Научная статья на тему 'ОИЛАГА ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТ КЎРСАТИШДА МЕДИАЦИЯНИ ҚЎЛЛАШ САМАРАЛИ УСУЛ СИФАТИДА'

ОИЛАГА ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТ КЎРСАТИШДА МЕДИАЦИЯНИ ҚЎЛЛАШ САМАРАЛИ УСУЛ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
62
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
психологик хизмат / психологик маслаҳат / оилавий медиация / ҳуқуқий ва психологик таъсир ва саводхонлик ижтимоийлашув масканлари / оилани яраштириш комиссияси / низони судгача ҳал этиш / медиатор / оила муҳитини барқарорлаштириш. / психологическая служба / психологическое консультирование / семейная медиация / центры социализации правовой и психологической грамотности / примирительная комиссия семье / досудебное разрешение споров / медиатор / стабилизация семейной среды.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Акрамова Феруза Акмаловна

Мазкур мақолада оилага психологик хизмат кўрсатишда замонавий ёндашув сифатида медиацияни қўллаш самарали усул эканлиги, унинг асосий тамойиллари, самарадорликка эришишда муқобил йўл билан оилаларда соғлом муҳитни таркиб топтириш жараёнини амалга ошириш учун психологик ва ҳуқуқий саводхонликка эътибор беришга доир ишлаб чиқилган амалий тавсиялар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕДИАЦИЯ КАК ЭФФЕКТИВНЫЙ МЕТОД ПРИ ПРЕДОСТАВЛЕНИИ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ УСЛУГ СЕМЬЕ

В данной статье приведены необходимые практические рекомендации для использования медиации как современного подхода к оказанию психологических услуг семье, который является эффективным методом, также описаны ее основные принципы, с целью обратить внимание на психологическую и юридическую грамотность в целях реализации процесса создания здоровой среды в семьях

Текст научной работы на тему «ОИЛАГА ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТ КЎРСАТИШДА МЕДИАЦИЯНИ ҚЎЛЛАШ САМАРАЛИ УСУЛ СИФАТИДА»

Акрамова Феруза Акмаловна,

психология фанлари доктори, доцент, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети "Умумий психология" кафедраси доценти

ОИЛАГА ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТ КУРСАТИШДА МЕДИАЦИЯНИ К.УЛЛАШ САМАРАЛИ УСУЛ СИФАТИДА

УДК: 301.151.398 (575.1) DOI: 10.34920/SO/VOL_2023_ISSUE_8_9

АКРАМОВА Ф.А. ОИЛАГА ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТ КУРСАТИШДА МЕДИАЦИЯНИ ЦУЛЛАШ САМАРАЛИ УСУЛ СИФАТИДА

Мазкур маколада оилага психологик хизмат курсатишда замонавий ёндашув сифатида медиацияни куллаш самарали усул эканлиги, унинг асосий тамойиллари, самарадорликка эри-шишда мукобил йул билан оилаларда соFлом мухитни таркиб топтириш жараёнини амалга ошириш учун психологик ва хукукий саводхонликка эътибор беришга доир ишлаб чикилган амалий тавсиялар келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: психологик хизмат, психологик маслахат, оилавий медиация, хукукий ва психологик таъсир ва саводхонлик ижтимоийлашув масканлари, оилани ярашти-риш комиссияси, низони судгача хал этиш, медиатор, оила мухитини баркарорлаштириш.

АКРАМОВА Ф.А. МЕДИАЦИЯ КАК ЭФФЕКТИВНЫЙ МЕТОД ПРИ ПРЕДОСТАВЛЕНИИ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ УСЛУГ СЕМЬЕ

В данной статье приведены необходимые практические рекомендации для использования медиации как современного подхода к оказанию психологических услуг семье, который является эффективным методом, также описаны ее основные принципы, с целью обратить внимание на психологическую и юридическую грамотность в целях реализации процесса создания здоровой среды в семьях.

Ключевые слова и понятия: психологическая служба, психологическое консультирование, семейная медиация, центры социализации правовой и психологической грамотности, примирительная комиссия семье, досудебное разрешение споров, медиатор, стабилизация семейной среды.

AKRAMOVA F.A. MEDIATION AS AN EFFECTIVE METHOD IN PROVIDING PSYCHOLOGICAL SERVICES TO FAMILY

This article provides the necessary practical recommendations for using mediation as a modern approach to providing psychological services to families, which is an effective method, and also describes its basic principles in order to draw attention to psychological and legal literacy in order to implement the process of creating a healthy environment in families.

Key words and concepts: psychological service, psychological counseling, family mediation, centers for socialization of legal and psychological literacy, family conciliation commission, pre-trial dispute resolution, mediator, stabilization of the family environment.

Кириш.

