Научная статья на тему 'Оилада ўсмирлардаги ижтимоий-психологик дезадаптация ҳолатларини келтириб чиқарувчи омиллар'

Оилада ўсмирлардаги ижтимоий-психологик дезадаптация ҳолатларини келтириб чиқарувчи омиллар Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
2889
242
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дезадаптация / аутоагрессия / деструктив хулқ / стресс / фрустрация. / desadaptation / aggression / destructive / behavior / stress / frustration

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Сулейманова Т. Г., Халимова М. В., Шобдурахимова У. Т.

Мақолада оилавий муносабатлар жараёнида шаклланиши мумкин бўлган ижтимоийпсихологик дезадаптация (субъект томонидан ижтимоий меъёр ва мезонларга мослаша олмаслик) ҳолатларининг ўсмирлар руҳиятига таъсири таҳлил қилиниб, ушбу ҳолатларнинг олдини олиш ва бартараф этишнинг психологик усул ва воситалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE FACTOVS OF SOCIO-PSYCHOLOGICAL DESADAPTATION OF TEENAGERS IN FAMILY

There are considered in the article influence of the socio-psychological desadaptation (partially or fool elimination of subject to be adaptive to the social norms and criterions) to the teenagers behavior in family, their psychics. As well there are discussed preventive ways psychological forms and methods to eliminate such phenomenon.

Текст научной работы на тему «Оилада ўсмирлардаги ижтимоий-психологик дезадаптация ҳолатларини келтириб чиқарувчи омиллар»

V_/

Сулейманова Т.Г.,

Андижон давлат университети психология кафедраси катта укитувчиси, психология фанлари номзоди; Халимова М.В.,

психология фанлари номзоди, доцент; Шобдурахимова У.Т.,

талаба

ОИЛАДА УСМИРЛАРДАГИ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ДЕЗАДАПТАЦИЯ ^ОЛАТЛАРИНИ КЕЛТИРИБ ЧИКАРУВЧИ ОМИЛЛАР

СУЛЕЙМАНОВА Т.Г., ХАЛИМОВА М.В., ШОБДУРАХИМОВА У.Т. ОИЛАДА УСМИРЛАРДАГИ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ДЕЗАДАПТАЦИЯ ЦОЛАТЛАРИНИ КЕЛТИРИБ ЧИЦАРУВЧИ ОМИЛЛАР

Маколада оилавий муносабатлар жараёнида шаклланиши мумкин булган ижтимоий-психологик дезадаптация (субъект томонидан ижтимоий меъёр ва мезонларга мослаша олмас-лик) х,олатларининг усмирлар рух,иятига таъсири тах,лил килиниб, ушбу х,олатларнинг олдини олиш ва бартараф этишнинг психологик усул ва воситалари ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: дезадаптация, аутоагрессия, деструктив хулк, стресс, фрустрация.

СУЛЕЙМАНОВА Т.Г., ХАЛИМОВА М.В., ШОБДУРАХИМОВА У.Т. ФАКТОРЫ СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ ДЕЗАДАПТАЦИИ ПОДРОСТКОВ В СЕМЬЕ

В данной статье освещены вопросы влияния социально-психологической дезадаптации (частичная или полная утрата субъектом способности приспосабливаться к требованиям и нормам поведения в социальной среде) на психику подростков, социально-психологические методы и формы устранения этого явления.

Ключевые слова и понятия: дезадаптация, аутоагрессия, деструктивное поведение, стресс, фрустрация.

SULEYMANOVA T.G., XALIMOVA M.V, SHOBDURAHIMOVA U.T. THE FACTOVS OF SOCIO-PSYCHOLOGICAL DESADAPTATION OF TEENAGERS IN FAMILY

There are considered in the article influence of the socio-psychological desadaptation (partially or fool elimination of subject to be adaptive to the social norms and criterions) to the teenagers behavior in family, their psychics. As well there are discussed preventive ways psychological forms and methods to eliminate such phenomenon.

Keywords: desadaptation, aggression, destructive, behavior, stress, frustration.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

Мустацилликка эришилган илк кунларданоц ижтимоий-ицтисодий ва маънавий-маданий соцаларда амалга оширила-ётган барча ислоцотлар негизида оила ижтимоий институ-тига катта ацамият берилиб келинмоцда.

