Научная статья на тему 'ОИЛАВИЙ-ҲУҚУҚИЙ ТАРТИБГА СОЛИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ'

ОИЛАВИЙ-ҲУҚУҚИЙ ТАРТИБГА СОЛИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
74
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий таъминот муассасалари / васийлик ва ҳомийлик органлари / ФҲДЁ / медиация. / social welfare institutions / guardianship and guardianship bodies / registry office / mediation.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Нуралиева, З.А.

Ушбу мақолада оила ҳуқуқий муносабатларни, хусусан мулкий, шахсий номулкий ҳуқуқий муносабатларни фуқаролик ҳуқуқий тартибга солишни такомиллаштириш масаласи ўрганилган. Жумладан, фуқаролик фактларини қайд этиш, никоҳ, никоҳдан ажралиш, эр-хотин орасидаги мулкий ҳамда шахсий номулкий муносабатларни тартибга солишга оид амалдаги қонунчилик ва улар билан боғлиқ муаммолар тадқиқ қилиниб, уларни такомиллаштиришга оид ечимлар илгари сурилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME ISSUES OF IMPROVING FAMILY-LEGAL REGULATION

This article examines the issue of improving the civil legal regulation of family legal relations, in particular property, personal non-property legal relations. In particular, the existing legislation and related problems related to registration of civil facts, marriage, divorce, and regulation of property and personal non-property relations between spouses were researched and solutions for their improvement were put forward.

Текст научной работы на тему «ОИЛАВИЙ-ҲУҚУҚИЙ ТАРТИБГА СОЛИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ»

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(9), September, 2023 OMABHH-XyKyKHH TAPTHErA CO^HmHH

TAKOMH^^AmTHPHmHHHr ahphm MACA^A^APH

3.A.Hypa^neBa

Cygbanap ohhh MaKraÖH MycTaKun H3naHyBHHCH

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада оила хуцуций муносабатларни, хусусан мулкий, шахсий номулкий хуцуций муносабатларни фуцаролик хуцуций тартибга солишни такомиллаштириш масаласи урганилган. Жумладан, фуцаролик фактларини цайд этиш, никох, никохдан ажралиш, эр-хотин орасидаги мулкий хамда шахсий номулкий муносабатларни тартибга солишга оид амалдаги цонунчилик ва улар билан бозлиц муаммолар тадциц цилиниб, уларни такомиллаштиришга оид ечимлар илгари сурилган.

Калит сузлар: ижтимоий таъминот муассасалари, васийлик ва хомийлик органлари, ФХДЁ, медиация.

ABSTRACT

This article examines the issue of improving the civil legal regulation of family legal relations, in particular property, personal non-property legal relations. In particular, the existing legislation and related problems related to registration of civil facts, marriage, divorce, and regulation of property and personal non-property relations between spouses were researched and solutions for their improvement were put forward.

Key words: social welfare institutions, guardianship and guardianship bodies, registry office, mediation.

КИРИШ

Оилани давлат томонидан куллаб-кувватлаш, уларни хал томонлама жамиятнинг асосий бугини сифатида баркарорлигини таъминлаш хар бир мамлакатнинг доимий эътиборда буладиган устувор йуналишлардан бири саналади. Бинобарин, халк оилалардан ташкил топар экан унинг баркарорлиги, оилаларнинг тинч ва тотувлиги мамлакатнинг ривожи ва истикболини белгиловчи асосий омил хисобланади. Хрзирда Узбекистонда оилалар баркарорлигини таъминлаш, эр-хотин уртасидаги ажралишлар сонини камайтириш, оилани саклаб колиш имконини берадиган куплаб ташкилий-хукукий, ижтимоий-сиёсий чоралар белгиланган ва бу борадаги хукукий асослар яратилган. Бирок, шунга карамасдан эр-хотин уртасидаги ажралишлар

