Научная статья на тему 'ОИЛАДА НОГИРОНЛИГИ БЎЛГАН БОЛАЛАРНИ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТГА МОСЛАШТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ОИЛАДА НОГИРОНЛИГИ БЎЛГАН БОЛАЛАРНИ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТГА МОСЛАШТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
365
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
оилада ногиронлиги бўлган болалар / ижтимоий ҳаётга мослаштириш / ижтимоийлаштириш / жараёни / ижтимоий мобиллик / руҳий / жисмоний ва ижтимоиймаънавий тайёрлаш / мослаштириш босқичи / ижтимоий муҳит / ижтимоий муносабатлар / омиллари. / дети-инвалиды в семье / адаптация к социальной жизни / процесс социализации / социальная мобильность / умственная / физическая и социально-духовная подготовка / этап адаптации / социальная среда / социальные отношения / факторы.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Салихова Гулноза Махмудовна

Ушбу мақолада оилада ногиронлиги бўлган болаларни ижтимоий ҳаётга мослаштириш борасида мамлакатимизда амалга оширилаётган янги тизимнинг мақсад ва вазифалари, ижтимоийлаштиришнинг ўзига хос ижтимоий педагогик ва психологик жиҳатлари, уларни руҳий, жисмоний ва ижтимоий-маънавий тайёрлаш ва мослаштириш босқичларининг мазмунмоҳияти назардан очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСОБЕННОСТИ АДАПТАЦИИ ДЕТЕЙ-ИНВАЛИДОВ В СЕМЬЕ К СОЦИАЛЬНОЙ ЖИЗНИ

В статье описаны цели и задачи новой системы социальной адаптации детей с инвалидностью в семье, специфические социально-педагогические и психологические аспекты социализации, содержание и этапы их умственной, физической и социально-духовной подготовки и адаптации

Текст научной работы на тему «ОИЛАДА НОГИРОНЛИГИ БЎЛГАН БОЛАЛАРНИ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТГА МОСЛАШТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

Салихова Гулноза Махмудовна,

"Мах,алла ва оила"илмий тадкикот институтининг мустакил тадкикотчиси

ОИЛАДА НОГИРОНЛИГИ БУЛГАН БОЛАЛАРНИ ИЖТИМОИЙ ^АЁТГА МОСЛАШТИРИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

УУК: 372.1:3

САЛИХОВА Г.М. ОИЛАДА НОГИРОНЛИГИ БУЛГАН БОЛАЛАРНИ ИЖТИМОИЙ ЦАЁТГА МОСЛАШТИРИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Ушбу маколада оилада ногиронлиги булган болаларни ижтимоий х,аётга мослаштириш борасида мамлакатимизда амалга оширилаётган янги тизимнинг максад ва вазифалари, ижти-моийлаштиришнинг узига хос ижтимоий педагогик ва психологик жих,атлари, уларни рух,ий, жисмоний ва ижтимоий-маънавий тайёрлаш ва мослаштириш боск,ичларининг мазмун-мох,ияти назардан очиб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: оилада ногиронлиги булган болалар, ижтимоий х,аётга мослаштириш, ижтимоийлаштириш, жараёни, ижтимоий мобиллик, рух,ий, жисмоний ва ижтимоий-маънавий тайёрлаш, мослаштириш боск,ичи, ижтимоий мух,ит, ижтимоий муносабатлар, омил-лари.

САЛИХОВА Г.М. ОСОБЕННОСТИ АДАПТАЦИИ ДЕТЕЙ-ИНВАЛИДОВ В СЕМЬЕ К СОЦИАЛЬНОЙ ЖИЗНИ

В статье описаны цели и задачи новой системы социальной адаптации детей с инвалидностью в семье, специфические социально-педагогические и психологические аспекты социализации, содержание и этапы их умственной, физической и социально-духовной подготовки и адаптации

Ключевые слова и понятия: дети-инвалиды в семье, адаптация к социальной жизни, процесс социализации, социальная мобильность, умственная, физическая и социально-духовная подготовка, этап адаптации, социальная среда, социальные отношения, факторы.

