CC BY
0УДК 372.874
ОКУУЧУЛАРДЫН ЖАЗУУ МАДАНИЯТЫ: ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫК ТАЖРЫЙБА
САКИЕВА САЙИПЖАМАЛ САЛАЙДИНОВНА
д.пед.н., профессор Жалал-Абадский государственный университет им. Б.Осмонова
ОСМОНАЛИЕВА САБИРА ЧОЕНОВНА
Старший преподователь Жалал-Абадский государственный университет им. Б.Осмонова
Кыргызстан, г. Жалал-Абад
ТОКТОГУЛОВА ГСЛЖАМАЛ ТЫНЫБЕКОВНА
к.философ. наук, доцент Жалал-Абадский государственный университет им. Б.Осмонова
Кыргызстан, г. Жалал-Абад
АСАНАЛИЕВА МЭЭРГСЛ МАКСУТАЛИЕВНА
к.пед.н., преподователь Ошский государственный университет
Аннотация. Илимий макала Жалал-Абад жана Базар-Коргон шаарларында жашаган орто класстардын окуучуларынын кыргыз тилиндетекст жазуу маданиятын талдоого арналган. Илимий макаланы жыйынтыктуу ишке ашыруу аракетинде Жалал-Абад жана Базар-Коргоншаарларындагы мектеп окуучуларынын жазуу маданиятынын гендердик взгвчвлYктврY аныкталды, тактап айтканда, окуучулардын сулуу жазуу аракеттеринин динамикасы атайын ЖYргYЗYлгвн эксперименттин натыйжасында аныкталды. Орто класстын окуучуларынын жазуу маданиятынын жыйынтыгын чыгарууда окуучуларга бирдей текстер окулуп берилип, бирдей чектелген убакыт аралыгындагы каллиграфиясы текшерилди. Анын натыйжасында гендердик взгвчвлYктврY аныкталып, практикада феминизмдин артыкчылыгы белгиленди. Кыргыз коомунунбилим берYY системасында феминизм басымдуу орунду ээлеп жаткандыгынын себптеринин бири катары жазуу маданиятындагы артыкчылыктуу аракеттеринде экендиги белгилYY болду. Илимий макаланы даярдоодо жазуу маданиятын калыптандыруунун теориялык негиздери да анализге алынып, изилдввнYн объектиси катары орто класстын окуучулары тандалып, эки тараптуу изилдвв максаты ишке ашты. Бир жагынан, гендердин взгвчвлYктврдY, гендердик балансты эске алуу, экинчи жагынан жазуу маданиятындагы гендердик взгвчвлYктврYн аныктоо. Бул максатты ишке ашырууда тарыйлуулук, принципиалдуулук, объективдYYЛYк, системалуулук принциптери сакталып, илимий иш жазуунун сунушталганыкмалары пайдаланылды. Айрыкча, индукция, дедукция, анализ жана синтез, теориялык анализ, герменевтика, логикалык жыйынтыктоосыяктуу методдор колдонулду.
Ачкыч свздвр: гендердик взгвчвлYктвр, жазуу маданияты, орто класстын окуучулары, гендердик баланс, феминизм, жазуу децгээли, каллиграфия, графика, руханий маданият, маданият.
КУЛЬТУРА ПИСЬМА УЧАЩИХСЯ: ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНЫЙ ОПЫТ
Аннотация. Научная статья посвящена анализу культуры написания текстов на кыргызском языке учащихся средних классов, проживающих в городах Джалал-Абад и Базар-Коргон. В ходе итоговой реализации научной статьи были выявлены гендерные особенности письменной культуры школьников городов Джалал-Абад и Базар-Коргон, в частности, в результате проведенного эксперимента была выявлена динамика красивого письма учащихся. При подведении итогов культуры письма учащихся средних классов учащимся читали одинаковые тексты и проверяли каллиграфию в течение одинаковых ограниченных периодов времени. В результате были определены гендерные особенности и отмечено превосходство
феминизма на практике. Одной из причин, по которой феминизм занимает доминирующее место в системе образования кыргызского общества, является его приоритет в культуре письма. При подготовке научной статьи были также проанализированы теоретические основы формирования культуры письма, выбраны в качестве объекта исследования учащиеся средних классов, достигнута цель двустороннего исследования. С одной стороны, учет гендерных особенностей, гендерного баланса, с другой-определение гендерных особенностей в письменной культуре. При реализации этой цели были соблюдены принципы историзм, принципиальности, объективности, системности, использованы предложенные методы написания научных работ. В частности, использовались такие методы, как индукция, дедукция, анализ и синтез, теоретический анализ, герменевтика, логическое обобщение.