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(9), September, 2023

сони уларнинг усиб бориш динамикасини курсатади. Бу холат айникса, катта шахарларда юкори эканлиги кузга ташланади. Шу боис эр-хотин уртасидаги ажралишлар сонини камайтириш, оилаларнинг бутунлиги ва баркарорлиги саклаб колиш борасидаги ташкилий-хукукий механизмларни кучайтириш, бу борада амалга оширилаётган ислохотларни кучайтириш замон талабидир.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бугунги кунда оилаларни моддий ва маънавий жихатдан куллаб-кувватлаш, ёш оилаларга кумаклашиш давлат ва нодавлат йули билан амалга оширилмокда. Айрим давлат органлари оилаларни моддий куллаб-кувватлаш, уларга давлат томонидан моддий ёрдам беришни таъминлаш билан шугулланса (масалан, ижтимоий таъминот муассасалари), бошкалари эр-хотиннинг хукук ва мажбуриятларини амалга оширишга кумаклашиш (ФХДЁ), болалар хукукдари таъминлаш (васийлик ва хомийлик органлари, халк таълими тузилмалари) фаолиятини амалга оширадилар. Оилаларни куллаб-кувватлашда, оилавий низоларни хал этишга кумаклашишда фукаролар узини-узи бошкариш органларининг роли катта хисобланади. Шунга карамасдан ушбу тизимни бугунги кунда тулик узини окляпти, деб булмайди. Бундан ташкари, давлат (унинг органлари тимсолида) ва оилаларнинг узаро богликлиги хам хозирда етарли даражада эмас. Куп холларда оилалар, эр-хотинлар ёки оиланинг бошка аъзолари уз муаммоларини яшириш, уларни ошкор килмасликка харакат килишади ёхуд давлат органларига нисбатан ишонч йуклиги сабабли уларга мурожаат килишдан тийилишади. Бунинг натижасида кичик муаммоларнинг катталашиб кетишига ва окибатда оилавий зиддиятлар ва низоларнинг вужудга келишига хамда эр-хотин ажралишига сабаб булади. Оилани мустахкамлаш ва ажрашишлар сонини камайтиришнинг асосий омилларидан бири эса эр-хотин уртасидаги узаро тушуниш ва муроса саналади. Бунда уларга кумаклашиш, эр-хотинга рухий-психологик маслахат бериш ва уларни жамиятнинг хар томонлама тулаконли аъзосига айлантириш борасида жамоатчиликнинг урнини ошириш зарур булади.

Эр-хотин уртасидаги ажралишларга асосан турли келишмовчиликлар, эр-хотиннинг бир-бирини тушунмаслиги ёки бошка куплаб ижтимоий-иктисодий омиллар сабаб булади. Оила саклаб колиш имкони булган холларда хам конунчиликнинг мукаммал эмаслиги, носамарали услублар хам эр-хотин ажралишларга сабаб булади. Узбекистон Республикасининг оила конунчилиги, хусусан Оила кодекси асосан эр-хотин ва оила аъзолари уртасидаги муайян турдаги муносабатларни хукукий тартибга солишни назарда тутади. Бирок ОК оила Конституциянинг 63-моддасида белгиланганидек "оила жамиятнинг

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(9), September, 2023

асосий бугинидир хамда жамият ва давлат мухофазасида булиш хукукига эга"лиги нуктаи назаридан эмас, субъектлар нуктаи назаридан ижтимоий муносабатларни тартибга солишга хизмат килади. Албатта, бу уринда ОКда никох муносабатларни саклаб колиш, ажралишларни камайтириш, имкон даражаси эр ва хотинни яраштиришга нормалар хам мавжуд. Бирок хар кандай холатда хам ОК оилани жамиятнинг асосий бугини сифатида саклаш ва баркарорлигини таъминлашни назарда тутмайди. Шу сабабли мазкур вазифани бажариш, оилани жамиятнинг асосий бугини сифатидаги статуси ва макомини белгилаш, оилалар баркарорлигини таъминлашга оид хукукий чоралар ва механизмларни таъминлаш максадида Узбекистон Республикасининг "Оилани куллаб-кувватлаш тугрисида"ги ^онунини кабул килиш максадга мувофикдир. Айтиш лозимки, А^Шда 1988 йилда "Оилани куллаб-кувватлаш акти" кабул килинган булиб, унда болаларни куллаб-кувватлаш, оилаларни иш билан таъминлаш ва уларни моддий куллаб-кувватлаш, уларнинг муаммоларини ечишга каратилган имтиёзли хизматлар келтирилган. Бир катор давлатларда эса оилаларнинг моддий холатидан келиб чикиб солик ва коммунал туловлар (Япония, Корея) буйича имтиёзлар назарда тутилган1.

