 >

: * ^ * п>

- ижтимоий-маданий термини хакидаги билимларни кайта ишлаб

чикаришга эътибор беришдан уни куллаш ва ташкил этишга утиш;

- ижтимоий-маданий, лингвистик ва хоказо компетенциялар комплексини шакллантириш оркали коммуникатив фаолиятни узлаштириш;

- булажак укитувчи шахсини максимал даражада ривожлантиришга эътибор бериш;

-маданиятлар мулокотининг предмети, унинг муайян ижтимоий-маданий шароитларда ижтимоий фаоллиги ва ижодкорлиги.

Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш муаммосини урганишда асосий ёндашув тизимли деб хисобланади.

Е.Н.Степанов ва Л.М.Лузина фикрига кура, педагогика фанида ва амалиётида тизимли ёндашувни куллаш аник зарурат булиб куринади, чунки укитувчилар доимий равишда тизимлар оламида жойлашадилар ва харакат

киладилар [3].

В.М.Полонский томонидан аникланган педагогик тадкикотларга тизимли ёндашувни куллашнинг узига хос хусусиятларини хисобга олган холда ушбу концепцияни аниклашнинг фалсафий позицияларига асосланади [10], ушбу

»

ёндашув бизга куйидагиларга имкон беради, деган хулосага келишимиз мумкин:

- олий таълим тизимидаги ижтимоий-маданий таълим жараёнини бир бутун сифатида урганиш ва унинг методологиясини тизимлилик нуктаи назаридан такдим этиш;

- урганилаётган ходиса - ижтимоий-маданий компетенциянинг таркибий ]> <3

кисмларини аниклаш;

- ишлаб чикилган тизимнинг яхлит таълим сифатидаги урни ва касбий педагогик тайёргарликнинг ходисалари тизимида урни ва ролини бахолаш;

- олинган натижаларни касбий педагогик кадрлар тайёрлаш тизимида ижтимоий-маданий таълим амалиётига жорий этиш.

Таълимдаги ёндашувнинг замонавий концепцияси Е.Е.Лебедев томонидан энг муваффакиятли шакллантирилган: "Ёндашув - бу таълим максадларини аниклаш, таълим мазмунини танлаш, укув жараёнини ташкил этиш ва таълимни бахолашнинг умумий тамойиллари туплами." [11].

Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш жараёнининг тизимли хусусиятларига утишдан аввал,

«Г-

! К*

шаклланиш жараёни тушунчасининг мохиятини очиб бериш максадга мувофикдир.

К.К.Платонов таърифига кура, "шаклланиш" - бу шахснинг

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

___________________________ *____________ «гтт_________________________ ____________ д._______________

ривожланишининг бир тури: "Шахснинг психологик, динамик, функционал

* Г •!»

) J J^

тузилишидаги узгариш, лекин асосан ташки таъсирлар таъсири остида унинг мазмуни" [12].

Юкоридагиларни умумлаштириб, булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясининг "шаклланиш жараёни" остида биз ташки

аи j

>

таъсирлар ва шахснинг уз фаолияти таъсирида шахс тузилишини узгартириш буйича изчил харакатлар тупламини тушунамиз.

Келажакда педагогик тизим асосида булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенсиясини шакллантириш жараёнининг тизимли хусусиятларини куйидагича куриш мумкин.

Бу жараён педагогик жараёнга тегишли, чунки бу таълим субъектларининг максадли, мазмунли туйинган ва ташкилий жихатдан расмийлаштирилган узаро таъсири. Укитувчи ва талабаларнинг узаро хамкорлиги булажак укитувчилар томонидан билим, куникма ва малакаларни онгли ва доимий равишда узлаштиришга, уларни амалиётда куллаш кобилиятини шакллантиришга каратилган.

Тизимнинг фалсафий таърифига асосланиб, барча муаллифлар ушбу концепцияни иерархик тузилишга ега булган узаро боглик ва узаро таъсир килувчи фаолият елементлари туплами сифатида изохлайдилар.

"Тизим" тушунчасини умумий максад билан бирлаштирилган, атроф-мухит билан чамбарчас боглик булган, уни бошкаришга имкон берадиган узаро боглик елементларнинг ажралмас туплами сифатида изохлаш мумкин.

