Научная статья на тему 'ОИЛАВИЙ МУНОСАБАТЛАРНИ ЎРГАНУВЧИ ПСИХОЛОГИК МЕТОДИКАЛАР ТАҲЛИЛИ'

ОИЛАВИЙ МУНОСАБАТЛАРНИ ЎРГАНУВЧИ ПСИХОЛОГИК МЕТОДИКАЛАР ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
1523
131
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
оила / оилавий муносабатлар / оилавий қадриятлар / трансформация / муаммони идентификация қилиш / концептуализация / формализация / реализация / тест ўтказиш. / family / family relationships / family values / transformation / problem identification / conceptualization / formalization / realization / testing.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Исаева, М.А., Эшонхўжаева, В.Ж

Ушбу мақола оилавий муносабатларни ўрганувчи психологик методикалар таҳлилига қаратилган бўлиб, бугунги шиддат билан ўзгариб бораётган глобаллашув даврига келиб ҳам ўзбекистон ўз истиқболи ва келажагини оилани ривожлантириш, уни эъзозлашда, деб билаётгани анъанавий қадриятларимизни янада бойитган ҳолда замонавий, намунали ва фаровон оилани барпо этиш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бирига айланганида ҳам яққол намоён бўлмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF PSYCHOLOGICAL METHODOLOGIES OF STUDENTS OF FAMILY RELATIONS

This article focuses on the analysis of psychological methods of studying family relations. One of the priorities of state policy is to build a modern, exemplary and prosperous family, enriching our traditional values. is also evident when it becomes one.

Текст научной работы на тему «ОИЛАВИЙ МУНОСАБАТЛАРНИ ЎРГАНУВЧИ ПСИХОЛОГИК МЕТОДИКАЛАР ТАҲЛИЛИ»

ОИЛАВИЙ МУНОСАБАТЛАРНИ УРГАНУВЧИ ПСИХОЛОГИК

МЕТОДИКАЛАР ТАХДИЛИ

Узбекистон халцаро ислом академияси

Дин психологияси ва педагогика кафедраси уцитувчиси Исаева М.А. Узбекистон халцаро ислом академияси Психология (Дин социопсихологияси) йуналиши 3-курс талабаси Эшонхужаева В.Ж.

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацола оилавий муносабатларни урганувчи психологик методикалар таулилига царатилган булиб, бугунги шиддат билан узгариб бораётган глобаллашув даврига келиб уам узбекистон уз истицболи ва келажагини оилани ривожлантириш, уни эъзозлашда, деб билаётгани анъанавий цадриятларимизни янада бойитган уолда замонавий, намунали ва фаровон оилани барпо этиш давлат сиёсатининг устувор йуналишларидан бирига айланганида уам яццол намоён булмоцда.

Калит сузлар: оила, оилавий муносабатлар, оилавий цадриятлар, трансформация, муаммони идентификация цилиш, концептуализация, формализация, реализация, тест утказиш.

Бугунги шиддат билан узгариб бораётган глобаллашув даврига келиб хам Узбекистон уз истикболи ва келажагини оилани ривожлантириш, уни эъзозлашда, деб билаётгани анъанавий кадриятларимизни янада бойитган холда замонавий, намунали ва фаровон оилани барпо этиш давлат сиёсатининг устувор йуналишларидан бирига айланганида хам яккол намоён булмокда.

Замонавий психологиядаги энг долзарб ва перспектив йуналишлардан бири оила ва унда содир буладиган узаришларни урганишдан иборат тадкикотлар хисобланади. Тадкикотчиларнинг мазкур муаммога булган кизикиши замонавий оилалар хаётида содир булаётган инкирозли вазиятлар ва уларнинг жамиятнинг бошка сохаларига курсатаётган таъсири билан шартланади. Хрзирги кунда ёшлар орасида никох ва оила хакидаги тасаввурлар, оиладаги ролларнинг таксимланиши маълум бир узгаришларга учрамокда. Оилавий кадриятларнинг трансформацияси юз бериб, оилавий ажримлар, никох олди тугилишлар ва нотулик оилалар сонининг ортишига олиб келмокда. Бундай холатларнинг олдини олиш ва муаммога ечим топишда психологик ёрдамнинг ахамияти каттадир. Оилаларга психологик ёрдам курсатишда энг

долзарб ва мухим масалалардан бири - бу тугри психологик диагностикани амалга оширишдир.

Оилавий муносабатлар диагностикаси оилавий муаммоларни ечишда самарали йул ва усулларни аниклашга ёрдам беради. Бунда купинча оиланинг ички мухитини, муаммоли вазиятлар юзага келишига олиб келувчи яширин психологик сабаб ва конуниятларни очишга имкон берувчи тест методикалардан фойдаланилади.

