Научная статья на тему 'МАКТАБДА ТАСВИРИЙ САНЪАТНИНГ MAҚCAД ВА ВАЗИФАЛАРИ'

МАКТАБДА ТАСВИРИЙ САНЪАТНИНГ MAҚCAД ВА ВАЗИФАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

418
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мактаб / тасвирий санъат / ўқитиш / методика / қобилият

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Насиба Турдиевна Химматқулова

Талабаларда ижобий қобилиятларини, кўриш хотираси, маром ва уйғунлик ҳамда ҳаѐт ва санъатдаги нафосатни кўра билиш ҳамда англаб етиш маҳоратини, ранг сезиш, эмоционал сезгирлик, кузатувчанлик ва образли тафаккурни ўстиришда, сабр-тоқат ва фикрни бир жойга тўплаш кўникмасини ҳосил қилишда мактабда тасвирий санъат фанининг олдига тушадиган бирорта ҳам ўқув фани йўқ. Шaxc камолотида эса ҳар бир шахснинг турмушдаги ва касбий фаолиятида бундай хусусиятлар ниҳоятда керак бўлади. Шу билан бирга бу ўқув фани инсон aқл-идрокининг ҳамда унинг теварак-атрофини, ундаги воқеа-ҳодисаларни билиш, уни ўзгартириш йўлларини ўргатади. У иқтидор ва истеъдодни шаклланиш учун кенг имкониятларини очиб беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАКТАБДА ТАСВИРИЙ САНЪАТНИНГ MAҚCAД ВА ВАЗИФАЛАРИ»

МАКТАБДА ТАСВИРИЙ САНЪАТНИНГ МАЦСАД ВА ВАЗИФАЛАРИ

Насиба Турдиевна Химматцулова

ТерДУ Миллий либос ва санъат факультети Амалий санъат кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Талабаларда ижобий кобилиятларини, куриш хотираси, маром ва уЙFунлик хамда хаёт ва санъатдаги нафосатни кура билиш хамда англаб етиш махоратини, ранг сезиш, эмоционал сезгирлик, кузатувчанлик ва образли тафаккурни устиришда, сабр-токат ва фикрни бир жойга туплаш куникмасини хосил килишда мактабда тасвирий санъат фанининг олдига тушадиган бирорта хам укув фани йук. Шахе камолотида эса хар бир шахснинг турмушдаги ва касбий фаолиятида бундай хусусиятлар нихоятда керак булади.

Шу билан бирга бу укув фани инсон акл-идрокининг хамда унинг теварак-атрофини, ундаги вокеа-ходисаларни билиш, уни узгартириш йулларини ургатади. У иктидор ва истеъдодни шаклланиш учун кенг имкониятларини очиб беради.

Калит сузлар: мактаб, тасвирий санъат, укитиш, методика, кобилият.

КИРИШ

Тасвирий санъатни укитиш жараёнида унинг олдига куйиладиган топшириклар эса, укувчиларни бирдан-бир ва бетакрор ва уз шахсининг узининг маънавий имкониятларини намоён этишга шароит яратади. Муайяан билимлар, малака ва куникма мажмуига эга булган киши факат ижрочи кишилар холос. Жамиятимиз учун эса ижрочилар эмас, балки ижодкор, ташаббускор, уйловчи ва узгартирувчи кишилар керак. Эртанги кун ишчиси, мухандиси, олими махсус билимлардан ташкари яхши ривожланган фахм-фаросат ва айни чоFда аник мантикий тафаккур, хаётда кузда тутилган янги вазиятларига тез ва туFри жавоб бера олиш, кутилмаган ностандарт ечимларни билиш махоратига эга булиши нихоятда мухимдир.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Кишиларнинг ташаббускорлиги, ижодкорлиги, мустакиллигига кенг имконият яратиб бериш керак. Мактабда бадиий таълим мазмунини аниклашнинг энг катта

March, 2022

775

ва энг кийин, лекин мухим ва асосий вазифаси ана шундан иборат. Мактабда бадиий таълимнинг янги сифат даражасига кутариш биринчи галда олий махсус маълумотли укитувчилар тайёрлаш билан боFлик. Бунинг учун кадрлар тайёрлашнинг мавжуд тизимини рассом - укитувчилар тайёрловчи укув юртларининг укув режаларини тубдан узгартириш лозим булади. Бусиз концепцияда илгари сурилган FOя ва режаларни хал килиб булмайди.