Н.О.Яковлева томонидан шакллантирилган педагогик тизимни "педагогик жараённинг у ёки бу томони амалга ошириладиган тизим сифатида" талкин

килади [7].

"Педагогик тизим" тушунчасининг мавжуд таърифларини

:> и>

конкретлаштириш муаллифлар томонидан унинг таркибий кисмларини таксимлашда намоён булади.

Шундай килиб, Н.В.Кузмина таркибий ва функционал компонентларни ажратиб курсатади. Олим педагогик тизимнинг таркибий кисмларига ишора килади:

- таълим ёки таълим максадлари;

- укув маълумотлари;

- педагогик мулокот воситалари;

- талабалар;

- укитувчилар.

Н.В.Кузминанинг фикрича, тизимли компонентлар педагогик тизимнинг мавжудлиги хакикатини тавсифлайди. Функционал компонентлар уз-узини тарбиялашга, уз-узини ривожлантиришга кодир булган укувчи шахсини билиш

! J ' н

jlH» ♦ ¡>

>q ] i )> >

51 | ' ¡>

># 4 * i.>

^ J

субъекти сифатида шакллантириш максадларига боглик холда динамикада таркибий кисмларнинг алокаларини тавсифлайди. [8].

Тизимларнинг куриб чикилган умумий хусусиятларига кура, педагогик тизимни аниклашнинг энг кенг таркалган ёндашувларини тахлил килиш

m j

асосида биз булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш тизимини узаро богликликлар туплами сифатида тушунишни таклиф киламиз.

ж

! \т-

Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини

1

шакллантириш тизими уз максади, вазифалари, мазмуни, усуллари ва ташкилий шаклларига эга булиб, улар булажак мутахассисларни касбий тайёрлашнинг максад, вазифалари ва мазмунига йуналтирилиши керак. Тизимнинг асосий максади - булажак укитувчиларда етарли даражада маданиятлараро мулокотга ёрдам берадиган ижтимоий-маданий компетенция даражасини шакллантириш.

Тизимли ёндашув унинг мохиятини белгиловчи тамойиллар мажмуасига асосланади. Тизимли ёндашувга асосланиб, биз принциплар тупламини муайян тизим сифатида куриб чикамиз. Умумий педагогик тамойилларни касбий тайёргарлик жараёнига утказиш имконини берган назарий тахлил ва урганиш

жараёнида олинган емпирик материални тахлил килиш натижасида биз куйидаги принциплар тизимини шакллантирдик. Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш тизими куйидагилардан иборат: яхлитлик, текислик, ишлаб чикариш, интеграция, очиклик, динамизм.

Ушбу тамойиллар йигиндисининг тизимни ташкил этувчи узаги талабаларни маданиятлараро мулокот билан боглик касбий фаолиятга тайёрлаш жараёнини таъминлашдир.

Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантиришнинг ишлаб чикариш кобилияти бу компетенциянинг бошлангич холатини янги сифатга эга булишини таъминлайдиган изчил ва узаро боглик харакатлар тизимидир. Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш тизимида ушбу тамойилни амалга ошириш материални жадал такдим етишни, фаол позицияни ва талабаларнинг мустакиллигини, доимий фикр-мулохазани, аник харакатларни алгоритмлашни таъминлайди.

Доимий ривожланиш холатида булган тизим атроф-мухит таъсирида булади ва уз таркибига турли хил илмий фанларнинг ривожланишидаги ютукларни акс эттирувчи янги таркибий кисмларни киритишга тайёр. Шундай килиб, сунгги йилларда таълим тизимида унинг очиклиги натижаси булган энг мухим узгаришлар компьютер технологияларининг жорий этилиши, мулокот ва ижтимоий-маданий йуналиш тамойилининг ривожланиши таъсири остида содир булди.