Жахонда оила кадриятлари ахамиятининг заифлашуви, нотулик оилалар сонининг купайиши, ёшларнинг никох муносабатлари-нинг расмий талабларига нисбатан эътиборсиз-лиги каби холатларнинг жамиятга таъсир этиши сабабли ижтимоий-психологик хизмат курсатиш институти булган оилани мустахкамлаш масала-ларига алохида эътибор каратиш долзарбла-шиб бормокда. «...Бундай тенденциялар, жумла-дан, оилани ижтимоий институт сифатида кайта куриш билан боFлик булиб, бу шахснинг ривож-ланиши учун янги ижтимоий вазиятни келти-риб чикаради...»1. Бу борада психологик хизмат-нинг самарали йулга куйилиши ва уни амалга оширишнинг узига хос креатив ёндашувларига эътибор бериш, психологик хизмат жараёнини ташкил этишни такомиллаштириш оркали оила мухитини баркарорлаштириш, психологларнинг профессионал, коммуникатив таъсир компетен-цияларини карор топтириш оркали фаолияти натижадорлигини таъминлаш долзарб муаммо-лардан булиб колмокда.

Жахонда амалга оширилаётган илмий тадкикотларда оилаларда соFлом узаро муно-сабатларни урнатиш, психологик мухитни баркарорлаштириш борасида илмий изла-нишларга алохида эътибор каратилмокда. Энг аввало, мустахкам оила муносабатла-рига салбий таъсир этадиган оилада тазйик, зуравонликнинг ижтимоий-психологик омил-лари психодиагностикаси ва реабилита-циясини амалга ошириш, 0Fир ижтимоий ахволга тушиб колган оила ва хотин-кизларга ижтимоий-психологик ёрдам курсатишга доир илмий хулосалар ишлаб чикиш, ёш оилалар баркарорлигига таъсир этадиган ижтимоий-психологик омиллар хамда шахслараро муно-сабатларда юзага келадиган турли даражадаги муаммоли вазиятлардан халос булишнинг психологик таъсир усулларини илмий тадкик этиш, ижтимоий мухитнинг шахсга фасилитатив ва ингибицион таъсири буйича психологик муам-моларни аниклаш асосида психолог-мутахассис фаолиятини такомиллаштириш каби масалалар шулар жумласидандир.

1 Концепция развития психологической службы в системе образования в Российской Федерации на период до 2025 года. https://rulaws.ru/acts/Kontseptsiya-razvitiya-psihologicheskoy-sluzhby-v-sisteme-obrazovaniya-v-Rossiyskoy-Federatsii-na-period-do/

Республикамизда сунгги йилларда оила институтини куллаб-кувватлаш, психологик хизмат курсатишни норматив-хукукий жихатдан мустахкамлаш, инсон кадрини юксал-тириш хамда улуFлашга йуналтирилган стра-тегик вазифалар белгиланиб, зарур асослари яратилди: «Халк билан мулокот, одамлар-нинг дарди-ташвишлари билан яшаш, инсон манфаатларини таъминлаш ...энг устувор вазифа булиб колади...»2. «Оила институтини мустахкамлаш буйича, энг аввало, «СоFлом оила - соFлом жамият» F0ясини хаётга татбик этишга йуналтирилган ягона давлат сиёса-тини юритиш...»3, «... Оила канчалик мустахкам булса, жамият хам шунчалик баркарор булади»4 тамойилига асосланиш, оилавий психологик хизмат сифатини ошириш хамда такомиллаштириш юзасидан илмий тадкикотларни чукурлаштиришга каратилган янгича назарий ечимларни топиш имкониятлари яратилди.

Бу борада Узбекистан Республикаси Пре-зидентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сон «2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси туFрисида», 2020 йил 18 февралдаги ПФ-5938-сон «Жамиятда ижтимоий-маънавий мухитни соFломлаштириш, махалла институтини янада куллаб-кувватлаш хамда оила ва хотин-кизлар билан ишлаш тизимини янги даражага олиб чикиш чора-тадбирлари туFрисида» Фармонлар хамда фаолиятга оид бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган кенг куламли страте-гик чора-тадбирларни амалга оширишда маз-кур маколада келтирилган илмий хулоса ва таклифлар муайян даражада хизмат килади.

Мавзунинг долзарблиги оилага психологик хизмат курсатишда замонавий ёндашув сифатида медиацияни куллаш самарали усул экан-лиги, унинг асосий тамойиллари, самарадор-ликка эришишда мукобил йул билан оилаларда соFлом мухитни таркиб топтириш жараёнини амалга ошириш учун психологик ва хукукий саводхонликка эътибор бериш масалалари етарли урганилмаганлиги билан белгиланди.

2 Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тош-кент: Узбекистон, 2016. - Б. 17.

3 Узбекистон Республикаси Махалла ва оилани куллаб-кувватлаш вазирлиги туFрисида Низом. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2020 йил 15 апрелдаги 228-сон карорига 1-илова.

4 https://daryo.uz 26.12.2020

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 8 (129)

Мавзу буйича илмий изланишларнинг цисцача та^лили. Ижтимоий ва психологик билимларни уз урнида фойдалана олиш оркали оила баркарорлигига салбий таъ-сир этувчи омиллардан бири булган ажра-шиш холатларини олдини олишга эришиш билан боFл и к, масалаларни хорижий олимлар-дан A.Adams, В.Вегд, S.T.Billingsley, F.Zimbardoo,

D.Jodelet, Р1.СЬ|аЫт, K.X.Kaufman, Z.Freyd, L.William ва бошкалар оила билан боFлик маса-лаларини тадкик этишган булса-да, лекин улар-нинг эълон килинган ишларда оилага психологик хизматнинг айрим жихатларигина урин олган.