Бугунги кунда психологияда никох-оила муносабатларини аниклашга каратилган бир катор методикалар мавжуддир. Лекин шунга карамай, оилавий консультация сохасидаги энг нозик масала мижознинг оила-никох муносабатлари тугрисида тулик, аник ва объектив маълумот ола билишдир. Диагнознинг аник куйилиши, коррекцион ишнинг йуналишини ва методларни тугри танлаш, хамда курсатилаётган ёрдамнинг самараси айнан шу маълумотга боглик булади.

Эксперт тизимини ишлаб чикиш тажрибаси курсатишича, психодиагностика тизимини яратиш жараёнини 5 боскичга ажратиш мумкин[1]:

1. Муаммони идентификация килиш - бу боскичда вазифа аниклаштириб олинади, муаммога оид билимлар манбаси топилади (китоблар, мутахассислардан олинган маълумот, методикалар).

2. Концептуализация - бу боскичда олинган билимлар тизими шакллантирилади: асосий тушунчалар руйхати тузилади, тушунчалар орасидаги богликликлар, мантикий хукмлар ишлаб чикилади. Концептуализация боскичи вазифаси билимларни норасмий тарзда тавсифлаш булиб, бунда асосий концепциялар ва тушунчалар уртасида узаро богликликлар графиклар, жадваллар, диаграммалар куринишида келтирилади.

3. Формализация - бунда урганилаётган соха концепциялари шакллантирилади, мантикий методлар ва самарали моделлар танланади.

4. Реализация - эксперт тайёрланган ва шакллантирилган билимлар базасини тузиш учун узига хос махсус махсулот булиши керак. бу боскичнинг асосий вазифаси инструментам воситалар оркали дастурий мажмуа ишлаб чикишдан иборатдир.

5. Тест утказиш - яратилган эксперт тизимининг ишлашини, хаётий талабларга жавоб беришини текшириш учун хамда олдинги боскичларда йул куйилган хатоларни аниклаш учун кулланилади.

Оила диагностикаси - оила тизимини бахолаш булиб, оила аъзоларида юз бериши мумкин булган соматик ёки невротик бузилишларга олиб келиши

мумкин булган холатларни аниклашга ёрдам беради. Бунда диагностиканинг турли усуллар мавжуд: проектив, бланкли, уйинли ва хк. Оила терапиясида хам турли йуналишлар мавжуд булиб (стратегик, структурали, динамик, хулкий ва хк.), уларнинг хар бири оила диагностикаси буйича уз услубларига эга.

Оила диагностикасида куйилган максадга эришиш учун куйидаги вазифаларни хал килиш мухим ахамиятга эгадир:

- оилавий муносабатлар муаммосининг замонавий илмий ва оммабоп адабиётлардаги холатини куриб чикиш;

- никох-оила муносабатлари диагностикаси методикаларини аниклаштириш;

- таклиф этилган методикаларнинг умумий ва узига хос жихатларини, амалий ахамиятини курсатиб бериш;

- оилавий муносабатлар буйича тадкикотнинг нима максадда ва кандай утказилишини психодиагностик методикаларни куллаган холда ёритиб бериш.

Оилавий муносабатлар феноменини урганиш учун психологлар куйидаги методикаларни тавсия этишади: РОП, ПЭА, "Низолар" суровномалари, шунингдек, оилавий муносабатлар тести (FBT) ва Т.Лири тести.

Маълумки, купгина методикалар оилавий муносабатлар хамда эр-хотиннинг оиладаги ролларини урганишга каратилган булиб, унда узаро кутилмалар ва интилишлар курсатилади. Бундай методикалардан бири сифатида Н.В.Волкованинг "Оиладаги ролли кутилмалар ва интилишлар" (РОП) методикасини олиш мумкин. Мазкур методикада бир катор оилавий кадриятлар келтирилган булиб, эр-хотиннинг ушбу кадриятлар тизимига муносабати, яъни уларни амалга оширишдаги интилишлари ва турмуш уртогидан кутиши даражалари аникланади ва узаро солиштирилади. Методиканинг максади:

- Оилавий хаётда эр-хотиннинг умумий шахс хусусиятлари, ота-оналик мажбуриятлари, жинсий муносабат, хар бирининг касбий кизикишлари, кундалик хужалик юритиш, ахлокий ва эмоционал куллаб-кувватлаш, жуфтининг ташки жозибадорлиги тугрисида эр-хотинларнинг тасаввурларини аниклаштиришдан иборат. Бу курсаткичлар оиланинг асосий функцияларини акс эттириш билан бирга оилавий кадриятлар шкаласини (О^Ш) ташкил этади.