Янги укув режаларида узбек халк амалий санъати ва меъморчиликни урганиш асосларини уринли эгаллаш керак булади.

Бу йуналишдаги ишлар синфдан ва мактабдан ташкари тугарак ва студиялар учун тасвирий, амалий ва меъморчилик санъатлари буйича рахбарлар тайёрлашга хам йуналтирилган булиши лозим. Маълумки, академик лицей на коллежларда тасвирий санъат таълими асослари миллий маданиятимизнинг ва унинг анъаналарининг, шунингдек, жахон бадиий маданияти дурдоналари асосида белгиланади.

Бу нарса уз-узидан катор дастур, дарслик, методик кулланма ва кургазмаларни кайтадан ишлаб чикишни такозо этади ва у катта илмий методик кучларни талаб килади.

Бунинг учун бадиий таълим буйича Узбекистан педагогика фанлари илмий тадкикот институт,Узбекистон тасвирий санъат муаллимлар Уюшмаси, Вилоят педагогика ва малака ошириш институтлари, академик лицей ва коллежлардаги мавжуд кучларини марказлаштириши лозим булади. Бу кучлар эътиборли долбзарб муаммоларини ечишга каратилган.

Муаммоларни ечишдан аввал уларнинг кулами ва ишларининг режаси ишлаб чикилади.

Мазкур ишлар билан педагогика фанлар илмий-тадкикот институти ва РУММ иштирокида тузилган марказ шуFулланади. Бу марказда тасвирий санъат укув фанининг мазмуни ва соатлар хажмини хилма-хиллиги, синфдаги урта яхши ёмон узлаштирувчи талабалар учун мулжалланган дастурлар, методик кулланма, тавсиянома ва бошка материаллар ишлаб чикилади.

Тасвирий санъатни укитишнинг илмий-методик таъминотида нашр ишлари билан бир каторда матбуот, телевидения, махсус илмий амалий конференциялар, танловлар катта роль уйнайди. Мактабда узлуксиз бадиий таълимни амалга ошириш, уни талаблар даражасида укитишни хохлар эканмиз, бошланFич синфларда мутахассислар бор жойларда тасвирий санъат дарсларини рассом укитувчилар олиб борилиши шарт. Акс холда бадиий таълимда хам, колаверса умуман

March, 2022

776

бошлаетич таълимда хам яхши натижаларга эришиб булмайди.

Лекин тасвирий санъат бошлаетич синф укитувчиларнинг узига хос хусусиятлари ва жихатларини мукаммал билишлари ва улар билан иш олиб бориш усулларини эгаллашлари зарур булади.

Тасвирий санъат машFулотларининг бир кисми айникса табиатни ва мехнат жараёнларни идрок этиш, табиий материаллар ёрдамида тасвирлаш, табиатдаги рангларни урганиш бевосита табиат куйнида, меъморчилик, халк амалий ва тасвирий санъат асарларини идрок этиш музейлар, майдонлар, кургазма заллари хамда санъат асарлари ва меъморчилик обидалари мавжуд жойларда, шунингдек рассомлар халк усталарининг устахоналарида амалга оширишлари лозим.

НАТИЖАЛАР ВА МУХОКАМА

Мактабларда тасвирий ва амалий санъат, меъморчиликни укитишнинг узига хос томонларини хисобга олиб, машFулотлар учун камида иккита синф хонаси ва натура хамда кургазмали куроллар учун махсус хона булиши талаб этилади.

