CC BY
3OLIY TA'LIM JARAYONIDA INTEGRATIV YONDASHUV
Otajanov Olimbay Atamuratovich
Urganch Davlat Universiteti Pedagogika va psixologiya kafedrasi dotsent v.b
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 05-June 2024 yil Ma'qullandi: 10- June 2024 yil Nashr qilindi: 18- June 2024 yil
KEY WORDS
Integratsiya, pedagogik
integratsiya, integrativ yondashuv, tamoyillar, in tegratsiyalashgan kurslar, fanlararo aloqalar, fanlararo darslar
Integratsiya yangi ta'limning istiqbolli uslubiy yo'nalishlaridan biridir. Mazkur maqolada "integratsiya", "pedagogik integratsiya" tushunchasi,
ularning ma'nosi tahlil qilinadi, o'quv jarayonidagi integratsiya muammolari, integratsiyani amalga vositalari va shakllari, integral pedagogik
oshirish tizimning mohiyati yondashuvlari,
I
samaradorligi. Integrativ yondashuvning ochib beriladi, olimlarning mavzuga integrativ yondashuvning maqsadlari, printsiplari, funktsiyalari ajratiladi, integratsiyalashgan kurslarning vazifalari ta'kidlangan, integrativ yondashuvning tarkibiy qismlari aniqlangan. Shuningdek, fanlararo aloqalarni amalga oshirish usullari ta'kidlangan. Integratsiyalashgan yondashuv asosida ta'lim va tarbiya jarayonida qo'llanilishi mumkin bo'lgan usullar tavsiflangan Zamonaviy mutaxassis ma'lumotli, axloqiy, harakatchan, mas'uliyatli, hamkorlik, ijodkorlik qobiliyati bilan ajralib turishi, faoliyatda integrativ yondashuvdan foydalanishi kerak. Integratsiya ta'limdagi muhim innovatsion hodisalardan biridir. Z. Sh. Karimov yozganidek: "u eksperimental mujassamlanishning kengligi, ijodiy kontseptsiyaning chuqurligi, tarixiy rivojlanishning davomiyligi va dialektikasi bo'yicha boshqa barcha hodisalardan ustundir"1.
Integrativ yondashuv-bu ta'lim pedagogik integratsiya jarayoni va natijasi sifatida ko'rib chiqiladigan tadqiqot pozitsiyasidir (fanlararo, fan ichidagi, shaxslararo, shaxslararo)2.
Olimlar pedagogikada integrativ yondashuvni turli yo'llar bilan izohlaydilar. I. A. Zimnaya, E. V. Zemtsova integrativ yondashuvni "kamida bitta xarakteristikaning umumiyligi bilan birlashtirilgan ob'ektlar, hodisalar, jarayonlar majmuasining yaxlit tasviri, natijada uning yangi sifati yaratiladi" deb ta'riflaydi3; V. M. Lopatkinning biroz boshqacha pozitsiyasi, u
1 Karimov Z.Sh. Tashqi va ichki komponentlar sinteziga asoslangan oliy kasbiy pedagogik ta'limning institutsional integratsiyasi nazariyasi va amaliyoti: dissertatsiya referati. dis. ... Doktor ped. Sci. - Ufa, 2009. - 26 b.
2 Яковлев Е.В., Яковлева Н.О. Педагогическое исследование: содержание и представление результатов / Е.В. Яковлев, Н.О. Яковлева. - Челябинск: Изд-во РБИУ, 2010. - 44 с.
3 Zimnyaya I.A., Zemtsova E.V. Universitet bitiruvchilarining yagona ijtimoiy va kasbiy kompetentsiyasini baholashga integratsiyalashgan yondashuv / I.A. Zimnyaya, E.V. Zemtsova // Bugungi kunda oliy ta'lim. - 2008. - No 5. - B. 17.
integrativ yondashuv - "dunyo rasminingyaxlitligini ta'minlaydigan vosita; nazariy va amaliy muammolarni hal qilishda insonning tizimli fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi"4.