- Эр-хотинларнинг оилада эркак ва аёл ролларини таксимлаш хакидаги тасаввурларини аниклашдан иборат булиб, ролли кутилмалар ва интилишлар шкаласида (РКИШ) акс этади.

Шундай килиб, мазкур методиканинг натижалари эр ва хотиннинг оилавий кадриятлари иерархиясини аниклашга, шунингдек, оилада эр-

хотиннинг ижтимоий-психологик мослиги тугрисида хулоса чикаришга ёрдам беради. "Оиладаги ролли кутилмалар ва интилишлар" методикаси икки вариант (эркаклар ва аёллар учун) ва хар бирида 36 та таъкиддан иборат булиб, 7 та шкаладан ташкил топган.

Юкорида таъкидланганидек, методика оиладаги ролли кутилмалар ва интилишларни аниклашга каратилган булиб, бунда ролли кутилма - оиладаги мажбуриятларни турмуш уртоги бажаришини кутиш билан боглик эр-хотиннинг установкаси булса, ролли интилиш - оилавий ролларни бажаришда шахсий тайёрлик хисобланади.

Бундан ташкари, А.Н.Волкова томонидан ишлаб чикилган ПЭА суровномаси булиб, бу методика уч феноменни: партнерини тушуниш, эмоционал жозибадорлик хамда турмуш уртогига нисбатан хурматни диагностика килишга ёрдам беради [2; С.14-15]. Методиканинг хар бир шкаласи 15 та саволдан иборат. Тушуниш шкаласи мижознинг назарида турмуш уртогининг образи кай даражада шаклланганлигини аниклашга ёрдам беради. Эмоционал жозибадорлик проектив саволлар оркали аникланиб, турмуш уртогига нисбатан хиссий муносабатларини курсатиб беради. Хурмат шкаласи эса турмуш уртогининг кузида унинг обруси, ахамияти ва референтлилиги хакида хулоса чикаришга ёрдам беради.

Т.Лири тести идеал турмуш урток образини узаро кандай тушунишларини диагностика килишда фойдаланилади.

FBT - оилавий муносабатлар тести - проектив техника булиб, биринчи марта 1936 йилда Ховельс ва Ликориш томонидан тавсифланган. Унда 40 та суратдан иборат туплам булиб, оила аъзолари уртасидаги турли муносабатлар тасвирланган. Тест шахснинг оила аъзоларига булган муносабати хакида маълумот олишга каратилган [3].

Психологларнинг фикрича, соглом психологик баркарор мухитга эга булган оилани куйидагича тавсифлаш мумкин: оилавий кадриятларнинг ухшашлиги, ролларнинг юкори адекватлиги, хаётнинг турли жабхаларида низоларнинг кам булиши, бир-бирига хурматнинг баландлиги ва эмоционал ёкимлилик. Мазкур формула 1982 йилда ишлаб чикилган.

Оилага психологик ёрдам курсатишнинг энг мухим жихатларидан бири эр-хотинлар онгида урнашиб олган установкаларни узгартириш булиб, хаётий вазиятларга муносиб тарзда жавоб кайтариш усулларини ургатишдан иборат, шу жумладан, турмуш уртогига булган муносабатларда хам. Эр-хотинларга асосан низоли вазиятларнинг табиати ва мохиятини тушунтириш, уларни

конструктив хал килишнинг усуллари ва йулларини курсатиб бериш керак. Шундай хаётий муаммолар буладики, уларни хал килишнинг иложиси булмайди. Бундай вазиятларда уларга нисбатан карашни узгартириш, ёкимсиз тарафларини бироз юмшаткан холда янгидан психологик идрок этишни ургатиш максадга мувофик булади.

Хориж ва юртимиз психологлари томонидан никох-оила муносабатлари буйича утказилган тадкикотлар оркали шундай хулосага келиш мумкин-ки, инсонларни мажбурлаб бахтли килиб булмайди, лекин мутахассислар томонидан ишлаб чикилган ва апробациядан утказилган психодиагностик методикалар ёрдамида, комплекс ёндашув асосида никох-оила муносабатларини урганишни профессионал ташкиллаштириш ва консультатив кумак бериш дарз кетган оилавий муносабатларни тузатишга маълум даражада хисса кушишига ишончимиз комил.

REFERENCES

1. Трофимова И.Н. "Прогнозирование поведения человека как задача экспертной психодиагностической системы" / "Вопросы психологии", 1994, №3.

2. Чалов В.Н., Белялова М.А., Мороз В.А. Диагностика супружеских отношений. Метод.пособие. Краснодар, 2016. - 198 с.

