Научная статья на тему 'Оилаларда тадбиркорликни ривожлантириш борасида олиб борилаётган ислоҳотлар самараси'

Оилаларда тадбиркорликни ривожлантириш борасида олиб борилаётган ислоҳотлар самараси Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
258
61
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
уй хўжалиги / оила хўжалиги / шахсий ёрдамчи хўжалик / инновацион иқтисодиёт / бошқариш усуллари / тадбиркорлик фаолияти. / household / family economy / personal support economy / innovative economy / methods of management / business activity.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Туробов Шерзод Алишерович

Мақолада уй хўжаликларида тадбиркорлик шаклини кенгайтириш ва қўллаб­қувватлаш иқтисодий ривожланиш ва тараққиёт мезони сифатида кўриб чиқилган. Аҳолининг шахсий ёрдамчи хўжаликлари мисолида унинг афзал томонлари кўрсатиб ўтилган. Уй хўжаликларида тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш бўйича давлат сиёсатини юритиш мамлакатдаги қатор ижтимоий­иқтисодий муам­ молар ечими эканлиги очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE EFFECT OF THE REFORMS ON THE DEVELOPMENT OF ENTREPRENEURSHIP IN FAMILIES

The article focuses on entrepreneurship distribution by types among households. Its positive aspects are shown on the example of households own auxiliary. There are discussed decisions of social and economic problems through implementation of state policy of households’ entrepreneurship activity development.

Текст научной работы на тему «Оилаларда тадбиркорликни ривожлантириш борасида олиб борилаётган ислоҳотлар самараси»

Туробов Шерзод Алишерович,

Карши мух,андислик-иктисодиёт институти катта укитувчиси

ОИЛАЛАРДА ТАДБИРКОРЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ БОРАСИДА ОЛИБ БОРИЛАЁТГАН ИСЛОДОТЛАР САМАРАСИ

УДК:338.222

ТУРОБОВ Ш.А. ОИЛАЛАРДА ТАДБИРКОРЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ БОРАСИДА ОЛИБ БОРИЛАЁТГАН ИСЛОЦОТЛАР САМАРАСИ

Маколада уй хужаликларида тадбиркорлик шаклини кенгайтириш ва куллаб-кувватлаш иктисодий ривожланиш ва тараккиёт мезони сифатида куриб чикилган. Ах,олининг шахсий ёрдамчи хужаликлари мисолида унинг афзал томонлари курсатиб утилган. Уй хужаликларида тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш буйича давлат сиёсатини юритиш мамлакатдаги катор ижтимоий-иктисодий муам-молар ечими эканлиги очиб берилган.

Таянч иборалар: уй хужалиги, оила хужалиги, шахсий ёрдамчи хужалик, инновацион иктисодиёт, бошкариш усуллари, тадбиркорлик фаолияти.

ТУРОБОВ Ш.А. ЭФФЕКТ ПРОВОДИМЫХ РЕФОРМ ПО РАЗВИТИЮ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА В СЕМЬЯХ

В статье уделено внимание распространению видов предпринимательства в домашних хозяйствах. Показаны его положительные стороны на примере собственных вспомогательных хозяйств населения. Раскрыты решения социально-экономических проблем ведения государственной политики по развитию деятельности предпринимательств домашних хозяйств.

Ключевые слова: домашнее хозяйство, семейное хозяйство, личное вспомогательное хозяйство, инновационная экономика, методы управления, предпринимательская деятельность.

TUROBOV SH.A. THE EFFECT OF THE REFORMS ON THE DEVELOPMENT OF ENTREPRENEURSHIP IN FAMILIES

The article focuses on entrepreneurship distribution by types among households. Its positive aspects are shown on the example of households own auxiliary. There are discussed decisions of social and economic problems through implementation of state policy of households' entrepreneurship activity development.

Keywords: household, family economy, personal support economy, innovative economy, methods of management, business activity.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 11(131)

Кириш.

Хар кандай иктисодий тизим шароитида уй хужаликлари давлат учун мухим ва хал килувчи куч сифатида намоён булган. Бозор иктисодиёти шароитида хам уй хужаликлари, хусусан оилавий тадбиркорликни ривожлантириш мухим ахамият касб этади. Иктисодиётнинг трансформацияла-шуви натижасида оилавий тадбиркорликнинг иктисодиётдаги урни ошиб боради.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

Купчилик кишилар узларининг бошланFич иктисодий билимларини айнан оилаларда оли-шади. Оила аъзолари билан биргаликда тадбир-корлик килиш уларнинг нафакат умумий муам-моларини биргаликда хал килишга, балки бир-бирига узаро ёрдам килиш туЙFуларини шаклла-нишига, кичик авлод вакилларининг малакала-рини оширишга ва келажакда уларни амалиётда куллаш учун катталардан урнак олишларига ёрдам беради.