Ключевые слова:гендерная идентичность, культура письма, ученики средней школы, гендерный баланс, феминизм, уровень письма, каллиграфия, графика, духовная культура, культура.
STUDENT WRITING CULTURE: AN EXPERIMENTAL EXPERIENCE
Annotation. The scientific article is devoted to the analysis of the culture of writing texts in the Kyrgyz language of middle school students living in the cities of Jalal-Abad and Bazar-Korgon. During the final implementation of the scientific article, the gender characteristics of the written culture of schoolchildren in the cities of Jalal-Abad and Bazar-Korgon were revealed, in particular, as a result of the experiment, the dynamics of beautiful writing of students was revealed. When summing up the writing culture of middle school students, students were read the same texts and checked calligraphy for the same limited periods of time. As a result, gender characteristics were identified and the superiority of feminism in practice was noted. One of the reasons why feminism occupies a dominant place in the education system of Kyrgyz society is its priority in the culture of writing. During the preparation of the scientific article, the theoretical foundations of the formation of writing culture were also analyzed, middle school students were chosen as the object of research, and the goal of a two-way study was achieved. On the one hand, the consideration of gender characteristics, gender balance, on the other-the definition of gender characteristics in written culture. In implementing this goal, the principles of historicism, integrity, objectivity, and consistency were observed, and the proposed methods of writing scientific papers were used. In particular, methods such as induction, deduction, analysis and synthesis, theoretical analysis, hermeneutics, and logical generalization were used.
Key words: gender identity, writing culture, high school students, gender balance, feminism, writing level, calligraphy, graphics, spiritual culture, culture.
Киришуу. Ааламдашкан жараянда жашап жаткан кыргыз коомунда келечек муундардын баарлашуу, CYЙлee, жазуу маданияты бир топ 63repYYre дуушар болгондугун байкоого болот. Айрыкча, техника менен технологиянын жетишкендиги адамзатты бир жагынан тYЙшYктYY жумуштардан жецилдетсе, экинчи жагынан кедергисин тийгизип турган учур. Мындай деструктивдYY кeрYHYштeр айрыкча жаш муундарда кeбYрeeк байкалып, коомго да терс таасирин тийгизип тургандыгы белгилYY. Демек, бул маселе кыргыз коомундагы актуалдуу маселелердин катарында болгондуктан, илимий e^^e изилдeeнY талап кылаары маалым. Ошондуктан, биз илимий изилдeeнYн объектиси катары орто курактагы окуучулардын жазуу маданиятындагы гендердик eзгeчeлYктeрдY изилдeeнY тандап алдык. Тандалып алынган проблеманын алкагында окуучулар арасында эксперимент жYPГYЗYЛYп, окуучулардын жазуу маданиятынын динамикасы жана гендердик eзгeчeлYктeргe негизги ^нул бурулду. Анткени, жазуу бир жагынан жазуу белгилери аркылуу маалыматты берYY ыкмасы болуп саналса, экинчи жагынан коомдун жана маданияттын eнYГYШYндe чоц роль ойной турган кeрYHYштeрдYн бири экендиги белгилYY. Сулуу жазуу эрежесинин
сакталуусунда гендердик eзгeчeлYктeр да чоц роль ойной тургандыгын илимий макалабызда белгилей кетмекчибиз.