Integrativ yondashuv texnologik va mazmunli darajada amalga oshiriladi, integrativ yondashuv quyidagi muammolarni hal qilishga yordam beradi:
> talabaning intellektual salohiyatini ochib beradi;
> talabalarning shaxsiyati;
> kasbiy kompetentsiyalarni shakllantiradi;
> o'z-o'zini tarbiyalash, o'z-o'zini tarbiyalash,
> o'z-o'zini rivojlantirish, ijtimoiylashuv uchun psixologik va pedagogik sharoitlarni yaratadi.
Ijtimoiylashuv - bu "shaxs hayotining barcha sohalarini qamrab oladigan ko'p qirrali jarayon; aniq belgilangan natijaga ega bo'lgan ijtimoiy kategoriya" va berilgan natija shaxsiy qiymat yo'nalishlari. Ijtimoiy ta'lim muhiti ta'lim va tarbiya uchun katta imkoniyatlarga ega.
Pedagogik fanlarni o'rganishda integrativ yondashuvning asosiy printsiplari quyidagilardan iborat: sub'ektivlik, madaniyatlilik, ijodkorlik, fuqarolik-vatanparvarlik qadriyatlari va qadriyat munosabatlariga yo'naltirish, sinergiya, o'z-o'zini tarbiyalash, madaniyatlar muloqoti, o'quv jarayoni sub'ektlari o'rtasidagi o'zaro ta'sir vositalarini tanlashda o'zgaruvchanlik, dialogizatsiya, fikr-mulohazalar.
Integrativ yondashuvning tarkibiy qismlari quyidagilar bo'lishi mumkin: tashkiliy-uslubiy, faoliyat-amaliy va nazariy-mazmunli.
Tashkiliy va uslubiy komponent o'qitish usullarini (munozaralar, loyiha usuli, moderatsiya, deliberatsiya, interaktiv o'yinlari, munozaralar, davra suhbatlari, festivallar, tanlovlar, konferentsiyalar, ish texnologiyalari va boshqalar) birlashtirishni o'z ichiga oladi.
Faoliyat va amaliy komponent tanqidiy fikrlash va ijodkorlikni rivojlantirishga, shaxsning shaxsiy ahamiyatli va kasbiy fazilatlarini shakllantirishga hissa qo'shadigan ijodiy vazifalardan foydalanishga yordam beradigan ta'lim shakllarini birlashtirishni o'z ichiga oladi.
Resurs tarkibiy qismi o'quv va kognitiv faoliyat uchun zarur bo'lgan resurslarni (sinf va sinfdan tashqari) birlashtiradi, mazmuni, vositalari, usullari va usullari tufayli kasbiy kompetentsiyani shakllantirishga yordam beradigan integrativ maxsus kursning mazmunini belgilaydi.
O'quv fanlarini o'rganishda integrativ yondashuvning asosiy maqsadlari orasida quyidagilarni ajratib ko'rsatish muhim ko'rinadi: fuqarolik ongini shakllantirish, o'qituvchi shaxsining o'z-o'zini anglashi, ijtimoiy-huquqiy, fuqarolik-vatanparvarlik va axloqiy me'yorlar, bilimlar; tadqiqot, loyihalash, kommunikativ, aks ettiruvchi va boshqa ko'nikmalarni rivojlantirish; shaxsning shaxsiy ahamiyatga ega va kasbiy fazilatlarini tarbiyalash va boshqalar.
Ushbu yondashuvni amalga oshirish integratsion jarayonlarni integratsiyaning to'rtta asosiy darajasida amalga oshirishni o'z ichiga oladi: fanlararo, fan ichidagi, shaxslararo, individual.
Ta'limda har doim dialektik birlikni tashkil etadigan va bilim rivojlanishining murakkabligi va nomuvofiqligini aks ettiradigan integratsiya va farqlash jarayonlari mavjud.