Узбекистон Республикасининг "Оилани куллаб-кувватлаш тугрисида"ги ^онунини кабул килиш мамлакатимизда оилалар баркарорлигини таъминлаш, ажралишлар сонини камайтириш хамда жамиятнинг асосий бугини сифатида оилаларнинг ижтимоий ва хукукий макомини аниклаштириш каби ижтимоий, ташкилий ва хукукий вазифаларни бажаради.

Фарзандликка олиш, васийлик ва хомийлик институтини такомиллаштириш оилани мустахкамлашга хизмат килади. Фарзандликка олиш фарзанд кура олмайдиган эр-хотин муаммоларни хал килиш, ота-она карамогидан махрум булган болаларни тарбиялашга ёрдам беради, васийлик ва хомийлик эса, ота-она карамогидан махрум булган болаларни тарбиялаш билан бирга узрли сабабларга кура уз мажбуриятини вактинчалик бажара олмайдиган ота-оналарнинг муаммоларини хал килишга имкон беради2 . Шу боисдан конунчиликда фарзандликка олишни рагбатлантириш чоралари купайтирилиши, оилавий сиёсатнинг максади эса фарзандликка олиш, васийлик ва хомийликнинг ижобий ахамиятини шакллантиришдан иборат булиши лозим.

Фикримизча, оилани мустахкамлаш учун фотиха, унаштирув институтини жорий килиш максадга мувофик. Чунки ушбу жараён никох тузиш хакида

1 Имомов Н. Оилани мустахкамлашнинг хукукий асосларини такомиллаштириш // "Оила баркарорлиги давлат ва жамият тараккиёти кафолатидир". - Наманган: "Наманган" нашриёти, 2019. - 78 б.

2 Бабажанова Д.И. Ота-она карамогидан махрум булган болаларни жойлаштириш шаклларининг оилавий -хукукий тартибга солиниши: юрид. фан. фалс. докт (РШ).дис. ... автореф. - Тошкент: 2020. - 12 б.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(9), September, 2023

карор кабул килишни атрофлича уйлаб куришга имкон беради, шунингдек фотиха килинган шахслардан бири никох тузишни рад килган холларда мулкий низоларнинг олдини олади. Мазкур институт Германия, Грузия, Украина, Исроил, Япония ва бошка мамлакатларда мавжуд. Бунда фотиха килинган шахслар сифатида никох тузишга ариза берган шахслар тан олинади. Фотиха килинганлик никох тузиш мажбуриятини келтириб чикармайди, бирок кейинчалик никох тузиш рад килинган холларда рад килган тараф иккинчи тарафга никох тузиш ва туйни утказиш билан боглик харажатларни коплаб беради. Никох тузишни рад килиш бевосита номуносиб хулк-атворда булиш, мухим ахамиятга эга булган холатлар (касаллик, фарзанд мавжудлиги, судланганлик ва х.к.) яшириш билан боглик булса, харажатлар коплаб берилмайди.

Аксарият холларда оила фукаролик хукукининг мустакил субъекти сифатида тан олиниши мумкин (масалан, юридик шахс тузмасдан оилавий тадбиркорлик билан шугулланиш ва х.к.). Шу сабабли Узбекистон Республикасининг Оила кодексида умумий коида сифатида оила ва оилавий мулк тушунчаси мустахкамланиши зарур.

