Научная статья на тему 'ОЛИЙ ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА “КОМПОЗИЦИЯ” ЎҚУВ ФАНИНИ ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА ЎҚИТИШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ'

ОЛИЙ ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА “КОМПОЗИЦИЯ” ЎҚУВ ФАНИНИ ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА ЎҚИТИШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
47
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Композиция / инновацион технологиялар / таълим / метод / восита / таълим тизими / ижодкор / таълим амалиёти / Composition / innovative technologies / education / method / tool / education system / creativity / educational practice.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Хасанова, Муниса Зиёдулла Қизи

Тасвирий санъат тарихидан маълумки, соҳада амал қилаётган қонуниятлар, айниқса, композиция қонуниятлари устувор тарзда академизм қонуниятлари негизига қурилган. Бу қонуниятларга кўп асрлардан буён амал қилиб келинади. Шунинг учун бир қарашда бу қонуниятларга ўзгартириш киритишга зарурият йўқдек кўринади. Бироқ, ҳар бир даврнинг ўзига хос инновациялари бўлиб, улар амалдаги қонуниятларга замонавий талаб, эҳтиёж, мафкура, ва ниҳоят, энг муҳими, ижтимоий-таълимий зарурият нуқтаи назаридан янгича мазмун билан бойитиб борилади. Ана шу омил, биринчи навбатда, олий педагогик таълим тизимида “Композиция” ўқув фанини инновацион технологиялар асосида ўқитиш тизимини такомиллаштиришнинг мазмуни, методлари, воситалари, шакллари ва уларга монанд педагогик шарт-шароитларни ишлаб чиқиш ҳамда уни таълим амалиётига татбиқ этиш механизмларини яратишда амал қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PEDAGOGICAL CONDITIONS FOR IMPROVING THE SYSTEM OF TEACHING THE SUBJECT "СOMPOSITION" ON THE BASIS OF INNOVATIVE TECHNOLOGIES IN THE SYSTEM OF HIGHER PEDAGOGICAL EDUCATION

It is known from the history of fine arts that the laws in force in this area, especially the laws of composition, are predominantly based on academic laws. These laws have been in place for centuries. Thus, at first glance it seems that there is no need to amend these laws. However, each period has its own innovations, which are enriched with new content in terms of modern requirements, needs, worldview, and most importantly, the social and educational necessity of existing laws. This factor is primarily reflected in the development of content, methods, means, forms and similar pedagogical conditions for improving the system of teaching the subject "Composition" based on innovative technologies in the system of higher pedagogical education and its introduction into the educational environment.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА “КОМПОЗИЦИЯ” ЎҚУВ ФАНИНИ ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА ЎҚИТИШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ОЛИЙ ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА "КОМПОЗИЦИЯ" УЦУВ ФАНИНИ ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА УЦИТИШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ШАРТ-

ШАРОИТЛАРИ

Низомий Номидаги ТДПУ Тасвирий санъат кафедраси катта укитувчиси.

Тасвирий санъат тарихидан маълумки, соуада амал цилаётган цонуниятлар, айницса, композиция цонуниятлари устувор тарзда академизм цонуниятлари негизига цурилган. Бу цонуниятларга куп асрлардан буён амал цилиб келинади. Шунинг учун бир царашда бу цонуниятларга узгартириш киритишга зарурият йуцдек куринади. Бироц, уар бир даврнинг узига хос инновациялари булиб, улар амалдаги цонуниятларга замонавий талаб, эутиёж, мафкура, ва ниуоят, энг мууими, ижтимоий-таълимий зарурият нуцтаи назаридан янгича мазмун билан бойитиб борилади. Ана шу омил, биринчи навбатда, олий педагогик таълим тизимида ".Композиция" уцув фанини инновацион технологиялар асосида уцитиш тизимини такомиллаштиришнинг мазмуни, методлари, воситалари, шакллари ва уларга монанд педагогик шарт-шароитларни ишлаб чициш уамда уни таълим амалиётига татбиц этиш механизмларини яратишда амал цилади.

Калит сузлар: Композиция, инновацион технологиялар, таълим, метод, восита, таълим тизими, ижодкор, таълим амалиёти.