Материалдар жана изилдее методдору. Эл аралык илимий-практикалык конференцияга сунушталып жаткан илимий макалабызды даярдоодо жазуу маданиятын калыптандыруунун теориялык негиздери, эксперименталдык изилдеелер, гендер теориясы анализдееден eткeрYЛYп, теоретик окумуштуулардын пикирлери кeйгeйлYY маселени чечмелееде кецири пайдаланылды. Илимий изилдее ишинде талап кылынган шарттардын бири илимий принциптерди жана ыкмаларды туура пайдалануу болуп саналгандыктан, биз ошол эрежелерди так сактоо менен анализ жана синтез, индукция жана дедукция, статистика, эксперимент, байкоо, логикалык бYTYм ыкмаларын колдондук.
Талкуулар жана тыянактар. Соцку мезгилдерде педагогика багытынын окумуштуулары тарабынан «жазуу маданияты» терминин илимий айлампада колдонуу идеясы сунушталып, бул багытта илимий диссертация даярдоо да колго алынууда. "Жазуу маданияты" (башкача айтканда, "маданияттуу жазуу же жен эле "жазуу") жазууну коомдогу тYп-тамырынан бери eзгeрYYгe ебелге тYЗгeн жана цивилизациялык секирикке алып келген байланыш технологиясы катары караган илимий агым" [1.131] деген илимий пикирлер кеп эле айтылып жYрeт. Бирок, жазуу маданиятын ишке ашыруудагы гендердик eзгeчeлYктeр тууралуу илимий изилдеелер азырынча ете кеп эместигин айта кетYYбYЗ абзел. Себеби жазуу маданиятындагы гендердик eзгeчeлYктeрдY изилдее педагогикалык, филологиялык жана гуманитардык илимдердеез актуалдуулугун жоготпойт. Орто курактагы мектеп окуучуларынын окуу жазуу маданиятын дээрлик изилденбейт, ошол эле учурда бул куракта да маданияттын негиздери жазуу жYЗYндe гана эмес, бYTYндeй тилдик инсандын пайдубалы тYптeлeт.
Азыркы учурда жазуу маданияты боюнча белгилYY илимпоздор илимий эмгектерди арнап келишет. Алардын катарын п.и.д., профессор С.Рысбаев толуктап: "...жазууга коюлуучу бардык талаптардын жыйындысы - жазуу маданияты болорун эстен чыгарбоо зарыл. Ошондой эле жазуу маданияты адамдын жалпы маданиятынын маанилYY бир бeлYГY болот десек да жацылыштык болбос. БYГYнкY кYндe эне тилин окутууда тил маданияты жана кеп маданияты деген терминдерди кецири колдоно баштадык. А «жазуу маданияты» деген тYШYHYктY анчейин баалабай, эсибизге албай, ал тургай, андай терминди да такыр эле пайдаланбай келебиз"[2] - деген пикири бул маселенин бYГYнкY ^ндегу актуалдуулугунан кабар берип турат.
Эркек балдардын жана кыздардын жазуу ишмердYYЛYГYHYн калыптануусундагы зарыл усулдар тууралуу Ата мекендик жана чет eлкeлYк окумуштуулар бир катар эмгектерин арнашкан. Маселен Э.Бердибаев, Б.Рысбекова, К.Сартбаев, орус окумуштууларынан В.В.Воропкова, Г.И. Богин, С.Г.Воркачев, В.ИКарасик, Ю.Н.Кароулов, К.Ф.Седов, Л.А.Константинова, О.В.Илюхин жана башкалар.
Окумуштуулардын изилдее объектилери ар TYPДYY багытта болгондуктан, пикирлери шайкеш келген эмгектерди топтоштуруп анализге алууну туура кeрдYк. Айрыкча биз изилдеген темага жакын багыт социолингвистика. ИзилдeeчYлeрдYн пикирине ылайык: "... социолингвистика жынысты кесиби, жашы, социалдык теги менен катар тилдин eзгeрмeлYYЛYГYн аныктоочу социалдык-демографиялык белги болуп саналса, гендер биологиялык жыныстан же грамматикалык жыныстан тYп-тамырынан айырмаланаары белгиленип келет. Аны жаратылыш эмес, коом курат. Изилдее лексикалык жана грамматикалык eзгeчeлYктeрдY талдап, аял жана эркек баарлашуу стилдери жeнYндe CYЙлeшYYгe мYмкYндYк берет... эркектер менен аялдардын CYЙлeй турган сeздeрY, текстти куруунун eзгeчeлYктeрY CYЙлee жYPYм-турумунун гендердик айырмачылыктарынын бар экендигин айгинелейт, бул кыйла деталдуу жана терец кароону талап кыла [3] тургандыгы белгиленип келет.