4 Лопаткин В.М. Интеграционные процессы в региональной системе педагогического образования: монография /В.М. Лопаткин. - Барнаул: Изд-во БГПУ, 2000. - 162 с.
Integratsiyaning eng umumiy ta'riflariga murojaat qilaylik. Entsiklopedik falsafiy lug'atda "integratsiya" - "rivojlanish jarayonining ilgari heterojen qismlar va elementlarning bir butunga birlashishi bilan bog'liq tomoni". Mahalliy o'qituvchilar va psixologlar bilimlarni birlashtirish g'oyasiga murojaat qilishdi. Ular o'quv jarayonida integratsiya muammolarini tahlil qildilar integratsiyani amalga oshirish vositalari va shakllari, integral pedagogik tizimning samaradorligi.
Masalan, B. G. Ananiev barcha o'quv dasturlari bo'yicha ilmiy tushunchalarning rivojlanish bosqichlarini belgilab berdi, bu o'qituvchilarga ushbu g'oyalardan o'quv jarayonida foydalanish, o'quv jarayonining yaxlitligini, "ob'ektiv voqelikni inson tomonidan hissiy aks ettirishning yaxlitligini, moddiy dunyoning birligini" ta'minlashga imkon berdi.
Integratsiya - ta'lim va tarbiya jarayonini tashkil etishning maqsadlari, tamoyillari va mazmuni birligining ifodasi, natijasi asosiy vakolatlardir. Zamonaviy sharoitda fan va ilmiy bilimlarning integratsiyasi tendentsiyadan bezakga aylanadi. Biz V. F. Tenishchevning nuqtai nazarini baham ko'ramiz5 integratsiya pedagogik tizimning yanada yaxlitligiga o'tishi tufayli o'quv jarayoni darajasining oshishiga olib keladi. Integratsiya natijasi talabalar o'rtasida shakllangan kompetentsiyalardir.
Jarayon sifatida pedagogik integratsiya-bu yakuniy maqsadlarga erishish uchun pedagogik vositalar yordamida ob'ektlar va munosabatlar o'rtasidagi aloqalarni o'rnatish. Bir qator tadqiqotchilar o'quv jarayonida "integratsiya" tushunchasining belgilarini (yaxlitlik, o'zaro bog'liqlik, o'quv jarayoniningyo'nalishi) aniqlaydilar.
Differentsiatsiya rivojlanish jarayonining qarama-qarshi tomonlaridan biri bo'lib, rivojlanayotgan butunlikni qismlarga, bosqichlarga, darajalarga bo'lish, ajratish bilan bog'liq. Ilmiy bilimlarning integratsiyasi va differentsiatsiyasi ta'lim va o'qitishda, uning mazmuni va protsessual tomonlarida aks etadi. Integrativ kurslar, o'quv mashg'ulotlari ishlab chiqilmoqda.
Integratsiya jarayonlarining asosiy vazifasi differentsiatsiya va izolyatsiyadan ustun bo'lgan hamkorlik va hamkorlik asosida sinergik ta'sirga erishishdir. Shuningdek, talabalarni o'qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanish natijasida natija paydo bo'lishini isbotlaydilar - sinergetik ta'sir.
Pedagogika kursi integrativ bo'lib, falsafa, psixologiya, sotsiologiya, tarix, biologiya va boshqalar bilan aloqani ta'minlaydi.fanlararo aloqalar darajasi nazariy va mazmunli, me'yoriy-uslubiy, tashkiliy va boshqaruv jihatlarini o'z ichiga oladi. Masalan, integratsiya: pedagogikada metodologik funktsiyani bajaradigan falsafa bilan pedagogika; psixologiya bilan-o'quv jarayonini ilmiy asoslash manbai; insonning tabiiy xususiyatlarini o'rganadigan biologiya bilan (tabiatga muvofiqlik printsipi); inson rivojlanishining asosiy tendentsiyalarini ochib beradigan sotsiologiya bilan; katta ta'lim salohiyatiga ega bo'lgan tarix bilan va boshqalar.