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ СИСТЕМЫ ОБУЧЕНИЯ ПРЕДМЕТУ «КОМПОЗИЦИЯ» НА ОСНОВЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В СИСТЕМЕ ВЫСШЕГО ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ

Хасанова Муниса Зиёдулла кизи

Старший преподаватель кафедры изобразительного искусства Ташкентского государственного педагогического университета имени Низами. Телефон: +998 (90) 980 29 14 hasanovamunisa99@gmail.com

Хасанова Муниса Зиёдулла кизи

Телефон:+998 (90) 980 29 14 hasanovamunisa99@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

АННОТАЦИЯ

Из истории изобразительного искусства известно, что действующие в этой области законы, особенно законы композиции, преимущественно основаны на законах академических. Эти законы действовали веками. Таким образом, на первый взгляд кажется, что нет необходимости вносить поправки в эти законы. Однако каждый период имеет свои нововведения, которые обогащаются новым содержанием с точки зрения современных требований, потребностей, мировоззрения, а главное, социально-воспитательной необходимости действующих законов. Этот фактор прежде всего отражается в разработке содержания, методов, средств, форм и подобных педагогических условий совершенствования системы обучения предмету «Композиция» на основе инновационных технологий в системе высшего педагогического образования и его внедрения в образовательную среду.

Ключевые слова: Композиция, инновационные технологии, образование, метод, инструмент, система образования, творчество, образовательная практика.

PEDAGOGICAL CONDITIONS FOR IMPROVING THE SYSTEM OF TEACHING THE SUBJECT "œMPOSIUON" ON THE BASIS OF INNOVATIVE TECHNOLOGIES IN THE SYSTEM OF HIGHER PEDAGOGICAL EDUCATION

KHasanova Munisa

Senior Lecturer, Department of Fine Arts, Tashkent State Pedagogical University

named after Nizami.

It is known from the history of fine arts that the laws in force in this area, especially the laws of composition, are predominantly based on academic laws. These laws have been in place for centuries. Thus, at first glance it seems that there is no need to amend these laws. However, each period has its own innovations, which are enriched with new content in terms of modern requirements, needs, worldview, and most importantly, the social and educational necessity of existing laws. This factor is primarily reflected in the development of content, methods, means, forms and similar pedagogical conditions for improving the system of teaching the subject

Phone: +998 (90) 980 29 14 hasanovamunisa99@gmail.com

ABSTRACT

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

"Composition" based on innovative technologies in the system of higher pedagogical education and its introduction into the educational environment.

Keywords: Composition, innovative technologies, education, method, tool, education system, creativity, educational practice.

Композициянинг асосий махсули - бадиий образ фалсафий-психологик асосларга хам эга булиб, биринчи галда, тафаккур килишни талаб килади. Тафаккур мия фаолиятининг махсули сифатида куп компонентли структурага эга булиб, бадиий тафаккур интеллектуал тафаккур каби умуман тафаккурнинг олий даражаси саналади. Тасвирий фаолиятда, хусусан "Композиция" укув фанини укитишда талабаларда бадиий тафаккур юритиш компетенцияларини таркиб топтириш ва ривожлантириш, аввало, тасвирий санъат конуниятларини мукаммал эгаллаш билан боглик. Бундай натижага муайян педагогик шарт-шароитлар таъминланган таълимий жараёнлар оркали эришилади. Бу жараёнда талаба боскичма-боскич ижодий жараённинг узаро алокадорликдаги куйидаги компонентларини узлаштириб бориши талаб этилади:

тасвирий санъат, композиция яратиш конуниятларини узлаштириб бориш; бадиий тафаккур юритиш компетенцияларини ривожлантириб бориш; борликни, ундаги вокеа ва ходисларни эстетик идрок этиш хамда уларни тахлиллари асосида бахолаш ва муносабат билдириш;

тахлилий материалларни кайта ишлаш оркали бадиий образ учун информациялар жамлаш хамда улардан ижодий-тасвирий фаолиятда фойдаланиш.