Мустакил Давлатлар Хамдустлиги психолог, файласуф олимларидан Г.М.Андреева, В.В.Антипов, Л.П.Богданова, А.Варга, И.Ф.Дементьева, Т.Р.Киримов, П.Р.Новиков,

E.Г.Силяева, Л.Б.Шнейдерлар оиладаги шах-слараро муносабатлар, оилавий низоларни олдини олишда психологик хизматнинг зарур-лиги, психологик маслахатнинг асосий талабла-рини аниклашга каратилган тадкикотлар олиб боришган.

Оилада юзага келадиган турли муаммо-ларни бартараф этишнинг ижтимоий, психологик, педагогик, хукукий, маънавий, диний-фалсафий жихатдан жамият келажагини бел-гилайдиган мухим омил сифатида зардуш-тийликнинг кадимги манбаи «Авесто», утмиш мутафаккирларидан Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шахри», Абу Райхон Беруний-нинг «Хиндистон», «Минерология», Абу Али Ибн Синонинг «Тадбири манзил», Юсуф Хос Хожибнинг «KутадFу билиг», Алишер Навоий-нинг «Махбуб-ул кулуб» асарларида жамият тараккиёти учун оила мухитининг урни, оила баркарорлигини саклаш мезонлари хакида Fоялар илгари сурилган тахлил курсатадики, жамият тараккиёти хамда шахс ривожланишида оила таъсири мухимлиги эътироф этилган.

Узбекистонда психологик хизматни уму-мий ва олий таълимда, махалла, соFликни саклаш, ижтимоий гурухлар ва мехнат жамо-аларида ташкил килинишни такомиллашти-ришнинг ижтимоий-психологик масалалари Р.А.Абдурасулов, Ш.Р.Баротов, Д.Ш.Баротова, М.Г.Давлетшин, F.Б.Шоумаров, В.М.Каримова, Н.Г.Камилова, З.Т.Нишонова, А.И.Расулов, Б.М.Умаров, З.А.Расулова, Ш.М.Содикова, Н.А.СоFинов, У.Б.Шамсиев, У.Д.К,одировлар

томонидан илмий тадкик этилган. Тахлил курсатадики, республикамизда психологик хизмат муаммосини илмий-амалий урганиш даставвал таълим тизими учун амалга оши-рилган, кейинчалик ижтимоий масканлардан махалла, соFликни саклаш тизими учун тадкик этилган, лекин оилавий психологик хизматни олиб боришда медиацияни куллаш алохида ижтимоий психологик муаммо сифатида урганилмаган.

Мацоланинг илмий янгилиги шундан ибо-ратки, олимларимиз томонидан оилавий психологик хизматни олиб боришда медиацияни куллаш алохида ижтимоий психологик муаммо сифатида етарли урганилмаган.

Тадцицотнинг мацсади хорижий давлат-лардаги жазони ижро этиш муассасаларидаги махкум шахсларга таълим бериш жараёнини урганиш асосида мамлакатимиздаги жазони ижро этиш муассасаларида таълим жараёнини ташкил этиш буйича амалий таклиф ва тавсия-лар ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицотнинг объекти сифатида оилавий медиацияни оилалар баркарорлигини таъ-минлашида узига хос психологик ва хукукий жихатдан куллаш заруратини ифодалайдиган ижтимоий жараёни танланди.

Тадцицотда контент, киёсий-мантикий тахлилдан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбаини анкета суровномалари натижалари ташкил этди.

Асосий цисм.

Психологик билимларнинг амалиётга кенг жорий этилаётганлиги азалдан кулланиб келин-ган психологик таъсир восита ва усуллардан фойдаланишни ва психологик хизматнинг мето-дологик асосини мустахкам танланишини талаб этади.

Психологик хизмат оилаларга ёрдам курсатишда энг асосий махсус соха хисобланади, уз таъсири ва урнига эгадир. Психологик хизмат шахсий муаммоларини хал эти-шига етарли даражада ёрдам беради. Шах-снинг ривожланиши, жамиятда уз урнини тулик курсата олиши учун оилалар билан ишлайди-ган психолог уз фаолиятида психологик хизматни ташкил этишнинг самарали усулларини куллаши максадлидир.

Психологик маслахат хозирги кунда эр-хотинлар билан ишлаш, ота-она ва фарзанд-ларга психологик маслахат бериш, никохгача

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 8 (129)

булган даврда жуфтликлар билан сухбат утказиш, никохни бекор килаётганларга психологик ёрдам курсатиш кабиларни камраб олади, инсонларга шахсий, касбий ва хаётий муаммоларини хал этишга ёрдам бериш булиб, у индивидуал, гурухий тарзда утказилади.

Психологик маслахат психологик коррекция ва психотерапия билан чамбарчас боFлик, куп холларда амалиётчи психологлар фаолияти-нинг ушбу сохаларни бир-биридан ажратиш ва уларга аник, мукаммал тавсиф беришни такозо этади.