Жамиятда юз бераётган турли табиатдаги ижтимоий вазиятлар х,ар бир инсонда узига хос булган узгаришларнинг келиб чикишига сабаб булади. Оила мустах,камлиги ундаги соFлом шахслараро муносабатлар, узаро эмоционал якинлик х,ислари инсоннинг х,аёт давомида учраб турадиган турли шикаст-лантирувчи вазиятларга нисбатан чидамли-лигини шакллантиради. Инсон томонидан ушбу вазиятларга нисбатан салбий муносабатлар бевосита ижтимоий-психологик дезадаптация х,олатларининг келиб чикишига сабаб булади.

Психологик адабиётларда дезадаптация тушунчаси субъект томонидан ижтимоий меъёр ва мезонларга мослаша олмаслик х,олати сифатида тавсифланади.

Дезадаптация х,олатларини келтириб чикарувчи ижтимоий омиллар орасида оила ижтимоий институти алох,ида ах,амият касб этади. Ушбу омилларнинг уз вактида аникланиши ва бартараф этилиши усмир шах-си шаклланишида катта ах,амият касб этади.

Дезадаптация ^олатларини келтириб чикарувчи омиллар:

1. Усмирлар оилавий анамнезининг оFир-лашуви.

2. Нотулик оилалар.

3. Оиладан ташкарида референт гурух,-ларнинг (шахс учун ах,амиятли) салбий тар-биявий таъсири.

4. Куп ичувчи ота.

5. Ота-оналардан бирининг рух,ий касал-лиги.

6. Оиладаги дисгармоник муносабатлар ва келишмовчиликлар.

7. Болаликда усмирга ота-онанинг нотуFри муносабати.

8. Психопатология даражасининг чегара-вийлиги ёки юкорилиги.

Оила - х,ар биримизга тегишли булган бош тизим. Тизим - яхлит бир бутунликда, узаро алокадорликда буладиган кишилар гурух,идир. Бу тизимнинг барча кисмлари чамбарчас алокада булар экан, оила аъзола-ридан бири х,олатининг яхшиланиши (ёмон-лашуви) мукаррар тарзда бошкаларининг ах,волига х,ам акс этади.

Айрим х,олларда ота-оналар «Нима учун укишдаги муаммоларни биз х,ал килишимиз керак?», «Оиланинг бу х,олатга кандай алокаси бор?», «Укитувчи бола билан туFри муносабатларга кира олмайдими?» маз-мунидаги саволлар билан мурожаат эта-дилар. Вах,оланки, ота-она уз фарзандлари рух,иятидаги айрим кирраларни укитувчидан кура яхши билиши, укитувчи эса усмир хулкидаги ота-она пайкамаган томонлар-ни яхширок тушуниши мумкин. Айнан шу боис усмир таълим-тарбияси борасида ота-оналарнинг таълим муассасаси билан якин педагогик х,амкорлиги дезадаптация жа-раёни келиб чикишининг олдини олиши ва бартараф этиш имкони пайдо булади.

Усмир учун оила ва оилавий муноса-батларнинг ах,амиятлилик даражаси юкори эканлигини эътиборга олган вазиятда таълим сох,асидаги дезадаптация келтириб чикарувчи сабаблардан бири х,ам оилада усмирнинг укиш фаолиятига нисбатан шакл-ланган муносабатлари булишидир.

Оила, энг аввало, унда бевосита ишти-рок этган х,олда психик шикастланишнинг мух,им манбаи сифатида намоён булиши мумкин. Купинча усмирлардаги психологик узгарувчанлик, хафагарчилик, бефарклик, психореактив бузилишларда эса х,аддан зиёд таъсирлар (кучли шахсий кулфат, тах,кирланиш, кийнок) шикастлантиради. Бундан ташкари, шикастланиш жараёнида билвосита оила иштирокининг турли усул-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

лари х,ам мавжуд булиб, бунда у уз аъзо-ларининг шикастланишга нисбатан заиф жойлари, шикастланиш окибатларининг да-вомийлиги, унинг терапевтик таъсирларга баркарорлигини белгилайди.