Куп холларда ажралишларга шахснинг оилавий муносабатлардан келиб чикадиган хукукларини суиистеъмол килишлари хам сабаб булади. Эр-хотиннинг бир-бирига нисбатан оилавий муносабатлардан келиб чикадиган хукукларни суиистеъмол килинишига йул куйилмаслигига оид коида эса амалдаги ОКда уз ифодасини топмаган. Бунда эр-хотиннинг, шу жумладан бошка оила аъзоларининг оила муносабатларидан келиб чикадиган хукук ва мажбуриятларини амалга оширишларида конун хужжатларига риоя этишлари3, биргаликда турмуш куриш коидаларини, ахлок-одоб тамойилларини хурмат килишлари ва виждонан ва халол харакат килишларига оид нормани ОКга киритиш максадга мувофик. Шунингдек, оилавий муносабатлардан келиб чикадиган хукукларни суиистеъмол килишга йул куйилмаслиги, суиистеъмоллик билан харакат килинган суд томонидан бундай хукуклар химоя этилмаслигига оид коида хам ОКда белгиланиши зарур.

Узбекистон Республикасининг "Медиация тугрисида"ги ^онуни оилавий муносабатларга хам татбик этилиши мустахкамланган булса-да, Оила кодексида эр-хотин уртасида юзага келган низони медиатор воситасида хал килиш механизми мавжуд эмас. Эр-хотин судга никохдан ажратиш хакида даъво ариза билан мурожаат килганда, суд агар тарафларга ярашиш учун мухл ат берса, у холда эр-хотинни медиаторга мажбурий юбориши зарур. Ушбу

3 Oila huquqi. Darslik. Mualliflar jamoasi. - Toshkent: TDYU, 2017. - 78 b.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(9), September, 2023

коида Узбекистон Республикасининг Оила кодексида узининг конуний ифодасини топиши зарур, чунки медиатор махалла хузуридаги яраштирув комиссиясидан фаркли равишда эр-хотин уртасида юзага келган холатга малакали, хукукий бахо беради ва улар уртасидаги низони хал килишга ёрдам беради4.

Бундан ташкари, бугунги кунда оила мустахкамлаш нуктаи назаридан оила конунчилигини такомиллаштириш борасида бир катор таклиф ва тавсияларни билдириш мумкин. Жумладан:

1) Маълуки, оила яшаш ва оила булиш кишининг энг эзгу максадлари ва хохиш истаклари билан боглик. Шу сабабли хам ушбу хукукнинг конунчиликда кафолатланиши шахсларнинг оила куриш ва оилавий хаётга нисбатан истагини оширишга хизмат килади хамда оилаларни саклаб колиш ва уларнинг баркарорлигини таъминлашнинг кафолати булиб хизмат килади. Шу сабабли ОК 3-моддасини учинчи-туртинчи кисмларини "Х,ар бир шахс оила яшаш хукукига эга. Х,ар бир шахс узининг оилавий хаётига хурмат килишларига талаб этиш хукукига эга" каби жумлалар билан тулдириш максадга мувофик;

2) Оилавий муносабатларни шартномавий тартибга солиш келгусида оила саклаш, эр-хотин ва ота-оналар уртасида турли низолар вужудга келишининг олдини оладиган воситалардар бири хисобланади. Шу боис оилавий муносабатларни тартибга солишнинг шартномавий усулига оид умумий норманинг ОКнинг "Асосий коидалар" бобига киритиш максадга мувофик. Бу холат нафакат эр-хотин уртасидаги муносабатларга, балки ота-она ва болалар уртасидаги, якин кариндошлар уртасидаги муносабатларга хам татбик этилади.

Оила муносабатларни шартномавий буйича тартибга солинишига оид бундай нормалар бир катор мамлакатлар оида конунчилигида белгиланган. Жумладан, Украина Оила кодексининг 9-моддаси айнан шундай номаланади (Регулирование семейных отношений по договоренности (договором) сторон).