Юкорида келтирилган фикрларни инобатга олиб, муаммоли оилаларга уз вактида психологик хизматни ташкил этиш учун янги ва сама-рали усулларни куллаш мухим ахамият касб этишини инобатга олдик. Шу жихатдан психологик хизматни ташкил этиш ва олиб бориш-нинг самарали усули этиб, илм-фан интеграци-яси сифатида тарбиявий, маънавий, психологик, ижтимоий билимлар билан бирга хукукий-демократик тамойилларга асосланган медиация институтини куллаш заруратини асослаймиз.

Медиация - келиб чиккан низони тараф-ларнинг узаро макбул карорга эришиш максадидаги ихтиёрий розилиги асосида, холис булган шахс, яъни медиатор кумагида хал килиш усули. Медиация - бу кандай номлани-шидан катъий-назар тизимлаштирилган жараён булиб, икки ёки ундан ортик низолашувчи тарафлар жараёндан мустакил булган, томон-лар илгари сурган ёки таклиф килган ёки суд томонидан тайинланган ёки давлат конунида белгилаган медиатор кумагида ихтиёрий асосда келишмовчиликни бартараф этиш буйича кели-шувга эришишга харакат килишидир1.

Хозирги кунда ривожланган хорижий дав-латлар хукукий тизимида низони судгача олиб бормасдан, мукобил йул билан хал килишга каратилган медиация — яраштирув процеду-раси алохида ахамият касб этмокда. Эътибор-лиси, Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг томонидан тавсия этил-ган ва 2018 йил 3 июлда Узбекистон Республикаси Сенати томонидан УРК.-482-сон «Медиация туFрисида»ги конун кабул килиниб, 2019

1 Сайт Федерального института медиации Министерства образования и науки Российской Федерации, -http://fedim.ru/institut/rukovodstvo-federalnogo-instituta-mediatsii/

йилнинг 1 январидан кучга кирган ва амалиётга татбик килингандир.

Ушбу конуннинг максади - мамлакатимизда низоларни тартибга солишнинг мукобил усул-ларини ривожлантириш учун хукукий шарт-шароитлар яратиш, низолашувчи тарафларнинг низоларини мустакил, узаро фойдали шарт-лар асосида хал этиш имкониятини топишга кумаклашишдан иборат. Мазкур Конун неги-зида медиация жараёнининг асосий тамойил-лари сифатида махфийлик, ихтиёрийлик, шаф-фофлик, узаро хурмат, тенг хукуклилик, холис-лик, тарафларнинг хамкорлиги эътироф этилган.

Нима учун оилавий низоларда медиацияни альтернатив сифатида карадик? Айтиш керакки низолар, ажрашиш, мулкий муносабатларни бошка одамлар орасида ёки иштирокида хал этиш бир катор нокулайликларни юзага келти-ради. Жумладан, оиладаги низодан хабардор булган шахслар сони ортади, бегоналар олдида оила масаласини курилиши томонларнинг бир-бирига нисбатан агрессияси, нафратини кучай-тиради, хар бир томон узининг нуксонини ошкор булганидан Fазабланади ва бошка сал-бий асоратли белгиларни намоён булишига олиб келади.

Медиатив келишувга асосланган жараёнда эса, низолашаётган томонлар учун бетараф булган учинчи шахс ёрдамида низони тартибга солиш имкони булади ва консенсусга келиш амалга ошади.

Узбекистонда медиацияга ухшаш яраштирув процедуралари турли низоларни хал этишда кулланиб келинади. Оилалардаги ажрашиш муаммосига бевосита дахлдор ташкилотлар мавжуд эканлигини биламиз. Жамиятимизда аввалдан махалла раислари кушнилар, оила аъзолари, эр-хотин уртасидаги низоларни хал этиш вазифасини, яъни медиатор вазифасини бажаришган, бу вазифани яраштириш комисси-яси амалга оширган.

Шунга карамай:

1. Маълумотларга кура, судлар томонидан оилаларни ярашиш учун мухлат берилиб, бу хакдаги ажримнинг ижроси махаллалардаги яраштирув комиссияларига юборилади. Яраштирув комиссияларида эса аксарият комиссия аъзолари мазкур масалани хал этишга малакаси етарли булмаган, мутахассислиги хам мос кел-майдиган ходимлар фаолият олиб бораётган-лиги туфайли суд томонидан юборилган тавси-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 8 (129)

1- жадвал. «Мах,алла к,ошида ташкил этилган яраштириш комиссиясига оилангизни тиклаш учун мурожаат

этганмисиз?» саволи натижалари

Тошкент шахар туманлари «Ха» «Йук,» «Мурожаат этдим, аммо натижа бермади» «Бундай комиссия борлигидан бехабарман» Жавоб бермаган

Чилонзор - 82,3 - - 17,7

Учтепа 25,0 41,7 8,3 - 25,0

Олмазор 27,0 61,8 7,0 4,2 -

Шайхонтохур 52,4 33,3 9,5 - 4,7

яларни тушунмаслик натижасида оилани саклаб колиниш имкони бой берилади.