Биз анализге алган теманын алкагында, тактап айтканда жазуу маданиятындагы гендердик eзгeчeлYктeр темасында бир катар изилдеелер жYргYЗYЛгeндYГYн белгилей кетYY
керек. Болгону башка мамлекет, башка билим берYY системасынын мисалында каралгандыгы менен айырмаланат. Алардын изилдеген илимий жыйынтыктарынан мисал катары токтоло кетсек: "Мындан тышкары, гендердик айырмачылыктардын жана стереотиптердин иштешин караган эмгектер бар. Жазуучулар ар кандай жыныстагы адамдар болгон тексттердин ортосундагы айырманы изилдее коомдогу эркектер менен аялдардын ролун, ордун жана функциясын чагылдырган стереотиптерди жана салттарды ачып берет [4]" - деген пикирлери менен кошулууга болот.
Эки белек жыныстагы окуучулардын жазуу маданиятын республикалык негизде талдоого болот бирок, тема ете кецири. Ошондуктан регионалдык масштабдагы аспектилерди талдоого алууну максатка шайкеш десек болот. Чынында жазуу тилин ездештYPYYДе кыздар жана эркек балдардын езгечелYГY даана байкалаары бир катар адистер тарабынан белгиленип келет. Маселен, "Гендердик дискурсту талдоодо изилдеечYлер аял тилинин инсандык CYЙлее тактикасынын езгечелYктерYн аныкташты. Алар сунуш кылган тилдик материалды изилдее алгоритми аял сезYнде конкреттYY лексемаларды колдонууда гана эмес, алардын грамматикалык формаларында да езгечелYк бар экенин керсетYп турат [5] - деп белгилешет.
А.В.Плюсина Коммуниканттык гендердик ац-сезиминдеги эркек жана аялдын жазуу тилинин мYнездемелерYне токтолуп, гендерди изилдееге карата заманбап тенденциялар жана ыкмаларды колдонуу керектигин, айрыкча тилде CYЙлегендердYн ац-сезиминде кайсы тилдик каражаттар гендердик ыкма катары чагылдырылгандыгын аныктоо максатында социолингвистикалык эксперименттин методикасын сунуштап, жазуу тилин кабылдоонун гендердик стереотибин ачып берет[6.184].
Демек, бул мезгилге чейинки изилденген теорияларга таянуу менен мектеп окуучуларынын жазуу маданиятындагы гендердик езгечелYктердY тактоого боло тургандыгын белгилей кетели.
ИзилдеебYЗДYн негизги максаты-орто класстын окуучуларынын жазуу маданиятын калыптандыруудагы гендердик езгечелYктердY аныктоо.
Изилдееге Жалал-Абад жана Базар-Коргон шаарларынын орто класстарынын окуучулары жазган "Эц баалуу зыянкеч", "Баланын тилеги", "Жыл"деген темаларда жазылган текстер жана ез алдынча эркин темада сочинение жазуу(текст жазууга кыргыз тили окутуучусу тарабынан тандалган 15 эркек балдар жана 15 кыз балдар катышкан) сунуш кылынган.
Орто класстагы окуучулардын жазуу маданиятын талдоо жана текшерип керYYДесулуу жазууга гендердик езгечелYктердYн таасири бар экендигин аныктоого мYмкYнчYЛYк жаралды.
