Научная статья на тему 'Оилавий бизнес ривожланишининг омиллари ва улар таъсирини баҳолаш йўллари'

Оилавий бизнес ривожланишининг омиллари ва улар таъсирини баҳолаш йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
304
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қувондиков Ш. О.

Оилавий бизнесни ривожлантириш, мамлакатимиз учун ҳаётий заруратга айланмоқда. Оилавий бизнеснинг қарор топиши мамлакатимизда жуда кўп ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал қилади. Энг аввало, у бозор иқтисодиётининг асосий ҳаракатлантирувчи кучи бўлган мулкдорлар синфини барпо қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Оилавий бизнес ривожланишининг омиллари ва улар таъсирини баҳолаш йўллари»

V_/

Кувондиков Ш.О.

СамДУ «Иктисодий назария» кафедраси доценти, и.ф.н.

оилавии бизнес

омиллари ва улар таъсирини бах.олаш

Иуллари

Оилавий бизнесни ривожлантириш, мамлакати-миз учун цаётий заруратга айланмоцда. Оилавий бизнеснинг царор топиши мамлакатимизда жуда куп ижтимоий-ицтисодий муаммоларни %ал цилади. Энг аввало, у бозор ицтисодиётининг асосий царакатлантирувчи кучи булган мулкдорлар синфи-ни барпо цилади.

Узбекистон Республикаси Президен-ти Ислом Каримовнинг "Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамияти-ни ривожлантириш концепцияси" мавзу-идаги маърузасида "Кичик бизнес ва тад-биркорликни кенгайтириш учун бизнеснинг янги ташкилий - хукукий шакли си-фатида оилавий бизнесни конуний бел-гилаб куйиш вакти келди" 1, деб таъкид-ланди. Шунингдек, Конституциямизнинг 19 йиллигига багишланган тантанали бай-рам тадбирида Президентентимиз Ислом Каримов кириб келаётган янги - 2012 йилни мамлакатимизда "Муста^кам оила йили" деб эълон килишни таклиф этиб, оилалардаги муаммоларни хал килиш, хамда оилаларни тадкик килиш заруратининг мавжудлигини ва унинг кулламини оширишнинг мухимлигини яна бир бор курсатиб бердилар. Зеро, оила хужаликларининг иктисодий имконияти маълум даражада чекланган. Ундан факат самарали фойдаланган такдирдагина кузланган максадга, яъни оила мустахкам-лигига ва фаровонлигига эришиш мумкин. Бизнингча, оила мустахкамлиги ва фаро-вонлиги муаммоси куп жихатдан функционал тахлилни талаб этади, шу жихатдан

1 Кичик ва оилавий бизнесни хамда ин-новацияларни раFбатлантириш - иктисодий баркарорликнинг мухим омили./ «Узбекистон ово-зи» газетаси, 2011-йил, 20 январ.

оила хужалиги функцияларини, унинг му-стахкамлигини таъминловчи омиллар си-фатида каралиши максадга мувофикдир.

Ижтимоий йуналтирилган бозор иктисодиётини шакллантириш жараёнида оилавий бизнесни ривожлантиришга таъ-сир этувчи омилларни эътиборга олиш за-рур. Бу омиллар республикамиз оилала-рининг узига хос хусусиятларидан келиб чикади. Бу масалаларни хизмат курсатиш фоалиятидаги оилавий бизнеснинг айрим сохалари буйича куриб чикамиз.

Иктисодий адабиётларда давлат ре-сурсларидан фойдаланилмаган холда иктисодий усиш манбаларини аниклашда турлича ёндошувлар мавжуд2. Бу асосий Fоя даромад олиш ва сармоя йиFиш буйича оила хужаликларининг уз имкони-ятларини бахолаш ва улардан фойдала-ниш йулларидан иборат булиб, утиш дав-ри амал килиб турган бизнинг республикамиз учун хам жуда мос келади. Чунки бу Fоя республикамиз оилаларининг фа-ровонлигини белгиловчи омилларини уз - узидан излаб топишга имкон беради.