Тасвирий санъат бевосита укувчиларнинг ижодий фаолиятлар билан боFланганлигини хисобга олиб, табакалаштирилган таълимни жорий этиш максадида бу машFулотларни икки гурухга булиб укитилади.

Тасвирий санъат ва бадиий мехнат укитиш фани укувчиларда маънавий маданиятнинг ажралмас кисми хисобланган бадиий ва ахлокий маданиятни шакллантиришга хизмат килади. Бу укув фани мазмунан интеграллашган курс булиб, у тасвирий санъат декаратив-амалий санъат турларни уз ичига олади. Шунинг учун хам бу фандан таълим мазмуни аввалгилардан кескин фарк килиб унга умумий таълим мазмунидан келиб урин бериш назарда тутилади.

Бу укув фанининг яна бир узига хос хусусиятлари шундан иборатки, бундай дарсларда талабаларга бадиий билимлардан ташкари яна тасвирий малакалар шакллантиришдан, уларда кузатувчанлик, куз хотираси, чамалаш кобилиятлари образли тасаввур каби куникмалари устирилиб борилади. Тасвирий санъатнинг энг мухим вазифалари талабада ижодкорлик, мустакиллик, ташаббускорлик, бадиий эстетик дид каби хислатларини устиришга каратилгандир.

Шуни хам ёддан чикармаслик керакки, Ватанимизга хар томонлама (хам мафкурани, хам иктисодий, хам маданий ривожланган, илмий фикрлай оладиган мустакил

March, 2022

777

ташаббускор шахслар керак булади. Факат ижодкор кишиларгина халкимизнинг фаровон келажагини яратишлари мумкин.

Яна шуни таъкидлаш лозимки Узбекистон хорижга юз тутиб, хамма фанлардан таълимни дунё стандартлари даражасига олиб чикишни максад килиб куйган экан бадиий таълим, хусусан, тасвирий санъат таълимини хам дунё стандартлари даражасига олиб чикиш керак булади.

Бунинг учун тасвирий санъати ривожланган мамлакатларнинг укув режаларидаги урнини яхши урганиш лозим. Тасвирий санъат укув фани ривожланган мамлакатларда (Акш.Англия.Франция.Олмония ва Италия в.б.) умумий таълим мактабларнинг биринчи синфидан охирги синфларгача хар бир синфда Тасвирий санъатни хафтага 2-5 соатгача укитилиб турган бир пайтда, бизда 1-7 синфларда Тасвирий санъатни хафтада 1-соатдан укитилаётганлигини нормал хол деб булмайди.

Натижада мактабларда тасвирий санъат укитувчиларни тегишли соатлар билан таъминлай олмаслик муаммоси хам пайдо булди. Бу эса купчилик укитувчиларни мактабни ташлаб, бошка сохаларга ишга утиб кетишларига мажбур этмокда.

Х,ар кандай укув фани таълим мазмунида албатта узбек халки яратган бекиёс бой маданий ва маънавий меросни асос килиб олиш керак. Уларни болалар купрок билишлари шарт. Шундай экан, узбек халкини дунёга машхур килган меъморчилик, амалий ва тасвирий санъатни академик лицей на касб-хунар коллежларда купрок ва чукуррок ургатишни талаб этилади.

Шу билан бирга таълим мазмунини вилоят ва шахарлар буйича табакалаштирилиши хам максадга мувофикдир. Хусусан, (Самарканд, Бухоро, Хивада меъморчилик, декоратив-амалий санъат кенгрок укитилиши мумкин. Чунки, Узбекистоннинг вилоят, шахар, хаттоки кишлокларида декоратив-амалий санъат ва меъморчиликнинг ривожланишида узига хослик бор. Буни Самарканд, Тошкент, Бухоро, Каттакургон, Риштон, Шахрисабз, Нурота, МарFилон, Гиждувон, Ургут, Хужайли каби шахарлар санъатида яккол куриш мумкин.