Ko'rib chiqilayotgan muammo nuqtai nazaridan, kognitiv faoliyatni faollashtirishga yordam beradigan, shaxsning ijtimoiylashuviga hissa qo'shadigan integratsiyalashgan darslarni o'tkazish texnologiyasi qiziqish uyg'otadi. Shunday qilib, masalan, ta'lim - fuqarolar madaniyati va jamiyatni rivojlantirish yo'li mavzusidagi dars. Ilgari olingan bilimlar yangilanadi. Kelajak uchun o'tmish saboqlari (pedagogikaning tarix bilan aloqasi) masalasi muhokama qilinadi, so'ngra XXI asrdagi ta'lim muammolari va ta'limni rivojlantirish vazifalari
5 Tenishcheva V.F. Kasbiy kompetentsiyani shakllantirishning integral-kontekstli modeli: dis. ... Doktor ped. Sci. - M.,
2008. - 69 b.
(energiya inqirozi, atmosferaning ifloslanishi, global iqlim o'zgarishi, jinoyatchilikning uyushgan tabiati, xalqaro terrorizm, bolalar jinoyatchiligining ko'payishi va boshqalar) - pedagogikaning iqtisodiyot, siyosat, ekologiya, huquq va boshqalar. O'rganilayotgan mavzuning asosiy savollarini taqdim etish Internet-resurslar, video syujetlar, muammoli vaziyatlar, kognitiv vazifalardan foydalangan holda amalga oshiriladi. Birlashtirish bosqichida-o'qituvchilar va talabalar o'rtasidagi samarali hamkorlik, refleksiv-baholash faoliyati
O'quv jarayonini optimallashtirish uchun zarur nazariy asos sifatida ma'lum printsiplar va uslubiy qoidalarga tayanish kerak. Dunyoqarashni shakllantirishga integral yondashuv tamoyillari quyidagilardan iborat: izchillik, yaxlitlik, rivojlanish, konditsionerlik, pozitivlik va doimiylik printsipi.
Afsuski, yangi axborot texnologiyalari va mavjudlarini kengaytirishni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan o'quv fanlari mazmunini, maxsus, tanlov kurslarining o'quv salohiyatini birlashtirish imkoniyatlari oshkor qilinmadi.
Integrativ yondashuv fanlararo aloqalarda yotadi. Fanlararo bilimlardan foydalanish ta'limning integratsiyasiga, dunyoning zamonaviy ilmiy rasmini o'zlashtirish orqali inson va tabiat o'rtasidagi munosabatlarni uyg'unlashtirishga yordam beradi. Talabalar bilimlardan har tomonlama foydalanishlari, o'rganilayotgan hodisalarni tanqidiy baholashlari muhimdir.
Buning uchun o'qituvchilar innovatsion metod va usullardan foydalanishlari, shuningdek, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan tematik materiallarni tanlashlari kerak. Tajribamiz shuni ko'rsatdiki, o'qituvchilar fanlararo aloqalarni amalga oshirish, talabalar ongida turli fanlar bo'yicha bilimlarni birlashtirish uchun yangi imkoniyatlar ochmoqdalar; fanlararo darslarni o'tkazish.
O'quv fanlarining mazmuni ta'lim uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Masalan, pedagogika tarixiga murojaat qilish ta'lim va ta'lim, ta'lim va tarbiya, rivojlanish va ijtimoiylashuv, o'z-o'zini tarbiyalash va o'z-o'zini tarbiyalash va boshqalar kabi asosiy tushunchalarni o'rganishga imkon beradi. Zamonaviy ta'limning asosiy g'oyalari, nazariyalari, tendentsiyalari va muammolarini izchil o'rganish shaxsning ijtimoiylashuviga yordam beradi. O'qituvchi turli xil bilim sohalarida erkin yo'nalishga muhtoj:
> ilmiy sohaning falsafasi va metodologiyasini bilish;
> shaxsni ijtimoiylashtirish nazariyalari;
> konfliktologiya, sinergetika, akmeologiya, pedagogik valeologiya asoslari;
> ta'lim psixologiyasi, informatika va boshqalarni bilish.