3. Материалы » Специализированные_психологические_методики

диагностики внутрисемейных отношений. http://www.psworks.ru

4. Алешина Ю.Е., Гозман Л.Я. Дубовская Е.М. Социально-психологические методы исследования супружеских отношений. Спецпрактикум по социальной психологии. - М.: МГУ, 1987. - 126с.

5. Исаева М. ОИЛАВИЙ МУНОСАБАТЛАР ПСИХОДИАГНОСТИКАСИ //Интернаука. - 2020. - №. 23-3. - С. 63-66.

6. Relationship of functional asymmetry with individual psychological features of the personality. The Way of Science International scientific journal, № 4 (86), 2021. ISSN 2311-2158. Impact factor of the journal «The Way of Science» - 0.543 (Global Impact Factor, Australia). P.85-89.

7. Назаров А. С. Psychological aspects of managerial decision making //Молодой ученый. - 2020. - №. 44. - С. 45-48.

8. Назаров А. С. Принятие управленческих решений как основная функция современного менеджера //Вопросы экономики и управления. - 2020. - №. 2. -С. 1-5.

9. Nazarov A. S. Psychological foundations of managerial decision-making //Молодой ученый. - 2021. - №. 3. - С. 46-48.

10. Назаров А. С. THE PSYCHOLOGY OF DECISION-MAKING STRATEGIES //Актуальные научные исследования в современном мире. - 2021. - №. 1-7. - С. 79-82.

11. Назаров А. С. и др. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ РАЗРАБОТКИ И РЕАЛИЗАЦИИ УПРАВЛЕНЧЕСКИХ РЕШЕНИЙ //Актуальные научные исследования в современном мире. - 2021. - №. 2-9. - С. 31-35.

12. Назаров А. Scientific and methodological foundations of the influence of the social and psychological properties of the manager on managerial decisions //Общество и инновации. - 2021. - Т. 2. - №. 4/S. - С. 523-532.

13. Назаров А. Научно-методические основы влияния социальнопсихологических свойств руководителя на управленческие решения //Общество и инновации. - 2021. - Т. 2. - №. 4/S. - С. 523-532.

14. Назаров А. С., Митина О. В. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ПРИНЯТИЯ УПРАВЛЕНЧЕСКИХ РЕШЕНИЙ //Наука и мир. - 2020. - №. 12-1. - С. 73-75.

15. Khamidovna K. Z. Professional orientation of communicative competence of students.[Электронный ресурс] //Режим доступа: https://scientific-publication. com/images/PDF/2020/51/EUR0PEAN-SCIENCE-2-51 -II-A. pdf/Сдата обращения: 23.09. 2020).

16. Касимова З. Х. ПРОЯВЛЕНИЯ МЕЖЛИЧНОСТНОЙ КОММУНИКАЦИИ В ЭПОХУ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ КУЛЬТУР //International scientific review. -2020. - №. LXX.

17. Касимова З. Х. РАЗВИТИЕ ВАЖНЫХ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ КАЧЕСТВ В ЛИЧНОСТИ РУКОВОДИТЕЛЯ //International scientific review. - 2020. - №. LXXIV.

18. Касымова З. Х. ПОДГОТОВКА СПЕЦИАЛИСТА НОВОЙ ФОРМАЦИИ В ПРОЦЕССЕ ПРИМЕНЕНИЯ ИННОВАЦИОННЫХ СПОСОБОВ ОБУЧЕНИЯ //Научные школы. Молодежь в науке и культуре XXI в. - 2017. - С. 252-253.

19. Расулова Н. Т. ВАЖНОЕ ЗНАЧЕНИЕ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ЭТИКИ В ЛИЧНОСТИ УЧИТЕЛЯ //International scientific review. - 2020. - №. LXXIV.

20. Rasulova N. Psychological characteristics of surgeons in a state of occupational stress //Bridge to science: research works. - 2019. - С. 154.

21. Nilufar R., Jakhongir I. Psychological interpretation of managerial phenomenon in Islamic sources //Bridge to science: research works. - 2019. - С. 150-153.

22. Гайибова Н. А. ТЕХНОЛОГИЯ ВОСПИТАНИЯ ДЕТЕЙ С ДЕВИАНТНЫМ ПОВЕДЕНИЕМ //International scientific review. - 2020. - №. LXXIV.

23. Gayibova N. A. Influence of the sibling statuse's of teenagers on interpersonal relations //European Journal of Education and Applied Psychology. - 2016. - №. 2. -С. 68-69.

24. Gayibova N. A. PSYCHOLOGICAL FEATURES OF THE FORMATION OF SIBLING RELATIONSHIPS IN ADOLESCENTS.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.