2. Махаллалардаги яраштириш комиссия-лари ва «Ота-оналар университети» ходимлари учун яраштириш усулларига оид билимларни ургатиш йулга куйилмаган.

3. Махалла тизимида фаолият юритади-ган мутахассислар оила психологияси, оила тур-лари, оилага психологик маслахат курсатиш масалаларида саводхонликлари саёз даражада.

4. Хорижга ишлаш учун чикиб кета-ётган фукаролар билан диний, психологик тушунтириш ишлари олиб бориш ишлари йулга куйилмаган, айникса, чет элга оилани иктисодий жихатдан таъминлаш, ишлаш учун чикиб кетган фукароларни оиласига кайтариш ва уларни бандлигини таъминлаш чоралари курилмаган.

5. Махаллаларда ташвишли муаммолар: оиладаги зуравонликлар, оилаларда уз жонига касд килиш - суицид холатлари, ёш оилалар-нинг ажрашишига ёшларнинг оила-никохга тайёр эмаслиги, оилавий турмушни етарлича ташкил эта олмаслиги, ёшлар уртасида эрта никох тузилиши, купгина оилаларда миграция билан боFлик муаммоларнинг мавжудлиги оилалар баркарорлигига салбий таъсир этиши вазиятлари учраб турибди.

6. Фукароларнинг ушбу орган фаоли-яти юзасидан етарлича маълумотга эга эмаслиги, яъни оилани яраштирув комиссия-сига факат ажратишга оид хулосаларни талаб килишганлиги сабабли уларга мурожаат килишлари ва бошка омиллар.

Эмпирик урганиш натижалари.

Оиласи бузилиш арафасидаги инсонларнинг махалладаги яраштириш комиссиясига мурожаат килган ёки килмаганликларини аниклаш максадида Тошкент шахрида изланиш олиб бордик, суров натижаларидан айримларини 1-жадвалда келтирамиз.

Натижалардан куринадики, уртача хисобда

49.8 фоиз оила вакиллари яраштириш комис-сиясига мурожаат килмаганликларини эъти-роф этганлар. Ажрашиш масаласида мурожаат этганларнинг 34,8 фоизи «ха» деб жавоб бер-ганлар. Демак, яраштириш комиссиялари фао-лияти имкониятидан фукаролар хам уз вактида ва тула фойдаланишни билмайдилар.

Бундан ташкари, махаллада яраштириш комиссиясига аъзо булганларнинг мазкур маса-лада фикрлари урганилди: «Яраштириш комис-сиясида ишлаш учун махсус укув курсларини утганмисиз?» саволига 68,7 % лар «Хеч кандай тайёргарликдан утмаган»ликларини билдир-ганлар; уларга берилган бошка савол: «Яраштириш комиссияси буйича махсус методик кулланмалар сизда борми?» га жавобларда

61.9 % махалла фаоллари «йук» жавобини кайд этганлар.

Махаллаларда оилани саклаб колиш учун яраштириш комиссияларига килинган муро-жаатлар салмокли ракамларни ташкил этади, лекин юкорида кайд этилган омиллар туфайли оилалар муаммолари ечилмай колади. Тошкент шахри туманларида махалла кошидаги яраш-тириш комиссиялари фаолияти тахлили амалга оширилганда махаллага ярашиш ёки бошка низоли вазиятлар билан мурожаат килган шах-сларнинг бу талаблари компетенциявий хал этилмаган, яъни, махфийлик, бетарафлик, холислик, узаро хурмат тамойилларига купинча риоя этилмаслик юз берган. Махаллада ким-дир кимгадир якин булиши, уни ёнини олиш, ёки сирини ошкор этилиши шахсда нокулайлик холатларини, психологик дискомфортни юзага келтирган.

Амалиётда мавжуд булган махаллалардаги яраштириш комиссиялари фаолияти хакидаги 82 нафар мурожаат килган махалла фукароларининг фикрлари тахлил этилди. Унга кура, ушбу фикрлар кайд этилгани аникланди:

Яраштириш комиссияси - бу:

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 8 (129)

• махаллада хаётий тажрибага эга булган фукаролардан иборат гурух, унинг таркиби узгариб туради;

• фукароларнинг оила муаммолари мухокама килинади, протокол учун хужжат юритилади;

• регламент, норматив ишлаб чикилмаган;

• шахсий фикр комиссия аъзосининг ёши, обруси билан белгиланади;

• ажрашишга карор килган оила аъзолари билан жамоавий сухбат олиб борилади;

• ажрашиш сабаби жамоа орасида мухокама килиниши томонлар орасида низони кучайтиради;

• шахс дахлсизлиги, фикрини айта олиши, ажрашиш сабаби каби омиллар юзаки суралади, вакт ресурси чекланган..

Яраштириш комиссиясига оид фикрлар тахлилидан куринадики, оила муаммола-рида оила аъзосининг шаъни, обрусига путур етади, уз оиласи муаммосини ошкор этиш истаги булмайди, комиссия аъзолари олдида узини ночор хис этади, айблилик ва айбсизлик хиси унинг махалласи, якинлари, танишлари-дан бегоналашувига олиб келади, рухий холати бузилади.