Юкоридагилардан келиб чикиб ОКга янги "7-1-модда. Оила муносабатларини томонларнинг келишуви (шартнома) буйича тартибга солиниши" номли моддани киритиш ва уни куйидаги тахрирда белгилаш лозим:

Эр-хотин, боланинг ота-онаси, ота-оналар ва болалар, оиланинг бошка аъзолари ва кариндошлар уртасидаги ушбу Кодекс билан тартибга солинадиган мунособатлар, агар ушбу Кодекс, бошка конунлар ва жамиятнинг ахлокий асослари талабларига зид келмаса, уларнинг узаро келишуви (шартнома) буйича тартибга солиниши мумкин.

4 Масадиков Ш.М. Сущность медиации и проблемы ее правового регулирования в Республике Узбекистан: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. Ташкент. 2008. - 26 с.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(9), September, 2023

Бир оила булиб яшаётган, шунингдек, тутинган кариндошлар булган шахсларга нисбатан ушбу Кодекс тегишли коидалар белгиланмаган холларда, ушбу шахслар узларининг оилавий (кариндошлик) муносабатларни ёзма шаклда тузадиган шартнома асосида тартибга солишлари мумкин. Мазкур шартнома агар ушбу Кодекси, бошка конун хужжатлари ва жамиятнинг ахлок талабларига зид келмаса бажарилиши мажбурийдир;

3) Бугунги кунда оилавий мажбуриятларни бажариш муаммоси оилавий муносабатлардаги энг асосий масалалардан бири саналади. Эр-хотиннинг оилавий мажбуриятларни бажармасликлари окибатида ажралишлари сони ортик бормокда. Бунда амалдаги ОКда оилавий мажбуриятларни бажармаганлин учун махус жавобгарлик чораларининг белгиланмаганлиги хам сабаб булмокда. Шу боис ОКда оилавий мажбуриятларни бажармаганлик хукукий жавобгарликни вужудга келтириши хакидаги норма киритилиши максадга мувофикдир. Бундай норма Украина ОКнинг 15-моддаси 4-кисмида оилавий мажбуриятларни бажармаслик жавобгарликни юзага келитириш мумкинлиги белгиланган. Шу боис ОКнинг 10-моддасини куйидаги тахрирдаги учинчи кисм билан тулдириш лозим булади: Оилавий мажбуриятларни бажармаслик ёки бажаришдан буйин товлаш ушбу кодекси, бошка конун хужжатлари ва томонларнинг келишуви (шартнома)да белгиланган хукукий жавобгарликни вужудга келтиради;

4) Маълумки, хукуклар билан бирга конуний манфаатларни химоя килиш мухим ахамиятга эга. Масалан, эр ёки хотиннинг оилани саклаб колиши купрок хукук эмас, конуний манфаат хисобланади. Бундан ташкари, болалар тарбияси ва кариндошлик муносабатларида хам узига хос конуний манфаат мавжуд. Шу боис ОК 11-моддасининг номланишига "манфаат" терминининг кушилиши максадга мувофик.

Таъкидлаш лозимки, оилавий хукукларни химоя килиш фукаролик хукукларини химоя килишдан фарк килади. Шу сабабли оилавий хукукларни химоя килишнинг узига хос усуллари ОКда белгиланиши лозим5. Масалан, ихтиёрий бажарилиши керак булган мажбуриятни бажармаганда буни мажбурий бажартириш, хукукий муносабатни тугатиш ёки бекор килиш, оилавий хукукларни бузадиган харакатларни олдини олиш усули мухим амалий ахамиятга эга булиши мумкин. Масалан, хотин эрининг кариндоши ёки бирор таниши оилавий муносабатни бузишини олдини олиш максадида судга мурожаат килиши мумкин. Суднинг тегишли карори билан эса шу шахсга

5 Цыбуленко З.И. I Семейное законодательство России: состояние и перспективы развития // Вестник Саратовской государственной юридической академии • № 3 (110) • 2016. - С. 14.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(9), September, 2023

HucöaraH ougaBHH xyKyKgapHH Sy3MacguK Ma^öypuaTH roKgaHurnu Ba ouga caKgaö Kogurnra эрнmнm MyMKHH Sygagu.