Бозор иктисодиётида уй хужаликларининг мухим функцияларидан бири оилавий тадбиркорликни ташкил этиш булиб хисобланади. «Оилавий тадбиркорлик - бу оилавий капиталдан опти-мал даражада фойдаланишга асосланган, фойда олишга йуналтирилган ташаббусли мустакил фао-лиятдир. Оилавий капитал бу ерда оила аъзола-рининг хам жисмоний, хам ижтимоий, молиявий ва интеллектуал капиталлари сифатида намоён этилган»1.

2018 йилда мамлакатимизда ик,тисодиёт, ижтимоий соха ва давлат бошкарувига замонавий илм-фан ютуклари, инновацион Fоя ва техно-логияларни жорий этиш буйича комплекс чора-тадбирлар, яъни «Хар бир оила - тадбиркор» ва «Ёшлар - келажагимиз» дастурлари доирасида 2 триллион сумга якин маблаF ажратилиб, жой-ларда 2 минг 600 дан ортик бизнес лойихалар амалга оширилди2.

Хозирда фаолият олиб бораётган куплаб машхур корхоналар дастлаб оилавий корхона шаклида ташкил булган, жумладан, 18-аср бошида ташкил этилган ва кахва сотишга ихтисослашган «Далмайр» оилавий корхонаси, 1853 йилда ташкил этилган «Tissot» маркали соатларни ишлаб чикарувчи «Шарл Тиссо ва уFли» оилавий кор-

1 Беркинов Б.Б. Уй хужалиги иктисодиёти. - Т.: «Фан ва технология», 2014. -61 -б.

2 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // «Халк, сузи» газетаси, 2018 йил 29 декабрь.

хонаси, Франциянинг Мюлье оиласига таллукли АШАН супермаркетлар тармоFи (130 мингдан ортик ходимга эга ва йиллик даромади 23 млрд. доллардан ошади) ва бошкалар.

Pricewaterhouse Coopers ва Family Capital ком-паниялари томонидан 2018 йил маълумотлари асосида оилавий корхоналар рейтинги ишлаб чикилди. Даромадлар куплиги буйича америка-лик Уолтонлар оиласига тааллукли Walmart оилавий корхонаси 495 млрд. доллар даромад билан 1-уринни эгаллади. Мамлакатлар кесими буйича йирик оилавий корхоналар рейтинги шаклланти-рилганда, АК.Ш (170 шундай корхона), Германия (119), Хитой (57) ва Россиянинг (11) корхонаси киритилди3.

Шунингдек, Нидерландияда руйхатдан утган италиялик Аньелли ва Форд оилалари томонидан бошкариладиган Exor холдинг компанияси, катта оилалар томонидан бошкариладиган немис авто ишлаб чик,арувчиси BMW, АКШнинг Dell компьютер ишлаб чик,арувчиси, Жанубий Кореянинг LG технологик корпорацияси ва Швейцариянинг Roche фармацевтик корхоналари хам ушбу рей-тингдан урин олган4.

Илмий муаммонинг к,уйилиши.

Оилаларда тадбиркорликни ривожлантириш оркали мамлакатда ахоли бандлигини таъмин-лаш, улар даромад олиш манбаларини кенгай-тириш, бозор ик,тисодиётининг замонавий талаб-ларига мослашиш куникмаларининг тезлашувига эришиш, солик туловчилар сонини ошириш, ёш авлоднинг мехнат килиш, жисмоний ва маънан етук булишини таъминлаш.

Тадцицот мацсади.

Мамлакатимизда оилаларда тадбиркорликни ривожлантириш максадида халкаро тажриба-ларни урганиш, бу борада олиб борилаётган ислохотлар самараси, унинг худудлар кесимида бажарилишининг амалий холати тахлили келти-риш ва аник,ланган муаммолар буйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Илмий мо^ияти.

Тадк,ик,отларимизнинг илмий мохияти шундан иборатки, маколада оилавий тадбиркорликни ривожлантириш борасидаги хорижий мамлакатлар тажрибаси чукур тахлил килинди, мамлака-тимиздаги мавжуд холатлар урганилди ва «Хар

3 https://www.kommersant.ru/doc/3896831

4 https://www.famcap.com/the-worlds-750-biggest-family-businesses/

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 11(131)

1-жадвал. Кашкадарё вилоятида дех,к,он хужаликлари ва томорка ер майдонларида 2018 йилда етиштирилган кишлок хужалиги мах,сулотлари экилган экин майдони х,акида маълумот1.