-.о. о.-oSfSo уЧ

Ж ** *ч>

>q )> d )> :>

"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8

Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини

#

шакллантириш тизимининг динамиклиги урганилаётган жараённинг доимо узгариб туриши, янги мазмун билан тулдирилишидан далолат беради. Шунга кура, ижтимоий-маданий компетенцияни шакллантириш жараёни натижа сифатини доимий равишда яхшилаш тенденцияси билан амалга оширилади. Тузилган принциплар тизими булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш тизими учун керак булган талаблар

! Ш-

тупламини аниклади:

- маданиятлар мулокотига йуналтирилган "маданий-лингвистик шахс"ни шакллантиришга каратилган умумий касбий ва махсус тайёргарликнинг мазмуни, шакллари, усулларини бирлаштириш жараёнини таъминлаш;

- касбий ва шахсий даражада маданиятлараро узаро муносабатларни амалга оширишга кодир булажак укитувчини тайёрлашга индивидуал ёндашув;

-маданиятлараро узаро муносабатларга тайёр булган шахснинг муваффакиятли социализацияси ва маданияти учун зарур булган асосий

*

YPT X J .

ваколатларни шакллантиришни таъминлаш.

Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш тизими куйидаги таркибий кисмлардан иборат:

1) мотивацион-максадли - талабаларда ижтимоий-маданий компетенцияни шакллантириш зарурати ва маданиятлар мулокотида иштирок етиш кобилияти ва тайёргарлигини шакллантиришга йуналтириш;

2) мазмун-процессуал компонент умумий касбий ва махсус тайёргарлик блокларини уз ичига олади: ижтимоий-маданий ва лингвистик;

3)тизимнинг ташкилий-технологик таркибий кисми булажак

укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш шакллари, усуллари ва воситаларини белгилайди;

4) мезон-даражали компонент талабалар уртасида ижтимоий-маданий

*<и>

»

компетенцияни шакллантириш даражаси учун мезонларни ажратишни назарда тутади;

5) тузатиш-бахолаш компоненти булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш жараёнида камчиликларни бартараф

этишни, таълим субъектлари билан алока урнатишни, ижтимоий-маданий

Ш

компетенцияни шакллантириш самарадорлиги тугрисидаги маълумотларни уз вактида олишни таъминлайди.

Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини

1 }>< V

шакллантириш тизимининг мотивацион-максадли компоненти мотивацион кучлар, ниятлар, шахсий имтиёзлар комбинацияси билан белгиланади ва булажак укитувчининг субъектив ижтимоий-профессионал позициясини

\ S ^N S*

j ]>

H ]>:>

-^отетг^ a >

^ J

шакллантиришни уз ичига олади. Мотивацион компонент ижодий когнитив фаолиятга онгли эхтиёж сифатида тушунилади.

"Талабанинг мотивацион сохаси мазмунини тахлил килиш унга нимага интилаётганини, нима учун буни хохлаётганини ва нима номидан - бир суз

m j

билан айтганда, унинг йуналишини ва барча фаолиятининг максадга мувофиклик механизмини очишга ёрдам беради" [6].

Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини

!

шакллантириш тизимининг мазмун-процессуал таркибий кисми укувчиларнинг билим, куникмаларини егаллаши, шунингдек самарали касбий фаолият учун зарур булган касбий мухим фазилатларни шакллантириш учун мулжалланган умумий касбий ва махсус тайёргарлик блокларини уз ичига олади.

Умумий касбий тайёргарликни талаба томонидан билимларнинг яхлит тизими, вокеликни билиш ва узгартириш усуллари ва воситаларини узлаштириш ва улардан фойдаланиш деб караймиз. Умумий касбий тайёргарлик назария ва каби фалсафий тушунчаларни тушунишни уз ичига олади.

Биз ижтимоий-маданий блокни умумий маданият ва минтакашунослик компонентларининг комбинацияси ижтимоий-маданий компетенциянинг умумий маданий, минтакавий, лингвомаданий ва информацион компонентини шакллантиришни назарда тутади.

Тарих компоненти умумий маданий компонент билан чамбарчас боглик. Этник гурухларнинг маданий-тарихий ривожланиш жараёни, фалсафий, диний ва маънавий кадриятлар йуналишлари ва уларнинг ривожланиш динамикаси, моддий ва маънавий маданият ютуклари, жамиятнинг ривожланишига кушган хиссаси тугрисида тасаввурга эга буладилар. Маданиятлараро мулокотни муваффакиятли амалга ошириш учун булажак укитувчи юкори даражадаги умумий маданиятга эга булиши, уз она мамлакати маданиятини ва унинг тарихини яхши билиши керак.