Юкоридаги операциялардан сунг ижодий фаолиятнинг кейинги фазаси бошланади. Буни В.Декомб назариясига кура тасаввур килиш жараёни деб хам аталади. Айнан тасаввурдан гоя юзага келиб, бу гоя бадиий образ учун асос булади. Бу, кенг маънода хаётий тасаввурлар асосида шаклланган образлар булади.

Таникли рассомларнинг классик намуна сифатидаги композицияларини идрок этиш, тахлил килиш ва хулоса оркали талабада мустакил композиция яратишга оид мулохазалар шаклланади. Шу мулохазалар тасвирий санъат конуниятлари билан синтетик татбик этилиши натижасида талабаларда композицион мушохада юритиш компетенциялари шакллантирилади.

Олий педагогик таълим тизимида "Композиция" укув фанини укитишнинг педагогик шарт-шароитлари тизимида кулланиладиган технологияларни

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

композицион мушохаданинг яна бир мухим компоненти - фантазияни ривожлантиришга йуналтириш мухим ахамият касб этади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Фантазия санъатнинг ижодий яратувчи функцияси сифатида борликдаги оддий холатларни янги маъанавий бойлик сифатида кайта ишловчи механизмидир. Факат бу бойлик яратишда унинг ижодкоридан амал килинадиган билимлар мажмуига эга булиш талаб этилади. Шунинг учун хам композиция фанини укитишда талабаларда фантазияни устиришга алохида эътибор каратилади.

Санъат фалсафасини тадкикотчиларидан бири А.Банфи бадиий ижодиётнинг умумий компонентлари тизимида унинг энг мухим, устувор компонентлари сифатида фантазияга алохида ургу беради. А.Банфи узининг "Санъат фалсафаси" номли фундаментал илмий асарида фантазиянинг асосида ижод ётиши, улар бир-бирсиз мавжуд эмаслигини эътироф этади. Фантазияси ривожланган иносн атроф-мухит ва ундаги вокеа ва ходисаларни шунчаки курмайди, балки уларнинг хар бирида узига хос бадиий образни кура олади. Шу тарика фантазия оркали оддий шакллар бадиий кийматга эга ижод махсулига айланади. Факат ижодий ёндашув оркали шакл ва мазмун мутаносиблигига эришиш лозим булади. Зеро, шакл ва мазмун мутаносиблиги композицияни, ижод махсулини бахолашнинг асосий параметри хисобланади. Шунинг учун талабаларнинг композицион тафаккурини шакллантириш ва ривожлантиришга бадиий таълимда, хусусан, "Композиция" укув фанини укитишда алохида ахамият каратилади. Бу борада замонавий инновацион ёндашувлар билан бир каторда тарихий-фалсафий манбалар асосида талабаларнинг назарий билимларини такомиллаштириш алохида ахамиятга эга. Шу маънода Аристотель, Гегель сингари файласуфларнинг шакл ва мазмунга оид фалсафий категориялар хакидаги таълимотлари мухим манба вазифасини утайди.

Шакл ва мазмун фалсафий категория сифатида бадиий образдаги тавсифи уларни диалектик мазмунга эгалигини англатади. Гегель биринчилардан булиб шакл ва мазмуннинг диалектик алокадорлигини асослаб берган. Мазмун -санъат асари таркибидаги, унинг структурасидаги барча компонентларнинг мантикий алокадорлиги, яхлитлиги, бир бутунлигини англатади. Шакл эса шу мазмунни ташки оламга такдим этиш тартибидир. Улар турлича функция бажарсада, аслида диалектик жихатдан ягона функция бажаради. Юкоридаги фикрларни умумлаштирган холда хар иккиси, яъни хам мазмун, хам шаклни

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

оптимал тарзда намоён булиши ижодкорнинг изланувчанлик компетенцияси даражаси билан белгиланади. Демак, композиция дарслари мазмунини такомиллаштиришда изланувчи жараённинг ахамиятига алохида эътибор каратиш талаб этилади. Тасвирий фаолият мисолида изланувчи жараён махсули сифатида булажак композиция ечимига оид кораламалар, эскизлар, композиция вариантларининг турли вариациялари булиши мумкин.