Бугунги кунда бозор муносабатлари, хар бир оила хужалигида тадбиркорлик-ни ривожлантиришни талаб этади. Вахо-ланки, иш хаки оила даромадларининг

2 Эрнандо Де Сото. Капитал жумбоFи. Нега Fарбда Fалаба козонган капитализм дунёнинг бошка жойларида маFлубиятга учраяпти? М.: "Бизнес - Олимп". 2001й.

18889600

29,7 1 фоизини ташкил килмокда. Демак, оила даромадларининг аксарият кисми тадбиркорлик эвазига копланиши зарур. Бунга конуний асос булиб, Узбекистон Ре-спубликаси «Тадбиркорлик фаолияти эр-кинлигининг кафолатлари туFрисида» (2000 йил 25 май) конуни, Узбекистон Ре-спубликаси Президентининг «Тадбиркорлик субъектларини х,укукий химоя килиш тизимини янада такомиллашти-риш чора-тадбирлари туFрисида» (2005 йил 14 июнь), «Микрофирмалар ва ки-чик корхоналарни ривожлантиришни раFбатлантириш борасидаги кушимча чора-тадбирлар туFрисида» ги (2005 йил 20 июнь) Фармонлари хизмат килади.

Бу эса турли хил мулкчиликка асослан-ган тадбиркорлик субъектлари ичида ои-лавий бизнесга х,ам бевосита дах,лдордир.

Шу максадда биз оилада бизнесни ри-вожлантириш ва шу оркали даромадлари-ни купайтиришнинг аник йулларини иш-лаб чикишни уз олдимизга вазифа килиб куйдик. Бу эса унга таъсир килувчи омил-ларни аниклаш ва уларни тах,лил килишни такозо этади.

Оила хужалиги фаровонлигига таъсир килувчи омиллар жуда куп. Биз танланган мавзуга методологик жих,атдан туFри ён-дашиш максадида уларнинг айримлари-га тухталишни максадга мувофик деб топ-дик.

Оила хужалиги даромадларини оши-ришга таъсир этувчи омиллар кузатилган оилаларнинг маълумотлари асосида куп омилли кореляция тах,лили усули билан тадкик килинди. Бунда Самарканд вилоя-тининг турли х,удудларида кузатилган 135 та турли хил хизматлар курсатувчи оилаларнинг маълумотларидан фойдаланил-ди. Бу кузатув хизмат сох,аларида оилавий бизнеснинг куйидаги сох,алари буйича куриб чикилди.

- Савдо ва умумий овкатланиш (чака-на савдо, миллий ошхона ва ресторанлар) хизматлари билан шугулланувчи оила;

- Миллий х,унармандчилик ва таъмир-лаш устахоналари;

- Компьютер ва замонавий ахборот технологиялари (интернет кафе, кичик босмахона, уяли алокага уланиш ва "пай-

нет" тулови каби хизмат турлари) хизматлари билан шугулланувчи оила;

- Транспорт хизматлари (юк ташиш ва ах,олига транспорт хизматлари курсатиш) билан шугулланувчи оила;

- Сартарошхона ва гузаллик салонлари (келинлик либослари ва туй ускуналарини ижарага бериш ва б.) билан шугулланувчи оилаларнинг даромадларига таъсир этувчи омиллар урганилди.

Тадкикотлар курсатдики, оила даромадларининг купайишига куйидаги омиллар таъсир этиши мумкин:

х1 - оила аъзолари сони (киши); х2 - мулк ва тадбиркорлик фаолиятидан тушган даромадлар (минг сум);

х3 -иш х,аки даромадлари (минг сум); х4 - ижтимоий туловлар (пенсия, стипендия, нафака), (минг сум);

х5 -оила аъзоларининг уртача ёши; х6 -оилавий тадбиркорлик фаолияти тури;

у - оила хужалигининг умумий дарома-ди, (минг сум).

Ушбу омилларнинг натижавий бел-гига таъсирини аниклаш учун корреля-цион тах,лил усулидан фойдаланиш мумкин. Бу эса жуфт корреляция коэффици-ентини х,исоблаш йули билан аникланади. Бу усул бизга бир-бирини такрорлайди-ган ва натижавий белги билан кучсизрок боFланишда булган омилларни тенглама-га киритмаслик имконини беради. Сунгра регрессия-корреляция усуллари ёрдами-да, куп омилли регрессия тенгламаси ту-зилади.