Э.Г.Эйдемиллер ва В.В.Юстицкис оилани, уз аъзоларининг маълум бир эх,тиёжлари билан боFл и к булган, унинг х,аёт фаолияти-ни таъминловчи бир катор функцияларни бажарувчи, ижтимоий институт сифатида белгилашди1. Дисфункционал (нотинч, му-аммоли) оилалар шахсий, маънавий усишга доир эх,тиёжларни кониктиришга кодир булмайди. Дисфункционал оилалар ва улар-нинг бола психосоциал ривожланишига таъ-сири тах,лили болаларнинг катта гурух,ида улар эрта ижтимоийлашувининг шартлари бузилганлигини курсатади. Уларнинг бир кисми турли шаклдаги девиацияларга олиб келувчи жисмоний ва рух,ий зурлик хавфи билан боFл и к стрессли вазиятлар шароити-да, бошкалари жиноий хулкнинг баркарор куринишлари шаклланиши билан алокадор жиноий фаолиятга киришган булишади2.

Дисфункционал оиланинг куйидаги бел-гилари ажратилиб курсатилади:

- муаммоларни инкор этиш ва иллюзия (хом хаёл)ларни кувватлаш;

- интимлик вакууми (муносабатларда иликлик ва ишончнинг етарли эмаслиги);

- «локайд» коида ва роллар;

- низоли узаро муносабатлар;

- х,ар бир аъзо «мен»ининг дифференция-лашмаганлиги;

- шахс чегарасининг бузилгани ёки куринмас девор билан тусилганлиги;

- х,амма бир-биридан сир саклаши ва сох-та бирдамликни намойиш килиши;

- х,иссиёт ва мулох,азалар карама-кар-шилиги;

- тизимнинг берклиги;

1 Эйдемиллер Э.Г., Юстицкис В. Психология и психотерапия семьи. - СПб.: «Питер», 2000. -С. 656.

2 Вроно, Е. С. Трудные родители, несчастные дети. // «Семья и школа», 1996, № 4. -С.12-16.

- ирода, назоратнинг мутлаклаштирилган-лиги.

Функционал ва дисфункционал оилалар-нинг киёсий тавсифи 1-жадвалда келти-рилган.

Ижтимоий дезадаптация х,олатларининг психопрофилактик тадбирларини режа-лаштириш ва утказилишида куйидагиларга алох,ида эътибор каратилади:

- оиланинг ижтимоий-демографик маъ-лумотларини урганиш;

- усмир шахси индивидуал-типологик ху-сусиятларини урганиш;

- оилавий муносабатлардаги низоли ва-зиятларни коррекциялаш;

- ота-она, оиланинг бошка аъзолари дик-катини усмир х,аётидаги муаммоларни х,ал этиш ва ижобий узгаришларни шаклланти-ришга каратиш;

- оилада усмир шахсини х,урмат килиш;

- узаро келишмовчиликлар пайдо бул-ганида вужудга келган низоли вазиятга ота-онанинг фарзанди нуктаи назари билан ён-дашиш;

- усмир х,аётига илгари содир булмаган янгиликларни киритишга х,аракат килиш.

Ота-онанинг усмир билан бугунги кун-ни кандай утказганлиги, эртанги кун ре-жалари, эмоционал якинликка асосланган сух,бат олиб борилиши, биргаликда кела-жак максадларини режалаштириш, унинг х,аётидаги кийинчиликлар албатта тез орада утиб кетиши, качон зарурат туFилса оила-си унга албатта керакли ёрдамни бериш-га тайёр эканлигини айтиш, унда ижобий рух,ий х,олат, келажакка ишонч х,иссини мустах,камлайди.

Албатта, бунда ота-оналар усмирнинг истак-хох,иш ва кизикишларини инобатга олишлари лозимлигини тушунишлари керак; масалан, бирор спорт тугарагига катнашиш, оила учун зарур булган юмушларни бажа-риш, келажакда олий таълим муассасасига кириш учун фан тугаракларига аъзо булиш, касб-х,унар урганиш ва бошкалар. Психолог-ларнинг фикрича, уй х,айвонларига караш,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

1-жадвал. Функционал ва дисфункционал оилаларнинг к,иёсий тавсифи (Е.М. Вроно буйича)1

Функционал оилалар Дисфункционал оилалар

Ролларнинг узгарувчанлиги, функцияларнинг узаро алмашувчанлиги Ролларнинг узгармаслиги, функцияларнинг ригидлиги

К,оидалар инсоний, мувозанатга имкон беради, туFрилик раFбатлантирилади Коидалар ноинсоний, уларга эргашиш мумкин эмас