Т/р Туманлар номи Жами экин майдони, га Экин турлари буйича экилган экин майдон

картошка пиёз саримсок пиёз сабзи помидор бодринг карам

Майдони, га Майдони, га Майдони, га Майдони, га Майдони, га Майдони, га Майдони, га

1 Карши 3 473 283 385 355 149 310 210 199

2 ЯккабоF 3 301 262 205 195 120 302 245 121

3 Миришкор 2 196 275 251 180 110 201 121 101

4 Дехконобод 2 256 67 35 32 21 123 46 1,5

5 Муборак 1 453 194 104 77 109 137 84 98

6 Касби 2 853 242 298 223 73 279 140 113

7 Нишон 2 367 202 170 153 51 204 128 85

8 Косон 5 772 466 411 350 1023 446 406,94 219

9 Камаши 3 204 223 307 295 330 305 225 284

10 Чирокчи 8 450 672 475 582 650 563 450 290

11 Fузор 1 515 125 165 59 90 185 142 47

12 Китоб 3 144 378 306 260 165 288 234 165

13 Шахрисабз 2 872 239 266 170 295 270 221 221

14 Шахрисабз шах,ри 398 31 56 66 47,696 38,442 5,4575 34

15 Карши шах,ар 607 32 38 51 33,1 102 79 13,4

Вилоят буйича жами 43 863 3 691 3 472 3 048 3 267 3 753 2 738 1 992

бир оила - тадбиркор» дастурини амалга ошириш турисидаги Узбекистан Республикаси Президенти к,арорида белгиланган вазифаларни амалга ошириш ва х,ар бир оиланинг тадбиркорлик билан шугулланиши ва баркарор даромад манбаига эга булиши учун шарт-шароитлар яратиш булиб х,исобланади.

Тадкикот методлари.

Маколада мавзу доирасидан келиб чиккан мавзуга оид илмий ва назарий ёндашувлар урганилиб мушохдда килинган. Тадкикотда белгиланган максадга эришиш учун йуналиш танлаб олинган. Эмпирик тадкикотнинг кузатиш, жамлаш, гурух,лаш ва маълумотлар манбалари уртасидаги алокаларни аниклаш усулларидан ва назарий

1 К,ашкадарё вилоят фермер, дех,к,он хужаликлари ва томорка ер эгалари Кенгаши маълумотлари асосида муаллифлар томонидан ишланди.

тадк,ик,отнинг анализ ва синтез усулларидан кенг фойдаланилди.

Асосий натижалар.

Республикамизда х,ам оилавий тадбиркорлик асосида шаклланиб, уз бизнесини ривожланти-раётган куплаб оилалар мавжуд.

Кашкадарё вилоятида ах,олининг тадбиркорлик фаолияти билан фаол шурулланишлари учун салмокли ишлар амалга оширилиб келинмокда. Айникса, ах,олининг томоркаларидан самарали фойдаланишлари учун манзилли тадбирлар режаси ишлаб чикилган ва амалиётга жадаллик билан татбик этилмокда.

Жадвал маълумотларини тах,лил киладиган булсак, вилоят микёсида жами экин экишга мулжалланган майдоннинг 50 фоизига мос равишда картошка (8 %), пиёз (8 %), саримсок, пиёз (7 %), сабзи (7 %), помидор (9 %), бодринг (6 %) ва карам (5 %) каби полиз экинлари экилган. Вилоят-нинг Косон, Чирок,чи ва Китоб туманларида бошк,а

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 11(131)

2-жадвал. К,ашк,адарё вилоятида дех,к,он хужаликлари ва томорка ер майдонларида 2018 йилда етиштирилган кишлок хужалиги мах,сулотлари ялпи х,осили х,акида маълумот1.