Куп омилли регрессия тенгламаси-да узаро кучли корреляцион боFланган омиллар бир вактда иштирок этмасли-ги лозим. Акс х,олда, улар бир-бирларини маълум даражада такрорлаб, регрессия ва корреляция курсаткичларининг бузили-шига сабаб булади2. Шу сабабли куйидаги жуфт корреляция коэффициентлари ма-трицаси тузилди (1 - жадвал).

Жадвалдан куриниб турибдики, иккита (х(. ва х) омиллар жуфт корреляцион коэф-фициенти (г) абсолют киймати буйича унинг критик кийматидан кичик, яъни |г| < гкг . Шу-нинг учун ишда х,амма омиллар регрессия тенгламасига киритилиши режалаштирил-

1 Статистическое обозрение Республики Узбекистан за 2007 год. Ташкент-2008, - С.

2 Абдуллаев ё. Статистиканинг умумий назария-си. Т.: "Укитувчи" 1993, 146 - Б.

ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ 33

1 - жадвал.

Оила хужалиги даромадининг узгаришига омилларнинг узаро бир-бири билан жуфт корреляци-он богли^лиги

Х1 Х2 Х3 Х4 Х 5 Х6

Х1 1 0,1103 0,3566 0,2246 -0,5522 0,2785

Х 2 0,1103 1 0,4891 0,2239 -0,0252 0,2805

Х3 0,3566 0,4891 1 -0,0272 -0,2151 0,3606

Х4 0,2246 0,2239 -0,0272 1 -0,1325 0,1844

Х5 -0,5522 -0,0252 -0,2151 -0,1325 1 -0,2437

Х6 0,2785 0,2805 0,3606 0,1844 -0,2437 1

2. Даражали:

7 = Ьо * X1

3.

(2)

Курсаткичли:

у = с0 * с;

* с2х2

* с;5

(3)

Манба: Самарканд вилоятида кузатилган оилалар маълумотлари асосида хисобланди.

ди. Бунда корреляция коэффициентининг критик киймати сифатида гкг=0,7 олинди.

Агар натижавий белги билан омилларнинг корреляцион боFликлигини хисобласак у куйидагича булади (2 - жад-вал).

Регрессия тенгламасини тузишда унда иштирок этаётган омилларнинг натижавий белгига таъсирининг мухимлик даража-си бахоланади. Бунинг учун барча омилларнинг узаро боFланиш кучи аникланди ва бир-бирини такрорлайдиган натижавий белги (оила умумий даромади) билан кучсизрок боFланишда булган омиллар тенгламадан чикарилди. Ушбу жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, натижавий белги (оила умумий даромади) нинг ошишига 2, 3 ва 6 омилларнинг таъ-сири катта. Колган омиллар эса унча катта ахамиятга эга эмас.

Куп омилли регреция тенгламасини ту-зиш учун куйидаги функциялар танланди:

1. Чизикли:

у — а^ ^ Х( ^ ^ а^х^ ^ а^х^ ^ а^х^ ^

Ы _ Ь2 . Ь3 . ЬА . Ь5 . Ь6

* х2 * х3 * хА * х5 * х6

* с;4

* с;5

* с6х 6

Х( (1)

х4

*5 х5

Ушбу танланган функциялар буйича куп омилли корреляция коэффициен-ти хисобланди. Чизикли тенглама учун бу курсаткич Я=0,981, даражали учун Я=0,612, курсаткичли учун эса Я=0,578 булди. Регрессия тенгламасини танлаш учун куп омилли корреляция коэффици-енти энг юкори булган чизикли функция танлаб олинди.

Ишда регрессия тенгламасининг но-маълум параметрларини (а0, а1, а2...а6) аниклашда "энг кичик квадратлар" ва Гаусс усулларидан фойдаланилди. Хисоб ки-тоб натижалари куйидаги регрессия тенгламасини аниклашга имкон берди:

у = 139,934 +1,356х2 + 1,673х3 -44,317Хб ; (4)

2 -жадвал.