Миллий санъатимиз бизнинг фахримиз, уни биз кенг урганишимиз табиий. Лекин жахонда хамма халклар томонидан тан олинган умуминсоний бадиий кадриятлар хам бор. Уларни талабаларга ургатмасдан туриб, халкимиз жахон маданиятидаги уз урнини топа олмайди. Акс холда укувчиларимиз миллий кобикка уралашиб колиб, жахон дурдоналаридан бахраманд була олмайдилар.

March, 2022

778

Шуни алохида кайд килиш лозимки, куп асрлик миллий-бадиий маданиятимизни (тасвирий санъат, безакли амалий санъат, меъморчилик санъати ва шу билан бирга укувчиларнинг тасвирий ва амалий санъатдан узлаштириши лозим булган малакалар хам хисобга олиниши лозим. Мазкур стандартда Республика укувчилари узлаштиришлари лозим булган минимал билим ва малакалар баён этилган. Бу асосида Узбекистоннинг барча вилоятлари, K,оракалпоFистон халк таълими вазирлиги на Тошкент шахар халк таълими бош бошкармаси тасвирий санъатдан узларидаги узига хосликни хисобга олиб, таълим мазмунини ишлаб чикадилар. Бу таълим мазмунида хар бир худуднинг санъати ва маданияти, унинг бадиий анъаналари уз ифодасини топади.

Жахоннинг илгор санъатини укув режаларида берилган хафтасига бир соатлик тасвирий санъат дарсларида етарли даражада узлаштиришга имкон йук.

Республиканинг академик лицей ва касб-хунар коллежларида укитиладиган бу йуналишдаги укув фанининг номи ,,Тасвирий ва амалий санъат,, Тасвирий ва меъморчилик санъати,, Тасвирий санъат ва бадиий мехнат,,Санъат,, булиши мумкин.

Юкорида номлари кайд килинган хар бир укув фани буйича таълим мазмуни талабаларнинг кучига (буш, урта ва юкори) шунингдек, кишлок ва шахар мактабларига мослаб табакалаштирилади. Академик лицей ва касб-хунар коллежларида тасвирий санъат машFулотлари талабаларда бадиий ва эстетик маданиятини шакллантиришни максад килиб куяр экан, у куйидаги фаолият турлари асосида амалга оширилади:

1. К,аламтасвир.

2 .Рангтасвир,

3. Композиция,

4.Амалий санъат,

5 .Хайкалтарошлик,

6.Санъат тарихи,

7.Куриш-ясаш. (К,огоз пластикаси)

Борликни идрок этиш машFулотларида талабаларга уларни ураб олган табиат-усимликлар, гуллар, дарахтлар, хашоратлар, кушлар, баликлар, хайвонлар в.б. турмушда кулланиладиган буюмлар ва халк амалий санъати намуналари, кийим-кечаклар, бинолар ва меъморчилик обидалари, мехнат куроллари ва транспорт

March, 2022

779

воситалари, халкимизнинг турмуш тарзи, мехнат жараёнлари, йил фаслларидаги узгаришларни кузатиш ва уларни билиб олишни назарда тутади. Шуни алохида кайд этиш лозимки, хаётни ва борликни билмасдан туриб, тулаконли бадиий ижодни амалга ошириб булмайди.

Композиция - тасвирий санъат укув фанининг энг йирик ва мухим кисмлардан хисобланиб, бу булимнинг асосий вазифалари талабаларда ижодий тафаккур, фантазия, куз хотираси, бадиий дид каби психологик жараёнларни ривожлантиришга каратилган. Бундай фаолият оркали факат бадиий ижод вазифаларини хал килиниб колмай, балки ёшларда ахлокий сифатлар, хусусан миллий Fypyp ва ватанпарварлик туЙFулари ривожланади.