Фукароларнинг узини узи бошкариш яраштириш комиссиясининг самарали фаолиятига ушбу омиллар таъсир курсатиши яккол куза-тилди:

1. Яраштириш комиссияларининг таркиби доимий профессионал асосда фаолият олиб борувчи аъзолар билан таъминланмаганлиги;

2. Комиссия таркиби 8-12 нафар аъзодан иборат булиб, таркибда оилавий низоларга психологик ва юридик нуктаи-назардан бахо бера оладиган мутахассисларнинг киритилмаганлиги туфайли унинг фаолияти самарадорлиги кескин пасайиши ва бошкалар.

Оилалардаги низоларни урганиш, ажрашиш сабабларини тахлил этиш мураккаб масала булганлиги боис, оилавий низолар, ажралиш-ларнинг купайиб бориши ва жиддий ижтимоий окибатларини хисобга олиб, шу тарика меди-ацияни куллаш самарали булиши белгиланди. Шунингдек, ривожланган хорижий давлатлар амалиётида низони судгача олиб бормасдан, мукобил йул билан хал килишга каратилган медиация усули алохида ахамият касб этиши, оилаларга курсатиладиган психологик хизмат-нинг мазкур усулини куллаш зарурати куринди.

Оилавий медиация сохасида чукур тадкикотлар олиб борган Британия-лик тадкикотчи Лиза Паркинсон хукукий маслахатчилар ва оилавий медиаторларнинг ижтимоий роли ва масъулиятини урганган холда, улар уртасидаги куйидаги фаркларни келтирган1, 2-жадвалга каранг.

Жадвалда келтирилган фарклар мохиятига назар солсак, хукукий масалаларда хам психологик ёндашув бор эканлиги яккол куринади. Бу уз навбатида хозирги оилавий муаммоларни хал этиш амалиётида психологик маслахатни жорий этиш билан бирга хукукий хизматни бир-галикда олиб бориш зарурлигини курсатади. Шу жихатдан Лиза Паркинсон фикрича, оилавий медиация купинча ажралиш ёки никохни туга-тиш холатларида куллаш, томонларнинг ота-оналик макомларини саклаб колиши ва мажбу-риятларини бажаришида ёрдам беради.

Амалиётда «оилавий медиация» коидага кура никохни бекор килишда юзага келади-ган низоларни тартибга солиш, алохида яшаёт-ган ота-оналарнинг фарзанд тарбиясида ишти-рок этиш, алимент микдорини аниклаш, умумий мулкни булиш ва бошка масалаларга нисбатан кулланилади.

Шу уринда таъкидлаш керакки, учинчи шахс кумагида муаммони хал килиш усули - медиация кадим тарихга эга булиб, жумладан, Шумер-лар давлати, Юнонистон, Хиндистон, Римда фойдаланилган. Замонавий куринишдаги медиация усули эса XX асрнинг урталарида АКШ, Буюк Британияда амалиётга киритилган.

АКШда низоларни хал килишнинг миллий институти ташкил этилиб, у медиациянинг янги усулларини ишлаб чикиш билан шуFулланади. Буюк Британия, Хитой, Гонконг, Корея, Хиндистон каби мамлакатларда хам медиация хизмати ташкил этилган ва муваффакиятли фаолият олиб бормокда, бетараф воситачилар иштирокида яраштириш тартиби хамда махсус телефон хизмати йулга куйилган.

«Медиациянинг айрим томонлари буйича Европа директиваси»га асосланиб, медиация институти АКШ, Канада, Австралия ва Евро-панинг куплаб давлатларида низоларни хал этишнинг асосий воситасига айланди. Маъ-лумотларга кура, Европа Иттифоки давлат-

1 Паркинсон Л. Семейная медиация. - М.: Межрегиональный центр управленческого и политического консультирования, 2010.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 8 (129)

68 ОИЛА ПСИХОЛОГИЯСИ / ПСИХОЛОГИЯ СЕМЬИ ч__

2-жадвал. Лиза Паркинсон буйича оила муаммоларида психолог ва х,ук,ук,шунослар хизмати

^у^у^ий масла^атчилар Оилавий психолог-медиаторлар

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Факат уз мижози олдидагина масъулияти бор Икки тарафга хам тенг ва адолатли ёрдам курсатади

Уз мижозлари уртасидаги низонинг утмишидан бошлайди-лар Низо тарихидан кура, реал холатни аник,лаб, томонларнинг узаро макбул келишиб олишига ёрдам беради

Мижозларга факат конуний вазиятлардан келиб чикиб, маслахат беради Асосий эътиборни томонларнинг муаммоларига каратади

Расмий такдим этилган хужжатларга асосланади Томонлар иштирокида маълумотларни аник,лаштиради

Сухбатда конунга оид терминлардан фойдаланади Томонлар учун тушунарли булган оддий терминлардан фойдаланади

Мижозларни эмоционал куллаб-кувватлаш ва норасмий маслахатлар беради Томонларнинг хиссиётини англаш, Fазабини жиловлашга ёрдам беради