Оила хужалиги умумий даромадининг узгаришига омилларнинг корреляцион богли^лиги

аб Х6

№ омиллар корреляция коэффициенти

1 оила аъзоларининг сони, киши; 0,12266

2 мулк ва тадбиркорлик фаолиятидан тушган даромадлар, минг сум; 0,97900

3 иш хаки даромадлари, минг сум; 0,53012

4 ижтимоий туловлар (пенсия, стипендия, нафака), минг сум; 0,16391

5 оила аъзоларининг уртача ёши; -0,03838

6 оилавий тадбиркорлик фаолияти тури; 0,26395

Манба: Самарканд вилоятида кузатилган оилалар маълумотлари асосида хисобланди.

Куп омилли корреляция коэффициен-ти регрессия тенгламасини 1 — Стьюдент1 критерияси ёрдамида унинг ишончлилиги-ни текширамиз. Хисоб китоблар куйидаги натижаларни берди, яъни ишончлилик даражаси р=0,95 булганда 1 — Стьюдент-нинг жадвал киймати ^=2,36 булади. Биз-да ^=30,106 ташкил этди. Демак, tф>tж (30,106 > 2,36). Бу эса, х,осил килган тен-гламамиз натижавий белги билан омил-лар уртасидаги боFланишни туFри ифода-ланганлигидан далолат беради.

Тадкикот ишида корреляция коэф-фициентининг иктисодий мох,иятини аниклаш максадида эластиклик коэффи-циенти х,исобланди. Бу куйидаги формула ёрдамида х,исобланади:

о Х1

Э1 = а1~

у ; (3.5)

Бунга кура, оилада мулк ва тадбир-корлик даромади (х2) нинг 1 % га ошиши, оила умумий даромадининг 0,901 фоиз ёки 12,2 минг сумга, иш х,аки (х3) нинг 1 % га ошиши 0,104 фоиз ёки 1,5 минг сумга купайишига, шунингдек, (х6) оилавий тад-биркорлик фаолияти тури (сох,аси) нинг узгариши эса 0,108 фоизга камайишига олиб келди.

Худди шу усул ёрдамида Узбекистонда оилавий бизнес фаолиятини ривожлан-тиришга ва улар сонининг купайишига омиллар таъсирини х,ам х,исоблаш мум-кин. Бунга эса куйидаги омиллар таъсир этиши мумкин:

х1 - ягона солик ставкаси (фоизда); х2 - кушимча киймат солиFи (фоизда); х3 - мол-мулк солиFи (фоизда); х4 - ер солиFи;

х5 - йиллик кайта молиялаштириш ставкаси (фоизда);

х6 - лицензия харажатлари; х7 - мех,натга х,ак тулаш фондидан ягона ижтимоий тулов (фоизда);

у - оилавий тадбиркорлик субъектлари сони.

Регрессия тенгламасини тузишда унда иштирок этаётган омилларнинг натижавий белгига таъсирининг мух,имлик даражаси бах,оланди. Бунга кура, натижавий

1 Львовский Е.Н. Статистические методы построения эмпирических формул: учеб. пособие для втузов. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: 1988. -С. 70.

белгининг узгаришига ва омилларнинг таъсири катта ва колган омиллар эса унча катта ах,амиятга эга эмаслиги куринди.

Регрессиянинг барча турдаги тенглама-ларида оилавий бизнес субъектлари сонининг барча омилларга турли даражада боFликлиги аникланади ва бу боFланишда Я=0,977 булган куйидаги чизикли регрессия тенгламаси танланди:

у = 558,4 - 4,4х5 - 5,97х7 ;

Ушбу тенглама ёрдамида регрессия ко-эффициентининг иктисодий мох,иятини аниклаш максадида эластиклик коэффи-циенти х,исобланди. Бунга кура, йиллик кайта молиялаштириш ставкаси (х5) нинг 1 % га камайиши, оилавий бизнес субъектлари сонининг 0,5 % га ёки 1,2 минг-тага купайишига, шунингдек, мех,натга х,ак тулаш фондидан ягона ижтимоий тулов (х7) нинг 1 % га камайиши эса оилавий бизнес субъектлари сонини 2,04 мингтага купайишига олиб келди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Куриб турганимиздек ушбу омиллар оилавий бизнес субъектларини ри-вожлантириш ва уларнинг сонининг купайтиришда мухим омил сифатида на-моён булмокда. Шу максадда, мамлакат-да иктисодиётни эркинлаштириш шарои-тида биринчи навбатда, солик юкини ка-майтириш ва унификация килиш, ягона ижтимоий туловларни мумкин кадар ка-майтиришга мух,им ах,амият берилмокда. Факат 2000-2010 йиллар мобайнида юр-тимизда даромад солиFи 38 фоиздан 10 фоизга, ягона ижтимоий тулов 40 фоиздан 24 фоизга, кичик бизнес субъектлари ва кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикарувчилар, яъни фермерлар учун ягона солик 6 фоизга тушурилди.