Ижодий изланиш жараёни оддий таассуротлар, улар асосида юзага келадиган фантазияларни боскичма-боския юзага келиши хамда мазмун ва шакл нуктаи назаридан мукаммаллашиб бориши универсал рецепт асосда ташкил этилиши мумкин эмас. Зеро, хар бир ижодкор, бизнинг мисолимизда композиция асосларини узлаштираётган талабанинг хар бири ижодий жараёндаги фаолиятига кура узига хос индивидуал хусусиятларга эга. Шунинг уччун хам "Композиция" укув фанидан таълим бериш жараёнида, унинг мазмуни ва методикасини, хусусан, тавсия этилаётган инновацион технологияларни такомиллаштиришда хар бир талабанинг индивидуаллиги, албатта, эътиборга олиниши лозим.

Тасвирий санъат таълимининг барча боскичларида, жумладан, олий педагогик таълимда бадиий образ масаласи таълимнинг асосий дидактик вазифаси сифатида караб келинади. Тасвирий санъатда бадиий образ эса узига хос конуниятлар асосида яратилганлигидан ташкари, муайян янгиликни такдим этиши лозим. Масалан, томошабин узига таниш манзарани тасвирий талкинини томоша килар экан, унда оддий куз билан илгаш мумкин булмаган, факат рассомнинг нигохи ва бадиий-эстетик идроки билан тасвирланган узига хос янгилик булиши лозим. Шундагина бу асар эстетик кийматга эга булади. Демак, бадиий-эстетик идрок "талабаларни гояни пишириш, уни намоён этиш шаклини топиши, шу тарика боскичма-боскич трансформация йули билан, композиция воситасида бадиий образ яратиш" мумкин булади

Юкорида таъкидлаб утилганидек, куп холларда у ёки бу холатни узгартириш, хусусан, такомиллаштиришда таълим олувчиларнинг индивидуаллигига эътибор каратиш талаб этилади. Бошкача талкинда бу индививдуаллик белгиловчи параметрларга асосланиши лозим. Бу параметрлар тизимида ижодий тайёргарлик даражаси, бадиий образни тарихий-фалсафий ва адабий мазмундаги билимлар асосида шаклланганлик даражаси, турли холатлар, ходисаларга нисбатан кизикиш, уларни эмоционал-эстетик рефлексия килишга психологик жихатдан тайёрлик даражаси кабилар алохида эътиборга олиниши талаб этилади.

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 6

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

Таъкидлаш жоизки, талабаларни композицияга оид компетенцияларини ривожлантиришда назарий билим, тасаввурларни амалий татбики, амалий тасвирий-ижодий фаолият воситасида узига хос тарзда синовдан утказиш мухим ахамият касб этади. Бу борада тасвирий саводхонликни бахолаш мезонларини ишлаб чикишнинг назарий ва амалий асосларини яратишда Г.В.Беданинг концепциясига асосланиш максадга мувофик. Айнан шу жараёнда талабаларнинг композицион мушохадалари ойдинлашиб боради. Шу тарика кайси боскичда нимага эътибор каратиш лозимлиги аникланиб, жараёнга муайян корректировкалар киритиб борилади.

Шу уринда алохида эътироф этиш лозимки, композиция тасвирий-ижодий фаолиятнинг энг юкори даражаси сифатида, бир неча бор таъкидлаб утканимиздек, тасвирий санъат конуниятларига аосланиши тасвирий санъат асарини, хусусан, унинг композициясининг асосий замини хисобланади. Акс холда талаба (рассом) тасаввуридаги эмас, балки нимани бажара олса, ушани ишлайди1. Бу жараёнда, шунингдек, композиция яратувчисининг хотираси, кораламалар ишлаш жараёнида орттирган тажрибаси, айникса, фантазияси композиция яратишнинг узига хос "ижодий озукаси" хисобланади.