Натижага эришишда харакатлар кетма-кетлигини тавсия килади Томонларга бир неча альтернатив ечимлар таклиф килади, маслахат бермайди

Мижозлар билан юзма-юз учрашувларда фак,ат хукукий томонни тушунтиради Томонлар уртасида тушуниш мулок,отини урнатади ва зарур булганда аралашади

Мижозлар номидан иш юритади иш юзасидан назоратни уз кулига олиши мумкин Томонларга муаммоларни назорат килиб туришга ёрдам беради

Иш юзасидан судга аризалар билан мурожаат килади Иш юзасидан судга аризалар билан мурожаат килмайди

Ишни факат юридик жихатдан куриб чик,ади Масалага турли билим ва куникмалардан келиб чикиб ёнда-шади

лари ва АКШда йилига 85% низолар уртача бир ярим кун мобайнида медиация оркали хал этилган, 6% келишмовчиликлар воситачилик куллангандан сунг 3 ой давомида тинчлик йули билан ечилган, 9 % гина судгача чикарилган1, 80% га якин оилавий келишмовчиликлар, 85% мехнат, хизмат ва фукаролик ишларига оид низолар медиация институтлари ва марказлари ёрдамида хал этилган.

Англияда медиация давлат томонидан куллаб-кувватланиб, оилавий низоларда медиация харажатлари давлат томонидан копланади. Австрияда эса оилавий низолар медиация ёрдамида мажбурий утказилади.

Медиация низоларни хал этишнинг энг кенг таркалган альтернатив усули хисобланиб, бугунги кунда фукаролик жамиятининг мухим элементи сифатида деярли барча ривожланган давлатлар амалиётида кулланилади.

Ажрашаётган томонларга медиация институ-тини мажбурий килиб белгиланиши медиатор-ларга булган мурожаатларни купайишига сабаб булди. Кейинги йилларда бу усул жахон амалиётида 75% мажбурий медиация, 23% ихтиё-рий медиация ва 1% суд карори асосида бел-гиланган медиация хиссасига туFри келганлиги хам салмокли улушни билдиради. МДХ давлат-лари учун медиация хозирча янги инновацион

1 Панова И.В. Медиация: проблемы и пути их решения, // Вестник Высшего Арбитражного Суда РФ «Свободная трибуна», № 10, 2011, С.74.

институт хисобланади. Белоруссияда «Медиация туFрисида» конун 2013 йил 12 июлда кабул килинди ва оилавий муносабатларда юзага келувчи низоларни бартараф этишда медиация институтидан кенг фойдаланиш бел-гилаб куйилди. Марказий Осиё давлатлари-дан Медиация туFрисида» конунлар 2011 йил КозоFистонда ва 2017 йил КирFизистонда кабул килинган ва амалиётга жорий этилмокда.

Демак, медиация вактни, инсонни эмо-ционал ресурсларини тежаш, менталитет ва кадриятларни хисобга олган холда низоларни ноанъанавий, хаётий, тинч ва баркарор йуллар оркали ечишга кулай усули хисобланади.

Узбекистонда медиация институ-тини куллашда ва амалиётга татбик этишда Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 17 июндаги «Медиация туFрисида»ги Конунига биноан амалиётга татбик килинган оилавий медиация самарали усул була олади.

Оилага психологик хизмат курсатишда замо-навий ёндашув сифатида медиацияни куллаш самарали усул эканлиги буйича куйидаги таклифларни киритиш максадга мувофик деб уйлаймиз:

1. Узбекистонда медиация институтининг хукукий ва институционал асосларини яратиш ва никохга оид конунчиликда махсус йуналиш сифатида киритиш.

2. Медиация сохасида асосан ижтимоий соха вакиллари психологлар, психотерапевтлар,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 8 (129)

оилавий консультантлар шуFулланиши зарур-лигини курсатмокда. Профессионал медиация билан факат адвокатларнинг шуFулланиши оилавий низоларда томонларнинг психологик холатига етарлича бахо бера олиш имко-ниятини бермайди. Шу нуктаи-назардан меди-аторларни тайёрлаш дастури буйича махсус укув курсини утаган, шунингдек профессионал медиаторларнинг руйхатига киритилган юридик ва психология сохасида таълимга эга шахслар амалга ошириши керак эканлигини Конунга киритиш лозим.

3. Оилавий медиаторлар тайёрлаш бора-сида олий укув юртлари ёки илмий-амалий марказлар кошида юридик ва психология йуналишида таълим олган мутахассислар учун медиациянинг асослари туFрисида, медиация боскичларининг мантикий кетма-кетликда утказиш ва олиб боришнинг умумий шарт-шароитлари, музокаралар ва мулокот килиш техникаси, конфликт тушунчаси, медиаци-

яни хук,ук,ий тартибга солиш борасида билим-ларга эга булишни таъминловчи курслар таш-кил этиш; психолог-юрист медиаторлар тайёр-лашни амалиётга татбик этиш зарурдир.

4. Оилавий медиация институтини молия-лаштиришнинг механизмларини яратиш борасида оилавий медиация дастурларини давлат томонидан молиялаштирилишини таъминлаш максадлидир.