Тизимнинг ташкилий-технологик компоненти булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш шакллари, усуллари ва воситаларини белгилайди.

Тузатиш-бахолаш компонентининг узига хос хусусияти булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш жараёнини диагностика килиш, унинг натижаларини бахолаш, уз харакатларини тугрилаш, кейинги боскични куриш имконини берадиган укитувчининг талабалар билан алокасини урнатишдир. Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш

тизимининг тузатиш-бахолаш компонентини амалга ошириш механизми акс эттирилган.

Ы >

Ж ^ » i>

^ J

Ижтимоий-маданий компетенцияни шакллантириш келажакдаги укитувчи акс эттирувчи позицияга кирмаслиги мумкин эмас. Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш тизимини яратиш тамойилларидан бири - урганилаётган ходисани боскичма-боскич шакллантиришни уз ичига олади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий компетенциясини шакллантириш жараёнининг куйидаги боскичларини белгилаш мумкин:

\

1) Мотивацион-мослашувчан. Ушбу боскичнинг максади ижтимоий-

I >

маданий компетенцияни шакллантириш, келажакдаги касбий фаолиятга

кадриятларга асосланган муносабатни шакллантириш учун замин яратишдир.

"Инсон учун айникса кимматли, ахамиятли булган нарса, якуний тахлилда, унинг фаолиятининг мотивлари ва максадлари сифатида харакат килади ва унинг шахсиятининг хакикий узагини белгилайди" [5]. Ушбу боскичда ижтимоий-маданий компетенцияни акс эттирувчи билим, куникма ва шахсий фазилатларнинг хозирги даражаси аникланади; Талабаларнинг асосий фаолияти таълимдир. Талабалар ижтимоий-маданий маълумотларни излаш, кайта ишлаш ва куллаш билан боглик куникмаларга эга буладилар. Академик турдаги укув фаолиятининг узига хос хусусияти шундаки, мавжуд маълумотлар укув жараёнидан утиб, билимга айланади. Фаолиятнинг бу тури индивидуал,

жуфтлик, жамоавий ишларни кузда тутади. Етакчи усуллар - аклий хужум, ролли уйинлар, дарс-таътил, мини-лойихалар, дарс-мусикий.

2) Тузатиш-стабиллаш. Бу боскичнинг максади булажак укитувчиларнинг ижтимоий-маданий билим, куникма ва малакаларини чукурлаштиришдан

иборат. Талабаларни миллий менталитет, уз мамлакатининг миллий мероси

мамлакат тарихи хакидаги билимларни узлаштириш жараёнига шахсан жалб этиш амалга оширилади; талабалар турли мамлакатларнинг тарихий шаклланган маданий моделларида умумий ва фаркли нарсаларни топишни урганадилар. Булажак укитувчилар шахсининг куп киррали кобилиятлари

■ч

укитувчилик касбида узини узи англаш, узини узи амалга оширишга каратилган. Натижада, ижодкорликнинг асоси булган шахсга йуналтирилган касбий меъёр ишлаб чикилади [4]. Талабаларда ижтимоий-маданий маълумотларни кидириш, кайта ишлаш ва куллаш билан боглик куникмалар ривожланади.

3) Рефлексив-мустахкамлаш. Ушбу боскичнинг максади талабаларнинг касбий фаолият тажрибасини узлаштириши, унинг доирасида булажак укитувчиларнинг касбий ахамиятли фазилатларини ривожлантириш, ижтимоий-маданий компетенцияни акс эттирувчи билим, куникма ва

куникмаларни баркарорлаштириш ва мустахкамлаш. Ижодий мустакил фаолият

___ _ ____ „ ^ „ „ ~ „„ _________

ва уз тажрибасини акс эттириш асосида булажак укитувчиларнинг шахслараро

* Г j*

—тг^ГсГП -.- с—-и- rt^h ; !>

i Js * ¡J

WiW к/

"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8

ва касбий мулокот, багрикенглик, узини узи бошкариш кобилияти, узини узи

назорат килиш каби профессионал мухим фазилатлари такомиллаштирилади. Талаба укишни тугатгунга кадар педагогик фаолиятни узлаштиришнинг исталган натижасини онгли равишда белгилайди [4]. Асосий фаолият укув ва касбий булиб, унда талаба хакикий амалий функцияларни бажаради. Ижтимоий-маданий билим ва профессионаллик даражаси икки мезон буйича

текширилади:

Ш.