Психологик тадкикотларда санъатнинг методологик мохияти бевосита билиш жараёни билан богликлиги асослаб берилган. Шунингдек, мазкур муаллифларнинг тадкикотларида тасвирий фаолиятда бу жараён узига хос тарзда кечиб, унинг боскичлари атроф-мухитдаги вокеа ва ходисаларни, объект ва буюмларни кузатиш, идрок этиш, тахлил килиш асосда муайян тасаввур, таассуротлар шаклланиши хамда улар асосида бадиий образлар яратилиши таъкидлаб утилган. Демак, композиция дарслари мазмунини такомиллаштиришда, биринчи навбатда, талабаларнинг эстетик тасаввурлари, бадиий мушохада юритишга оид компетенциялари хал килувчи рол уйнаши эътиборга олиниши талаб этилади, яъни сезиш, хис килиш асосида мантикий-композицион фикрлаш компетенциялари шаклланган булиши лозим. Мазкур масала юзасидан О.К.Тихомиров бадиий тафаккурга етакловчи боскичлар сифатида эгалланган билимларни фикрлашга асос булиши, фикрлаш билим эгаллашга йуналтирилган жараён сифатида намоён булишини курсатиб уткан. Шундай килиб, олий бадиий-педагогик таълимда "Композиция" укув фанини укитишда талабаларнинг композицияга оид билимларини ривожлантиришда унинг мазмунини такомиллаштириш хамда унга монанд педагогик шарт-

1 [Беда Г.В. Основы изобразительной грамоты: рисунок, живопись, композиция. Учебное пособие для студентов пед. институтов.-М.: Просвещение, 1981. - 239 с].

767

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

шароит яратиш учун куйидаги омилларга йуналтирилган таълимий мухитни яратиш лозим.

Идрок этиш билан боглик булган махсус топширикларни бажариш жараёнида аклий фаолиятнинг турли компонентлари яхлитлиги ва алокадорлигини назарда тутувчи композицион фаолият; кузатилган, идрок этилган ходиса ва буюмларнинг ташки ва ички алокадорлик хусусиятларини билишга фаол муносабат; идрок этилган образни бадиий образ сифатида трансформациялаш; тарихий-бадиий мазмундаги билимларнинг куламининг кенглиги ва уларга нисбатан эстетик муносабатларни шаклланганлиги; тасвирий санъатнинг ифодавий воситаларидан фойдалана олиш компетенциялари. Шу ерда бадиий ижодиётда куп кузатиладиган холатларни эслаш уринли. Санъат тарихида куп бор кузатилган, буюк кушик яратилиш жараёнида бастакор шеърни укиётган чогида асар мусикси шеър мутолааси жараёнида ёгилиб келган. Тасвирий санъат сохасида айнан шундай холат содир булмасада, композиция ечимларини такдим этувчи омиллар мавжудлиги таъкидланади. Композиция муаммолари тадкикотчиси С.А.Дроздовнинг таникли рус рассоми И.Н.Крамскойнинг фикрларини келтирилиши юкоридаги фикрларнинг тавсифи сифатида каралиши мумкин, яъни И.Н.Крамской уз хотираларида ёзадики, "Композицияни, токи таълим олувчи атрофидаги кизикарли ва мухим нарсаларни кузатиш ва англашни урганмас экан, айнан укитиш мумкин эмас. Атрофдаги кизикарли вокеликларни идрок этишни ургангандан сунггина рассомда гояни шакллантириш хамда уни композиция сифатида шакллантириш уз-узида содир булаверади".2

Талабаларда композициянинг асосий параметрлари - объект ва буюмларни эстетик идрок этиш, бадиий образни, композиция ечимига оид вариантларни тасаввур килиш компетенцияларини шакллантириши махсус ишлаб чикилган машклар тизими оркали амалга оширилади. Хусусан, куз учун танланадиган, бажариладиган машклар эмоционал-эстетик идрокни ривожлантиришни, кул учун ишлаб чикилган машклар тизими эса композиция мантигини тасвирий-ифодавий воситалар билан тасвирлаш малакаларини шакллантириш ва ривожлантириш билан боглик. Шу тарика талабаларда образли тасаввурларни шакллантиришга комплекс ёндашувни таъминловчи педагогик шарт-шароит яратилади. Композициянинг бу конуниятини таникли француз рассоми Пол

2 [Дроздов С.А. Специальные упражнения по композиции как средство развития образного мышления студентов-заочников 1-2 курсов художественно-графических факультетов. Дис. канд.пед. наук. - М.: 2001. -

С.33.].