5. Оилавий медиацияни оммалаштириш (телевидение ва бошка ОАВида) оилавий низо-ларни хал этишда самарали восита эканлигини тарFиб этиб бориш зарур.

6. Оила муносабатларини тартибга солишда медиация низоларни хал этишда мукобил усул сифатида амалиётда куллаш якка тарздаги низоларни ва оилавий хукукий-психологик муносабатлардан келиб чикадиган низолар билан боFлик1 муносабатларни тарти-блаштиришда куллаш самаралидир.

Адабиётлар руйхати:

1. Акрамова Ф.А. Узбекистонда оилавий психологик хизматнинг ижтимоий-психологик муаммолари: Монография. - Т.: «Lesson-press» нашриёти, 2021 й. - 178 б. [ISBN 978-9943-7024-5-5]

2. Акрамова Ф.А. Оилавий психологик хизмат: хориж тажрибасининг Узбекистон таълимидаги имкониятлари // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, 2020 йил № 8, б. 94-101.

3. Akramova F.A. Oz'bekistonda oilaviy psixologik xizmatning asosiy muammolari // Maktab va hayot, 2020 № 6. B.7-9.

4. Акрамова Ф.А. Основные проблемы проведения психологической службы семьям // ТДПУ илмий ахборотлари, 2021. № 2, б. 89-93.

5. Акрамова Ф.А. Оилага хизмат курсатиш - оила мустахкамлигини таъминловчи мухим омил сифатида. // Pedagogika, № 4, 2021. Б. 22-26.

6. Акрамова Ф.А. Оилага психологик хизмат курсатиш долзарб муаммо сифатида. // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, 2021 йил, № 11, б. 64-71 (19.00.00. № 8).

7. Абдурасулов Р.А. Оилавий тарбиядаги нуксонларнинг ижтимоий-психологик хусусиятлари // Узбекистонда психологик хизматнинг долзарб муаммолари. - Респ. илмий-амал. анжум. маъруз. к,иск,. баёни. - Т.: 2015. 36-39 б.

8. Андреева Т.В. Семейная психология: Учеб. пособие. - СПб.: Речь, 2004. - 243 с.

9. Антипов В.В. Психологическая адаптация к экстремалным ситуациям / В.В.Антипов. - Москва: Владос, 2004. - 174 с.

10. Баротов Ш.Р. Психологик хизмат: Магистрлар учун дарслик. - Т.: «Навруз» нашриёти, 2018. - 344 б.

11. Баротова Д.Ш. Ахолининг турли катламларига психологик хизмат курсатишнинг узига хос хусусиятлари // Психология. 2016. - № 2 . - Б. 73-77.

12. Варга А.Я. Системная семейная психотерапия / А.Я. Варга. - СПб.: Питер, 2001. -420 с.

13. Дементьева И.Ф. Адаптация супругов к семейной жизни: исследования и проблемы // Семейная психология. - 2008. - № 2. - С. 134-148.

14. Камилова Н.Г. Favqulodda vaziyatlarda tezkor psixologik yordam - insonning psixologik va fiziologik farovonligini saqlash asosi. // PEDAGOGIKA. - 2021. - № 4. - B. 16-21.

15. Новиков П.Р. Межличностные отношения в семейной жизни // Семейная психология. - 2012. - № 9. - С. 143-150.

16. Нишанова З.Т. Психологик хизмат: Укув кулланма. Т.: Yangi yul Poligraph service, 2007. - 158 б.

17. Силяева E.F. Психология семейных отношений с основами семейного консультирования. Уч пос. для вузов. - М.: Изд-во Центр «Академия», 2002.-192 с.

18. Умаров Б.М. Психологик хизматнинг ижтимоий-психологик муаммолари // Узбекистонда психологик хизматнинг долзарб муаммолари. Республика илмий-амалий анжумани конференция материаллари туплами. Тошкент, 2015. - Б. 224-227.

19. Шамсиев У.Б. "Оилавий холдинг - бола ижтимоийлашувининг психологик меха-низми": монография // «Тошкент кимё-технология институти". Ташкент: Навруз, 2018. 124 с.

20. Шнейдер Л.Б. Семейная психология / Л.Б. Шнейдер. — М.: Академический проект, 2005. - 768 с.

21. Шоумаров F^., Кодиров У.Д. Оилага психологик ёрдам курсатиш. Т.: «Академ-нашр»- 2013 йил. -72 б.

22. Зимбардо Ф., Ляйппе М. Социальное влияние. - СПб.: Изд-во "Питер", 2000. -448 с.

23. Billingsley S., Ferrarini T. Family policy in 21 European countries // Journal of Marriage and Family. 2014. VOL.76, № 2. P. 428-445.

24. Jodelet D. Representation social: phenomenes, concept et theore // Moscovici S. (ed.) - Paris, 1984. - 412 p.

25. Kaufman K.X. Politics Family in Europe // Family Life and Family Policies in Europe. Oxford University Press. 2002. Vol. 2.

26. William L. Cook, David A. Kenny. Application of the Social Relations Model to Family Assessment. Source: Journal of Family Psychology, Vol. 18, No. 2, 361-371. Impact factor: 3.8.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.