Рангшунослик-булими рангларни киши хаётидаги роли туFрисида, айникса табиатда ранглар, рангнинг халк иетеъмоли моллари ва техника буюмларни ишлаб чикишдаги роли, рангнинг тасвирий ва декоратив-амалий санъат, меъморчиликдаги ахамияти хакида айрим назарий маълумотларни беради.

Бундай тушунчалар ва тасаввурлар рангшунослик буйича мустакил машFулотлар жараёнида хам, натурага караб тасвирлаш буйича машFулотларда хам, теварак-атроф, вокеалар ва санъатини идрок этишда хам, композиция фаолиятида хам бериб борилади.

Маълум таълим стандартида турлича бадиий материаллар ва тасвирлаш воситаларидан фойдаланишга жиддий эътибор беришни хам назарда тутилади. Бундай бадиий материаллар каторида калам, соус, пастель, сангина, кумир, акварель, тушь, лой, пластилин, рангли когозлар, табиий материаллар, ойна, тош ва газлама парчалари ва хокозолар киради.

Тасвирлаш техникаси эса штриховка, хул ва курук коFOЗларда ишлаш, хомаки ишлар коралама, гравюра, мозаика, аппликациялардан иборат.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда куйидагиларни таъкидлаб утиш жоиз булади.Уста ва шогирд асосида ёшларга хунар ургатиш учун аждодларимиз тажрибасини юкори сифат даражасида урганишни ташкил килиш лозим. Уста ва шогирд одоб мезонларини янада мукаммал ишлаб чикиш керак. Шу мезонлар асосида мактабларда, мактабдан ташкари муассасаларда, лицей ва коллежларда, олий укув юртларидаги дастур, дарслик, укув ва методик кулланмаларга уста ва шогирд одоби анъаналари

March, 2022

780

мавзуларини киритиш ва уларни етарли даражада ёритиб бериш керак.

Касб-хунар коллежларида ва хунар ургатилаётган олий укув юртларида махсус курслар ташкил этиш ва уларни хозирги энг илFор педагогик технологиялар асосида олиб бориш максадга мувофикдир. Олий укув юртларида ва касб-хунар коллежларида утилаётган таълим-тарбияга, хунарга оид дастур ва дарсликлар мазмунига "Устоз ва шогирд этикаси" бобини киритиш максадга мувофик булар эди.

Маколани ёзишимдан максад хам Сурхондарё вилояти Термиз Давлат Университетида Миллий либос ва санъат факультети Амалий санъат кафедрасида Устоз шогирд анъанаси йулга куйилган булиб хар бир дарс ижодий жараён хисобланиб бунда устоз ва шогирдлар биргаликда хамжихатликда иш олиб борадилар. Мана шу кунларда Амалий санъат кафедраси мудири Олим Тураев хамда устозлардан Хамрокул Рахмонкулов, Жовли Кудратов Зарина Мухаммадиева каби уз касбининг жонкуярлари фаолият курсатиб шогирдлари билан ишламокдалар.

REFERENCES

1. Апухтин О ,К. Тасвирий еанъат хакида еухбат Т .1961.

2. Булатов С.С. Узбек халк амалий безак санъати. Т. 1991.

3. Булатов С.С.Амалий санъат кискача луFати. 'Т. 1992.

4. Косимов К. Наккошлик Т. 1982.

5. Набиев М , Азимова В. Расм чизишни ургатиш методикаси Т.2001

6. Орипов Б.Т. Дарснинг самарадорлигини ошириш йуллари Т.1983.

7. Ойдинов Н. Рассом-укитувчилар тайёрлаш муоммалари. Т. 1997.

8. Талипов Н. Мактабда тасвирий санъат тугараги, Т. 1995 Т 2003

® ©

March, 20221 Multidisciplinary Scientific Journal'

©

®

©

©

781

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.