-ижтимоий-маданий билим ва куникмалар канчалик узлаштирилганлиги;

-касбий фаолиятни узлаштириш учун барча кобилиятлар канчалик сафарбар килинганлиги.

Ижтимоий-маданий компетенцияни шакллантиришда маъруза-мунозара, визуал маъруза, видео семинарлар, лойиха усули ва бошкалар каби усулларга устуворлик берилади. Яъни, коммуникатив харакатнинг шартлари ва максадига караб фикрни ифодалашнинг энг самарали усулини танлашингиз мумкин.

Умуман олганда, тизимли, шахсга йуналтирилган ва ваколатли фаолиятга

асосланган ёндашув асосида ишлаб чикилган ижтимоий-маданий компетенцияни шакллантириш тизими булажак укитувчиларни субъектив тажриба, касбий ва шахсий фазилатлардан фойдаланган холда фаоллик

режимида ижтимоий-маданий тарбиялашни ва ижтимоий-маданий билим ва куникмаларни узлаштириш таъминлайди. Буларнинг барчаси биргаликда профессионал фаолиятни муваффакиятли амалга оширишни таъминлайди.

1>1> ш>

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Педагогик таълим сифатини ошириш ва педагог кадрлар тайёрловчи олий таълим муассасалари фаолиятини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида" ги 289-сон карори. 2022 йил 21 июнь.

2. Личностно ориентированное образование: учеб, пособие-хрестоматия / под науч. ред. Л.М.Кустова. - Челябинск: ЧИРПО, 2003.

3. Колкова М.К. Модернизация процесса обучения иностранному языку в рамках стратегии модернизации образовательного процесса в начальной, основной и старшей школе / М.К.Колкова // Обучение иностранному яз.: метод, пособие. - СПб.: КАРО, 2003.

4. Большакова З.М. Этапы становления профессионально-педагогической деятельности / З.М.Большакова, Н.Н.Тулькибаева // Профессиональная педагогика: категории, понятия, дефиниции; сб.науч.тр.; отв. ред. Г.Д.Бухарова. - Екатеринбург: Изд-во Рос. гос. проф.-пед. ун-та, 2003. - Вып. 1

5. Каган М.С. Мир общения: проблема межсубъектных отношений. - М.:

Политиздат, 1988.

a j

• J^SW

Ы )>

PV

>>

#<b>

Ы J> 1 >J>

Я>

Ы>

i i>-j

! J>i>

Ы )> Ы*

Ы>

! >S>

JH >

"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8

6. Джуринский A.H. Развитие образования в современном мире /

A.Н.Джуринский. - М.: Владос, 1999.

7. Яковлев Е.В. К трактовке понятия "педагогическая система" / Е.В.Яковлев, Н.О.Яковлева // Стандарты и мониторинг в образовании. - 2002.-№6.

8. Кузьмина Н.В. Методы системного педагогического исследования / Н.В.Кузьмина. - Л., 1970.

9. Степанов Е.Н. Педагогу о современных подходах и концепциях воспитания / Е.Н.Степанов, Л.М.Лузина. - М.: Творческий центр "Сфера", 2005.

10. Полонский В.М. Словарь по образованию и педагогике /

B.М.Полонский. - М.: Высшая шк., 2004.

11. Лебедев О.Е. Компетентностный подход в образовании / О.Е.Лебедев // Шк. технологии. - 2004. - № 5.

12. Платонов К.К. Краткий словарь системных психологических понятий: учеб, пособие для учеб, заведений профтехобразования / К.К.Платонов. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Высшая школа.

] >4:>

ъц Щ

Ш>

! >1

Щ> Ы р

] Я>

Ы >

3 >4»

+Н >

л w> -

]>ji

*: Я

ы*

jW^ у

q ж**

ЩУ>

Ш

!>3*:

Ш

т>с

-^fV-iir f---^SfV-^Y f.—

57

q Xi

Ы >

q

q q

Ы >

q

j>q j> Ш >

m >

q> *

q

Ц >p

q > >

q щъ q

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

*4>

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.