Окуучулардын жазуу маданиятынын абалын талдоонун жыйынтыгында биринчи кезекте маскулинность менен феминизмдин тилдик стереотиптери байкалат. Мындай стереотиптердин тYPY катары окуучулардын жазуу тилинде чагылдырылган ойлору, пикирлери, тYШYHYктерY, тактап айтканда эркектер менен аялдардын жYPYм-турумунун стереотиптYY керYHYштерYHYн жазуу беттеринде берилиши. Бул керYHYштY биринчи езгечелYк катары белгилей кетYYге болот. Экинчи езгечелYк катары маалыматты же окуп берилген тексти кабыл алуу жараянында маскулинносттун (эркектердин) кабылдоосунун жай экендигин байкоого болот. Анткени, эксперименттин жYPYШYнде эркек балдардын (феминизмге (аял) салыштырмалуу) тексти кайра-кайра кайталап коюуну етYнген керYHYштерYн байкоого болот. Эркек жыныстагы окуучулардын берилген тапшырманы аткаруудагы акырын же жай аракеттенYYCY эркин темада сочинение жазууда да байкалат. YчYнчY езгечелYк, окуучулардын (маскулинность/феминизм) жазуу маданиятын текшерYYДе аныкталып, эксперименттин жыйынтыгында эркек балдарга салыштырмалуу кыздар сулуу жаза тургандыгы аныкталды.
Корутунду. Ошентип, биз тарабынан окуучулардын жазуу маданиятынын калыптанышында гендердик езгечелYктер байкалабы жокпу деген гипотезанын алкагында эксперимент жYргYЗYЛДY. Ал YЧYн Жалал-Абад шаарындагы №4 жана Б.Осмонов атындагы №5 орто мектептери, Базар-Коргон шаарындагы Ж.Бекенбаев атындагы мектеп-интернат
тандалып алынып, эксперимент жYргYЗYлДY. Экспериментке орто курактагы мектеп окуучуларынан тандалып алынган 15тен эркек балдар жана 15тен кыз балдар катышты.Белгилей кетчY нерсе, жазуу маданияты менен байланышкан маселени эксперименттен еткерууде сулуу жазуу eзгeчeлYГY кeбYрeeк кыз балдарга тиешелYY экендиги аныкталды. Анткени, экспериментке катышкан Y4 мектептен жалпы 45 эркек баланын 16сы гана сулуу жазуу эрежелеринин талаптарына жооп берсе, жалпы 45 кыз баланын 37си талапка ылайык келген. Бул биздин алгач баштаган эксперименттерибиздин бири экендигин белгилей кетмекчибиз. Келечекте бул багытта или эксперименталдык иштерди колго алабыз деген ойдобуз.
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР:
1. https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/165823/1/laptenok_sbornik17.pdf (кeчYPYп алуу датасы 01.01.2024) //Adamska, A. Sredniowiecze na nowo odczytane. O badaniach nad kulturç pisma / A. Adamska // Roczniki historyczne / Poznanskie towarzystwo przyjaciôl nauk, Wydzial historii i nauk spolecznych. — Poznan : Wydawnictwo Poznanskiego towarzystwa przyjaciôl nauk, 1999. — R. 65 za rok 1999. — S. 129-154.
2. https://www.kao.kg/images/stories/doc/195 001.pdf
3. Буркова, с.с. CYЙлee жYPYм-туруму жана гендердик аспектте текстти уюштуруунун принциптери // заманбап филология жана журналистиканын актуалдуу маселелери. 2017. №4(27). б.60-65. URL: https://cyberieninka.m/artide/n/rechevoe-povedenie-i-printsipy-organizatsii-teksta-v-gendernom-aspekte
4. Зубова, Л. В. Гендерные различия мужской и женской письменной речи // Полилингвизм и поликультурность в коммуникационном-образовательном. Пространстве университета в эпоху постграмотности: Накопленный опыт и перспективы развития. 2019. С.284-293. URL: https://www.elibrary.ru/item.asp?id=41178924 (дата обращения 12.09.2024).
5. https://cyberleninka.ru/article/n/gendernyy-diskurs-osobennosti-rechevyh-taktik-zhenskoy-yazykovoy-lichnosti-na-materiale-romana-m-k-anisimkovoy-plach-gagary
6. Плюснина А.В. Характеристика мужской и женской письменной речи в гендерном сознании коммуникантов//Ярославский педагогический вестник-2012-№1-том-1.