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Сезанн образли тарзда талкин этиб, рассомда икки нарса булиши лозимлигини уктириб утади. Унинг фикрича, биринчисини кул, иккинчисини куз деб атайди, яъни куз куриб англайди, кул эса тасвирий воситалар билан ифодалайди. Шу тарика тасвирий-ижодий фаолият жараёнида улар бир-бирига ёрдам беради. Уларни узаро хамоханг тарзда ривожланишига куз учун табиат, атроф-мухит ва ундаги вокеа ва ходисалар, буюм ва объектларни кузатиш, интеллектуал салохият компетенциясига эса ифодавий воситалар мантигини англаш оркали эришилади.

Композиция тасвирий фаолиятнинг юкори даражадаги фаолият сохаси булиб, унинг натижалари муайян мезонлар асосида бахоланади. Уларнинг асосийлари сифатида куйидагиларни эътироф этиш мумкин:

интеллектуал салохиятнинг танкидий-тахлилий мушохада юритиш даражаси;

интеллектнинг янги ечимлар топиш имконияти, яъни композициянинг мантикий вариатив куринишларини топа олиш компетенцияси;

фикрлаш характерини аниклиги, муаммонинг барча жабхаларини камраб олиш;

фикрлаш тезлиги, айни пайтда унинг интеллектуал фаолиятнинг бошка компонентлари билан алокадорлиги;

Юкоридагиларни умумлаштирган холда таъкидлаш уринлики, композицияни укитиш жараёнида бир катор расмиятчиликка(дастур талабларини бажариш шартлилиги, укув топширикларини бажариш учун ажратилган твактнинг камлиги ва х к.) мойиллик холатлари кузатилса-да, композицион фаолиятнинг самарадорлигини таъминловчи асосий мезонлар, шубхасиз, тасвирий саводхонликка оид компетенция хисобланади. Тасвирий саводхонликни белгиловчи асосий параметрлар тизимида эса компановка, нисбат, нур ва соя, ранг ва шакл, конструкция, буюмларнинг фазо ва макондаги холати, перспектива каби оддий конуниятлардан ташкари анатомия, пластика, динамика, раншунослик каби масалалр композиция дарсларини самарали ташкил этишнинг мухим шартларидан биридир. Талабаларнинг бу борадаги компетенциялари дидактиканинг боскичма-боскич ривожланиш принципи асосида шакллантирилади ва ривожлантирилади. Педагогика концепцияларига кура укув материалларини боскичма-боскич узлаштириш принципи тасвирий санъат таълими, хусусан, композицияни укитишда хам асосий принциплардан бири саналади. Бу принципнинг асосий конуниятларига кура "Композиция" укув фанининг хос конуниятлари мавжуд. Бу, биринчи навбатда, табиатдаги

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

вокеа ва ходисалар, атроф-мухитдаги объект ва буюмларни тахлилий кузатиш, эстетик идрок этиш, шаклланган таассуротларни тахлилий кайта ишлаш асосида бадиий образ сифатида тасаввур килиш билан боглик бадиий-интеллектуал ривожланиш боскичлари булса, иккинчидан, бир неча бор таъкидлаб утканимиздек, амалий жихатдан умумлаштирилган хамда мазмунан мантикий жихатдан асосланган бадиий образ - композиция яратиш билан якун топади. Бадиий идрок этиш аник максадга йуналтирилган психологик фаолият булиб, хис килиш, англаш, фикрлаш, тахлил килиш, синтезлаш оркали умумлашган бадиий образ шаклида гавдаланади. Демак, олий педагогик таълим тизимида "Композиция" укув фанини инновацион технологиялар асосида укитишни такомиллаштиришнинг педагогик шарт-шароитлари тизимида бу омиллар мухим педагогик ахамият касб этади.

Талабаларда композицион мушохада юритиш компетенцияларини шакллантириш ва ривожлантиришда уч турдаги машклар тизимидан фойдаланиш тавсия этилади. Биринчи йуналиш бадиий интеллектнинг аналитик сифатларини ривожлантириш, иккинчи йуналиш аналитик мушохада оркали шакллантирилган турли омилларни "омухталаштириш", синтетик умумлаштириш оркали учинчи йуналиш - ижодий фаолият учун узига хос замин вазифасини утайди.