Чегаралар тан олинади ва хурмат килинади Чегара мавжуд эмас ёки ригид

Алокалар туFридан-туFри, хиссиётлар очик, гапириш эркин Алокалар туFридан-туFри эмас, яширин, хиссиётлар кадрланмайди

Юксалиш ва мустак,иллик раFбатлантирилади, индивидлар низони куришга кодир Исёнчилик ёки карамлик ва буйсунувчанлик раFбатлантирилади, индивидлар низони хал этишга кодир эмаслар

Натижа: макбул ва конструктив Натижа: номакбул ва деструктив

уларга Fамхурлик килиш рухий танглик, эмо-ционал зурикиш холатларининг пасайишига ёрдам бериши мумкин.1

Айнан оилада усмирлик даврида ижтимо-ий психологик дезадаптация холатлари уз вактида аниклаб бартараф этилмаса, усмир шахсининг камолотига жиддий салбий таъ-сир курсатиши мумкин булган окибатларга олиб келиши мумкин. Бу холат куйидагиларга олиб келади:

- усмирни уз-узига берадиган бахосининг янада пасайиб кетиши натижасида масъу-лиятсизлик, бокимандалик, агрессив хулк куринишларининг шаклланиши;

- невроз холатининг вужудга келиши ва хатто психик бузилишларга сабаб булиши мумкин.

Оилада усмирларда уз-узини намоён эта олиш имкониятларини топишга ёрдам бериш, ота-оналар томонидан уларнинг кизикишлари ва эхтиёжларини инобатга ол-ган холда уларни ижтимоий фойдали фаоли-ятга йуналтириш, истикболли максадларга интилишларини куллаб-кувватлаш хаётий кадриятларнинг фаоллашуви келажакка

1 Вроно, Е.С. Трудные родители, несчастные дети. // «Семья и школа», 1996, № 4. -С. 12-16.

ишонч, уз атрофдагилар учун ахамиятлилик даражасининг юксалиши усмирнинг ижтимоий муносабатлар жараёнида уз имконят-ларини оширади.

Усмирнинг ижтимоий дезадаптация хо-латларини бартараф этишда оилавий тар-бия методларини урганиш, ота-оналар оилавий муносабатларга узгартириш кири-тиши, кандайдир янгиликлар олиб кириши, оилавий тадбирларни биргаликда утказиши максадга мувофикдир.

Ижтимоий дезадаптация холатлари натижасида шаклланган усмир хулкидаги салбий узгаришларни бартараф этишда зарурий холларда эхтиёткорлик би-лан ота-оналарнинг психолог, психиатр ва психотерапевт маслахатларини олиш-дан чучимаслиги, уларнинг хохишига кура, бу маслахатлар аноним тарзда берилиши мумкинлиги, ундаги ижобий ёки салбий узгаришлар туFрисида улар билан утказилган сухбатларни очик тахлил килиш мумкинли-гини тушунтириш лозим.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

Г ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ 37 У

Адабиётлар:

1. Балл Г.А. Понятие адаптации и его значение для психологии личности. // «Вопросы психологии», 1999, № 1. -С. 92-100.

2. Вроно Е.С. Трудные родители, несчастные дети. / «Семья и школа», 1996, № 4. -С.12-16.

3. Старшенбаум Г.В. Психотерапия острого горя. // «Социальная и клиническая психиатрия», 1994, № 3. -С. 73-77.

4. Сулейманова Т.Г. Усмирлик даврига хос суицидал хулкнинг психологик коррек-цияси имкониятлари. - Т.: ТДПИ, 2011. -71-72-6.

5. Кондратенко В.Т, Донской Д.И., Игумнов С.А. Общая психотерапия. - М.: Инс-т психотерапии, 2003. -С. 458.

6. Умаров Б.М., Усмонов Э.М. Педагогик кадриятларнинг ота-оналар билан ишлаш-нинг айрим психологик масалалари (Психологические аспекты совершенствование подготовки учительских кадров в педвузах и университетах в условиях непрерывного образования). Тезисы докладов научно-практической конференции. Часть 4. - Т., 1994.

7. Эйдемиллер Э.Г., Юстицкис В. Психология и психотерапия семьи. - СПб.: «Питер», 2000. -С. 656.

1 Вроно, Е. С. Трудные родители, несчастные дети. // «Семья и школа», 1996, № 4. -С.12-16.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 9

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.