Экин турлари буйича етиштирилган ялпи хосил

картошка пиёз саримсок пиёз сабзи помидор бодринг карам

Т/р Туманлар и п л я и п л я и п л я и п л я и п л я и п л я и п л я

номи нн го I- нн го I- нн сс I- нн сс I- нн (С 1- нн (С 1- нн сс I-

ии о ии о ии о ии о ии о ии о ии о

тих ш и тих ш и тих ш и тих ш и тих ш и тих ш и тих ш и

ет ет ет ет ет ет ет

1 Карши 6 222 6 930 5 680 2 980 5 580 4 620 4 382

2 ЯккабоF 5 764 3 690 3 120 2 400 5 436 5 390 2 662

3 Миришкор 6 046 4 518 2 880 2 196 3 618 2 662 2 214

4 Дехконобод 1 474 630 517 428 2 214 1 014 33

5 Муборак 4 272 1 874 1 228 2 180 2 466 1 843 2 154

6 Касби 5 321 5 364 3 568 1 460 5 020 3 089 2 482

7 Нишон 4 444 3 054 2 448 1 026 3 664 2 825 1 870

8 Косон 10 252 7 398 5 600 20 459 8 025 8 953 4 818

9 Камаши 4 906 5 526 4 720 6 600 5 490 4 950 6 248

10 Чирокчи 14 778 8 550 9 312 13 001 10 134 9 900 6 389

11 Fузор 2 750 2 970 941 1 800 3 330 3 124 1 034

12 Китоб 8 316 5 508 4 160 3 300 5 184 5 148 3 623

13 Шахрисабз 5 256 4 788 2 717 5 900 4 860 4 862 4 862

14 Шахрисабз шахри 685 1 001 1 058 954 692 120 755

15 Карши шахри 704 688 816 662 1 836 1 738 295

Вилоят буйича 81 191 62 489 48 764 65 347 67 548 60 238 43 820

туманларга нисбатан кишлок хужалиги экинла-рини экиш учун ажратилган экин майдони нисбатан купрок экилганлигини куришимиз мумкин. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 7 июндаги «Хар бир оила - тадбиркор» дасту-рини амалга ошириш турисида»™ ПК-3777-сонли карори ижросини таъминлаш максадида хаттоки вилоятнинг тшли, тшолди ва чул худудларида хам, маълум кийинчиликларга карамасдан, сезиларли ишлар амалга оширилмокда.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкама-сининг 2019 йил 29 мартдаги 259-сонли карорига мувофик, кишлок хужалиги экинларини окилона жойлаштириш ва махсулот етиштиришнинг прог-

1 Кашкадарё вилоят фермер, дехкон хужаликлари ва томорка ер эгалари Кенгаши маълумотлари асосида муаллифлар томонидан ишланди.

ноз хажмлари ишлаб чикилди ва карорга асосан 2019 йил учун Узбекистонда:

- жами 135641 гектар ерга сабзавот, шундан 23800 гектар ерга помидор, 8432 гектар ерга бодринг, 23962 гектар ерга пиёз, 544 гектар ерга порей-пиёз2, 19326 гектар ерга сабзи, 9797 гектар ерга карам, 1081 гектар ерга гулкарам, 228 гектар ерга брокколи, 7673 гектар ерга ош лавлаги, 6168 саримсок пиёз, 11999 гектар ерга булFор калампири, 4535 гектар ерга аччик калампир, 4763 гектар ерга баклажон, 12564 гектар ерга кукатлар, 493 гектар ерга салат руккола ва айсберг, 273 гектар ерга редиска, 60156 гектар ерга полиз экинлари шундан 25016 гектар ерга ковун, 25569 гектар ерга тарвуз, 9571 гектар ерга ковок, 34039 гектар ерга картошка, 55979 гектар ерга

2 http://lex.uz/docs/4261485?query=%D0%B2%D0% BE%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B0

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 11(131)

дуккакли, шyндaн 20638 гeктap epгa мoш, 1739 re^rap epгa лoвия, 213б8 гeктap epra нyxaт, 5584 гeктap epгa epëнFoк ва 6650 гeктap epгa лoвия, 44245 гeктap epгa мoйли экинлap жoйлaшти-pилaди хамда 2875640 тонна caбзaвoт, 1G5924G тoннa пoлиз экинлapи eтиштиpилaди;

- жами 57292 re^rap бoF-тoк кaтopлapи opa-cидa 853905 тoннa caбзaвoт (458б1 гeктap epra), дyккaкли (636g гeктap epгa) ва ^лиз (5G71) экин-лapи eтиштиpилaди;

- 2019 йил Faллa хр^лидан бyшaйдигaн 1G9163G гeктap epнинг 824350 ^ю^ита тaкpopий экин экилади ва жами 1G44878G тонна мaхcyлoт, жyмлaдaн 789189 тoннa кapтoшкa eтиштиpилaди хамда талладан бyшaйдигaн ep учун жами 42927G7 минг cyм мaблaF aжpaтилaди.