OuKpuMrona, aMaggaru OKHHHr 11-Moggacu homhhh "OugaBHH xyKyKgap Ba MaH^aaraapHH xuMoa Kugurn" geö HOMnarn Ba yHH KyHugaru Taxpupga 6aëH этнm 3apyp:

OugaBHH xyKyKgap Ba MaH^aaraapHH xuMoa Kugurn cyg ToMoHugaH ^yKapoguK cyg urngapuHH ropuram Kougagapu SyHuna, yrnöy KogeKcga Ha3apga TyrugraH xpggapga эca, BacuHguK Ba xomhhhhk opraHgapu ëKH öornKa gaBgar opraHgapu TOMOHHgaH aMagra ornupugagu.

OugaBHH xyKyKgap Ba MaH^aaraapHH KyHugaru ycyggap öugaH xuMoa KuguHagu:

xyKyKHH MyHOcaöaTHH Segrugarn;

HXTHëpHH Sa^apugMaraH Ma^öypuaTHH Ma^SypuH öa^apTHrn; xyKyKHH MyHOcaöaTHH Tyrarnrn; rnyHHHrgeK yHH öeKop Kugurn; ougaBHH xyKyKgapHH 6y3aguraH xapaKaraapHHHr ogguHH ogurn; xyKyK 6y3HHHfflHgaH ogguHru xogarnu THKgarn;

MoggHH Ba MatHaBHH 3apapHH Kongarn, arap öy xogar Ouga KogeKCH ëKH rnapTHOMaga Ha3apga TyTugraH öygca; xyKyKHH MyHOcaöaTHH y3rapTHpHrn;

gaBgar opraHHHHHr ëKH ^yKapogapHHHr y3HHH y3H SornKapurn opraHHHHHr KOHyHra 3ug xy^®aTHHH cygHHHr KyggaMacguru.

Xygoca ypHuga aHTraHga, ouga KoHyHHuguruHH ougaHH MycTaxKaMgarn Ba caKgaö Kogurn HyKTau Ha3apugaH TaKoMuggamrapurn, ougaBHH-xyKyKHH Tatcup nopanapHH aHUKgarnTupurn, ougaBHH-xyKyKHH MyHocaöar HfflTHpoKHHgapHHHHr xyKyK Ba MaH^aaraapuHH eTapguna TatMHHgarn xaMga ougaBHH Ma^öypuaTgapHH KoHyHHHHHK gapa^acuga Segrugarn HyHagumuga aMagra ornupugurnu go3HM. Agöarra, öyHga ougaBHH-xyKyKUH caH^uagapHH KynaHTupurn xaMga ougaBHH-xyKyKHH TapTuöra cogurnra oMMaBHH-xyKyKHÖ ycyggapuHH TaröuK этнffl тeнgeнцнacннн puBo^gaHTupurn ucTHKÖoggapu xaM xucoöra oguHurnu 3apyp.

REFERENCES

1. MacaguKoB ffl.M. Cyrn,HocTb мegнaцнн h npoögeMti ee npaBoBoro perygupoBaHua b PecnyöguKe Y3ÖeKHcTaH: ABTope^. guc. ... KaHg. ropug. HayK. TarnKeHT. 2008. - 26 c.

2. ^iöygeHKo 3.H. I CeMeHHoe 3aKoHogaregbcTBo Poccuu: cocroaHue h nepcneKTHBbi pa3BHTua // BecTHHK CaparoBcKoö rocygapcTBeHHoö ropugunecKofi aKageMHH • № 3 (110) • 2016. - C. 14.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.