Юкорида айтилганлардан англаш мумкинки, хар уччала йуналишнинг якуний натижаси бадиий образ, композиция хисобланади.

Бадииий педагогиканинг асосий дидактик принципларига композиция дарсларида хам устувор тарзда амал килинади. Акс холда композиция натижаси - мукаммал бидиий ечимга эга булган образ яратишга оид назарий билим хамда амалий куникмалар шаклланмай колаверади. Айникса, илмийлик хамда таълимни хаёт билан алокадорлик принципи мухим ахамият касб этиди. Илмийлик принципи шунинг учун керакки, мукаммал композиция тасвирий санъат конуниятлари асосида яратилади. Унинг мазмуни эса муайян хаётий вокеликни акс эттириши лозим. Бу компетенция эса хаётий тажрибалар, кузатувлар, тахлиллар ва синтезлаштириш оркали шакллантирилади. Шу тарика талабаларда кузатилганлардан бадиий образ яратиш компетенциялари таркиб топтириб борилади.

"Композиция" укув фани мазмунини такомиллаштиришда якуний вариантга "озука" буладиган материал йигишга йуналтирилган машгулотларнинг урни бекиёс. Тасвирий санъат тарихидан маълумки, таникли рассомлар доим узлари билан когоз ва калам олиб юрганлар хамда улар

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

характерли булган объект, буюмларни коралама килиб юрганлар. Бу кораламалар охир окибат муайян композиция учун, тасвирий образ учун узига хос "курилиш материали" вазифасини утаган. Шунинг учун хам "Композиция" дарсларини, айникса, мустакил тарзда урганиладиган мавзулар тизимини мухим компонентларидан бири сифатида коралама, композиция эскизлари вариантларини ишлаш, хусусан, коралама, этюд, эскиз каби машгулотларга кенг урин бериш лозим.

Бадиий педагогика сохасидаги илмий адабиётларда композицион фаолиятга оид муаммоларни ёритилиши борасидаги материалларнинг тахлилларидан аён буладики, олий педагогик таълимнинг тасвирий санъат йуналишида "Композиция" укув фани мазмунинни такомиллаштиришда жараёнга комплекс ёндашиш максадга мувофик. Бу комплекс ёндашувнинг хар бир компоненти хам назарий, хам амалий мазмун касб этмоги лозим. Амалий мазмун юкорида таъкидланган озука материалларини жамлаш билан боглик булса, назарий мазмун соханинг махсус адабиётлари, умумпедагогик ва бадиий педагогикага оид манбалар, психология хамда методикага оид адабиётлар ва бошка илмий-методик манбалар билан хамоханг булиши зарур. Айни пайтда соханинг хусусиятига кура хар бир талабанинг индивидуаллигига кура машклар тизимини ишлаб чикиш лозим. Шундагина композиция дарслари мазмунини такомиллаштиришга йуналтирилган узгаришлар, махсус ишлаб чикилган машклар тизими жараённинг ижобий самарасини таъминловчи омиллардан бири эканлиги аён булади. Шу ва бошка омиллар талабаларда турли вариантлардаги композиция ечимларини топиш борасидаги компетенцияларини, жумладан, бадиий-эстетик идрок малакаларини такомиллаштириш жараёни максадга мувофик тарзда кечишини таъминлайди.

Олий педагогик таълимда "Композиция" укув фани мазмунини такомиллаштиришда тасвирий санъатнинг ифодавий воситаларидан оптимал тарзда кенг фойдаланиш имкониятини такдим этиш масаласи хам диккат марказида булиши зарур. Зеро, композиция вариантлари учун турли материаллар, эскиз ва кораламалар, этюдлар ишлашда хар хил материаллардан фойдаланиш назарда тутилади. Олий педагогик таълимда композицияни укитишнинг амалдаги холатини тахлили шуни курсатадики, бугунги кун талабаси кумир таёкчалари, соус, пастель каби ифодавий воситалари кенг ва фойдаланиш учун кулай булган юмшок график материаллардан деярли фойдаланмайдилар. Шунингдек, том маънодаги таъсирчан материал - мойбуёк ёки темпера, акрил буёкларидан фойдаланиш амалиёти хам кам кузатилади. Бу

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

материаллардан фойдаланмасдан талабаларнинг ифодавий имкониятлари кенг, таъсирчанлик параметрлари юкори булган композиция вариантларини яратиш имкониятлари кескин чекланади. Шунинг учун "Композиция" укув фани мазмунини такомиллаштиришда юкорида санаб утилган бадиий материаллардан фойдаланишга мулжалланган машклар тизими ишлаб чикилишига устувор тарзда эътибор каратиш талаб этилади.