Xulosa:
Pedagogik fanlarni o'rganishda integral yondashuvni qo'llash natijasi:
> o'quv jarayonini optimallashtirish;
> o'quv va kognitiv faoliyatni tizimlashtirish;
> asosiy kompetentsiyalarni shakllantirish.
Integrativ yondashuvga murojaat qilish oxir-oqibat fuqaroning o'ziga xos xususiyatlarini tarbiyalashga olib keladi. Shunday qilib, integratsiya yangi ta'limning istiqbolli uslubiy yo'nalishlaridan biridir
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov Z.Sh. Tashqi va ichki komponentlar sinteziga asoslangan oliy kasbiy pedagogik ta'limning institutsional integratsiyasi nazariyasi va amaliyoti: dissertatsiya referati. dis. ... Doktor ped. Sci. - Ufa, 2009. - 48 b.
2. Zimnyaya I.A., Zemtsova E.V. Universitet bitiruvchilarining yagona ijtimoiy va kasbiy kompetentsiyasini baholashga integratsiyalashgan yondashuv / I.A. Zimnyaya, E.V. Zemtsova // Bugungi kunda oliy ta'lim. - 2008. - No 5. - B. 14-19.
3. Tenishcheva V.F. Kasbiy kompetentsiyani shakllantirishning integral-kontekstli modeli: dis. ... Doktor ped. Sci. - M., 2008. - 339 b.
4. "Talabalarda kompetensiyalarni shakllantirishda integrativ yondashuvdan foydalanishning mazmuni va metodlari" S.O Sharifzoda - Ilm sarchashmalari.-1.2023 йил. Б
5. Factors For Preparing Students For Pedagogical Activities Aimed At Socialization On The Basis Of A Gender Approach, S.Sharifzoda - ... Conference on Management, Economics & Social ..., 2023
6. "Some important issues in the use of integrated learning materials" S.U Sharifzoda -Актуальные Вопросы Современной Науки, 2021
7. "Укувчиларда таянч компетенцияларни шакллантириш асосида ижтимоий компетентлиликни таркиб топтириш мазмуни" S.O Sharifzoda - Academic research in educational sciences, 2021
8. Integrativ yondashuvdan foydalanib o 'quvchilarda tayanch kompetensiyalarni shakllantirishning didaktik asoslari/'Узбекистонда илмий-амалий тадцицотлар" 30-куп тармоцли илмий масофавий онлайн конференция материаллари туплами 31 июль 2021 йил SO Sharifzoda - Тошкент:«Tadqiqot, 2021
9. Интегратив ёндашув асосида укувчиларда таянч компетенцияларни шакллантириш имкониятлари SO Sharifzoda - Замонавий фан ва таълим: илмий услубий туплам ..., 2021
10. "Талаба ёшлар маънавиятини шакллантиришда оиланинг ах,амияти" SO Sharifzoda - ... перспективы развития науки и образавания в ..., 2017
11. Pedagogical conditions for the organization of gender based training Innovative research in modern education., S.O Sharifzoda - Hosted from Toronto, Canada30
12. Possibilities of using integrative technologies in technology lessons, S.O. Sharifzoda -European multidisciplinary journal of modern science ...
13. Gender Yondashuvi Asosida Katta Yoshdagi Maktabgacha Yoshdagi Bolalarga Chet Tilini O'rgatish Mexanizmlari" M Sharifzoda - Бюллетень студентов нового Узбекистана, 2023
14. Interactive methods of teaching foreign languages in higher education" TDS Ugli -European International Journal of Pedagogics, 2023
15. Pedagogical conditions of socialization of students on the base of gender approach in education. S. Sharifzoda., International Conference On Higher Education Teaching, 1(8), 2124. Retrieved from(2023) http://aidlix.com/index.php/de/article/view/1571