2019 йилда pecпyбликaдa жами 13396437 тонна мaхcyлoт eтиштиpилиши peжaлaштиpил-ган, шуниндак, мaхcyлoтлapнинг 1858789 тoннacи экcпopт килинади, 1858789 тoннacи кайта ишлаш кopxoнaлapигa тoпшиpилaди, 891061 тoннacи зaxиpaгa oлинaди, 386877 тoннacи ypyFлик учун oлинaди, 8GG965 тoннacи тypли яpмapкaлapдa coтилaди ва 7784537 тoннacи ички иcтeъмoл учун мyлжaллaнгaн.

Жадвал мaълyмoтлapини тахлил киладиган бyлcaк, 2018 йилда ypтaчa хиcoбдa кapтoшкaдaн 220 ц|га (81191 тoннa), пиëздaн 180 ^га (62489 тoннa), capимcoк пиëздaн 160 ц|га (48764 тoннa), еабзидан 2GG ц|га (65347 тoннa), пoмидop 18G ц|га (67548 тoннa), бoдpингдaн 220 ц|га (6G238 тoннa) ва ^амдан 220 ц|га (43820 тoннa) хocил oлингaн.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Хулоса ва таклифлаp.

Maълyмoтлapни жамлаш, гypyхлaш ва тахлил килиш нaтижacидa куйидаги xyлocaлapгa кeлинди:

- давлат тoмoнидaн уй xyжaликлapигa тoмop-кaлapидaн унумли ва caмapaли фoйдaлaнишлapи

учун aжpaтилaëтгaн кpeдитлapдaн acoccиз фюй-даланиш хoлaтлapи yчpaб тypибди;

- oилaлapдa тoмopкaдaн caмapaли фoйдaлa-ниш куникма ва мaлaкaлapи eтишмaйди;

- aхoлининг мoлиявий caвoдxoнлигини oши-pиш бopacидa тизимли ишлapни йyлгa кУйиш лoзим;

- кpeдитлaштиpиш нaтижacидa aхoли тoмop-кacигa ^ами мaхcyлoтлap экиб ва eткaзиб бepилмoкдa, лeкин aхoлининг ана шу eтиштиpи-лaëтгaн кишлс>к xyжaлиги мaхcyлoтидaн бeлгилaн-ган ëM кaфoлaтлaнгaн хocилдopликни oлишлapи учун ^инги тaдбиpлapни амалга oшиpишдa маъ-лум биp кийинчиликлapгa дуч кeлиши, yлapнинг маълум микдopдaги мoлиявий xapaжaтлapининг купайишига oлиб кeлмoкдa;

- иccикxoнaлapдa киш мaвcyмидa у^млик-лapнинг музлаб ^ма^иш учун иcитишнинг тypли ycyллapидaн фoйдaлaниши нaтижacидa ycимлик ва унинг мeвaлapи тapкибидa инcoн caлoмaтлиги учун зapapли микpoэлeмeнтлapнинг тупланиш хoлaтлapи yчpaб тypибди;

- мaхaллaлapдa тoмopкa xyжaлигидa дexкoн-чилик билан шyFyллaнaëтгaн фyкapoлapни дex-Koнчилик фaoлияти билан шyFyллaнишининг манзилли ва caмapaли булиши, шyнингдeк, yлapнинг куникма ва мaлaкaлapини шаклланти-pиш макеадида амалий, ижтимoий-иктиcoдий ва мoлиявий тoмoнлapи хакида мaълyмoт бepyвчи укув ceминapлapи ташкил этилca мaкcaдгa мyвoфик булади;

- уй xyжaликлapидa тaдбиpкopлик фaoлия-тини фaoллaштиpиш aхoлининг тypмyш тapзидa юзага кeлaдигaн янги ижтимoий ва иктиcoдий Kийинчиликлapгa тeздa мocлaшиш ва yлapни бap-тapaф этишга кумак бepиши аникланди.

3epo, уй xyжaликлapидa тaдбиpкopлик файлли-гини oшиpиш мамлакат иктиcoдиëтининг ycиши учун янада caмapaли замин яpaтaди.

Aдабиётлаp pyйхати:

1. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнти Шавкат Mиpзиëeвнинг Олий Maжлиcгa Mypo-жaaтнoмacи. || «Халк cyзи» гaзeтacи, 2018 йил 29 дeкaбpь.

2. Бepкинoв Б.Б. Уй xyжaлиги иктиcoдиëти. - Т.: «Фан ва тexнoлoгия», 2014. -61 -б.

3. https:||www.kommersant.ru|doc|3896831

4. https:||www.famcap.com|the-worlds-75G-biggest-family-businesses|

5. Кaшкaдapë вилoят фepмep, дeхкoн xyжaликлapи ва тoмopкa ep эгaлapи Keнгaши маъ-лyмoтлapи. К^ши, 2019.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2G19, 11(131)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.