Олий педагогик таълим тизимида "Композиция" укув фани мазмунини такомиллаштириш хамда мазкур фанни инновацион технологиялар асосида укитишнинг педагогик шарт-шароитларини яратиш борасида баён этилган мулохазаларни умумлаштириб таъкидлаш жоизки, аввало, талабаларда композицияга оид материал жамлаш, бунинг учун атроф-мухитдаги вокеа ва ходисалар, объект ва буюмларни эстетик идрок этиш асосида шаклланган таассуротларни тахлил килиш, кайта ишлаш, бу борада керакли маълумотлардан оптимал тарзда фойдаланиб тасаввурларнинг тасвирий талкинига бадиий образ сифатида мазмун киритиш, бу борада эстетик мушохада юритиш, композиция вариантларини якуний ечим сифатида ишлаш жараёнида пластик мукаммаллик параметрларини татбик этиш компетенцияларни ривожлантириш бош максад сифатида каралиши лозим.

Демак, "Композиция" фани мазмунини такомиллаштиришнинг асосий педагогик шарт-шароитлари куйидагиларда уз аксини топмоги зарур:

биринчи навбатда такомиллаштириладиган мазмун талабаларда композицияга оид билимларни такомиллаштиришга йуналтирилиши зарур. Бу зарурият хам назарий, хам амалий жихатдан талабаларнинг композиция яратишга оид тажрибаларини оширишга каратилиши талаб этилади. Бу тажриба, аввало, атроф-мухитни эстетик идрок этиш малакаларини ривожлантириш оркали вокеа ва ходисаларда бадиий образларни кура билиш компетенцияларини ривожлантиришга каратилади;

талабаларда композицияга оид назарий билим ва амалий малакаларни такомиллаштиришда дидактиканинг боскичма-боскич ривожлантириш принципига амал килиб, хар бир боскичда сифат курсаткичлари ортиб бориши учун кулай мухитни юзага келтириш лозим;

хар бир вокеликни эстетик ходиса сифатида идрок этишда талабаларда тахлил килиш, таккослаш, абстакциялаш, конструкциялаш, трансформациялаш ва якунда умумлаштириш композиция яратишнинг асосий шартларидан бири эканлигини англаш хамда тасвирий фаолиятда унга онгли тарзда амал килиш компетенцияларини таркиб топтириш;

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

композицион фаолиятнинг ёрдамчи функция бажарувчи компонентлари -кузатиш натижалари асосида материал туплаш, улардан композиция вариантлари учун коралама, эскизлар ва композиция вариантларини яратиш, бу жараёнда тасвирий санъатнинг конуниятлари ва тасвирий-ифодавий воситаларидан максадга мувофик тарзда фойдаланиш компетенцияларини шакллантириш хдмда боскичма-боскич ривожлантириб бориш. Буларнинг барчаси дидактик талаблар сифатида олий педагогик таълимда "Композиция" укув фани мазмунини такомиллаштиришнинг асосий параметрлари хисобланади хдмда уларга монанд машклар тизимини ишлаб чикиш ва уларга мос технологик ёндашувларни куллаш талабаларда композицион фаолият сифати ва самарадорлигини оширишнинг педагогик шарт-шароитларини ташкил этади.

REFERENCES

1. Беда Г.В. Основы изобразительной грамоты: рисунок, живопись, композиция. Учебное пособие для студентов пед. институтов.-М.: Просвещение, 1981.

2. Дроздов С.А. Специальные упражнения по композиции как средство развития образного мышления студентов-заочников 1-2 курсов художественно-графических факультетов. Дис. канд.пед. наук. - М.: 2001.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.