Шунингдек, юкорида келтирил-ган тах,лил услуби кузатилган оилалар-да хизмат сох,аларида тадбиркорлик-нинг беш йуналиши буйича даромадлар-нинг оила аъзолари жон бошига уртача таксимланиши нуктаи назаридан тах,лил килиш имконини х,ам беради. Буни 3-расм маълумотларидан куриш мумкин.

1- савдо хизматлари (чакана савдо, миллий ошхона ва ресторанлар);

2- миллий х,унармандчилик ва таъмир-лаш хизматлари;

3- компьютер ва ахборот технология-лари хизматлари (интернет кафе, кичик

3-расм.

Кузатилган 135 та тадбиркорлик фаолияти билан банд булган оилаларда пул даромадларининг жон бошига уртача таксимланиши1 (минг сум)

босмахона ва уяли алокага уланиш каби хизмат турлари);

4- транспорт хизматлари (юк ташиш ва ах,олига транспорт хизматлари курсатиш);

5- фото ва гузаллик салонлари.

Ушбу расм маълумотларидан куриниб турибдики, даромадларнинг оилада жон бошига таксимланиши савдо ва умумий овкатланиш хизматлари (чакана савдо, миллий ошхона кафе ва ресторан) билан шугулланувчи оилаларда энг юкори яъни, 367,3 минг сумни ташкил этмокда. Миллий х,унармандчилик билан шугулланувчи ва таъмирлаш устахоналари мавжуд булган оилаларда даромадларнинг жон бошига таксимланиши 311,9 минг сумга туFри келади. Компьютер ва ахборот тех-нологиялари хизматлари (интернет кафе, кичик босмахона ва уяли алокага уланиш каби хизмат турлари) билан банд

булган оилаларда бу курсаткич 202,0 минг сумни, ах,олига транспорт хизматлари курсатувчи оиларда 172,7 минг сумни, фото ва гузаллик салонлари каби фаоли-ят билан шугулланувчи оилаларда 166,8 минг сумни ташкил этди.

Ушбу юкоридаги куп омилли корреля-цион тах,лил натижаларига кура, оила даромадларининг купайишига, мулк ва тадбиркорлик фаолиятидан тушган даро-мадлар катта таъсир кучига эга эканли-гига изланишларимиз давомида гувохи булдик. Шундай экан, оилаларнинг му-хим даромад манбаи ва мулкдорлар син-фини шакллантиришнинг асоси булган ху-сусий секторнинг мавкеини янада оши-риш оилавий бизнесни хусусан, миллий х,унармандчилик ва касаначиликни жадал ривожлантиришни такозо этади.

Адабиётлар руйхати:

1. Кичик ва оилавий бизнесни хамда инновацияларни раFбатлантириш

- иктисодий баркарорликнинг мух,им омили./ «Узбекистон овози» газетаси, 2011-йил, 20 январ.

2. Абдуллаев Ё. Статистиканинг умумий назарияси. Т.: "Укитувчи" 1993, 146

- Б.

3. Эрнандо Де Сото. Капитал жумбоFи. Нега Fарбда Fалаба козонган капитализм дунёнинг бошка жойларида маFлубиятга учраяпти? М.: "Бизнес - Олимп". 2001й.

4. Львовский Е.Н. Статистические методы построения эмпирических формул: учеб. пособие для втузов. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: 1988. -С. 70.

5. www.stat.uz. (Уз.Р Давлат Статистика Кумитасининг расмий веб сайти).

1 Манба: Самарканд вилоятида кузатилган 135 та оила хужалиги маълумотлари асосида хисобланди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 1, 2012

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.