SALIKHOVA G.M. FEATURES OF ADAPTATION OF DISABLED CHILDREN IN THE FAMILY TO SOCIAL LIFE

The article describes the goals and objectives of a new system of social adaptation of children with disabilities in the family, specific socio-pedagogical and psychological aspects of socialization, the content and stages of their mental, physical and socio-spiritual preparation and adaptation

Key words and concepts: disabled children in the family, adaptation to social life, socialization process, social mobility, mental, physical and socio-spiritual preparation, adaptation stage, social environment, social relations, factors.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

Кириш. Мамлакатимиз мустакиллиги йил-ларида давлат томонидан ногиронлиги бор болалар, жумладан етим болалар ва ота-она KарамоFидан махрум булган болалар учун катта имтиёзлар яратилмокда. Хар бир бола-нинг инклюзив таълим хукукини таъминлаш максадида (барча даражадаги) тегишли давлат хокимияти органлари умумтаълим муасса-саларида ногиронлиги бор ва ривожланишида нуксони бор болаларни хам назарда тутган холда барча укувчиларга зарур шароитларни яратмокда.

Мавзунинг долзарблиги. Узбекистонда бугунги кунда ногиронлиги булган, ота-она карамоFидан махрум булган хамда етим болаларни давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг янги тизимини жорий этиш борасида шиддатли ислохотлар амалга оширилмокда. Жумладан, Узбекистон Респу-бликасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегиясида "Жисмонан соFлом, рухан ва аклан ривожланган, мустакил фик-рлайдиган, Ватанга содик, катъий хаётий нуктаи назарга эга ёшларни тарбиялаш, демократик ислохотларни чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш жараёнида улар-нинг ижтимоий фаоллигини ошириш"1 каби мухим вазифалар олFа сурилган. Бу эса, имко-нияти чекланган болаларни ижтимоий мос-лаштиришнинг педагогик-психологик хусуси-ятларини Янги Узбекистон, Учинчи Ренессанс талаблари асосида аниклаштириш, жисмоний ёки психик ривожланишида нуксони булган болаларни таълим олишларида кумаклашиш, уларга кизикишларидан келиб чикиб касб-хунар ургатиш ва уй шароитида узини узи банд килиш малака ва куникмаларини шакллантириш,ногиронлиги булган болаларни ижтимоий куллаб-кувватлашда хамкорлик тех-нологияларини шаклан ва мазмунан такомил-лаштириш, ихтисослаштирилган укув-тарбия муассасаларида таълим-тарбия самарадорли-гини ошириш воситасида инклюзив таълимни такомиллаштириш буйича тадкикот ишлари куламини кенгайтириш максадга мувофик.

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар Стратеги-яси туFрисида"ги ПФ-4947-сон Фармони. - Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.

Мазкур мацоланинг мацсади инклюзив таълим жараёнида ногиронлиги булган (кар ва заиф эшитувчи) болаларни ижтимоий хаётга мослаштиришни такомиллаштириш юзасидан таклиф ва тавсиялар ишлаб чикиш.

Махсус мактаб укувчиларини саводга ургатиш, сузлашув нуткини ва эшитиш идро-кини шакллантириш ва ривожлантириш, булажак сурдопедагогларда касбий ижод-корликни ривожлантириш технологиясининг илмий-назарий, методик асослари узбек сурдопедагог олимлардан Ф.Д.Алимходжаева, Н.Ш.Бекмуродов, Х.М.Гайнутдинов,

Д.А.Назарова, Р.Р.Рустамова, У.Ю.Файзиева, Ф.У.К,одирова, Д.Б.Якубжановаларнинг илмий ишларида методик жихатдан тахлил этилган2.

Тадцицотнинг объекти инклюзив таълим жараёнида ногиронлиги булган (кар ва заиф эшитувчи) болаларни ижтимоийхаётга мослаш-тиришда хамкорлик технологияларини такомиллаштириш жараёнини саналади. Тадкикот жараёнида педагогик тахлил, кузатиш, сухбат, прогнозлаштириш, лойихалаштириш, реаби-литацион ташхис, тажриба-синов, маълумот-ларни умумлаштириш, таккослаш, бахолаш ва статистик тахлил усулларидан фойдаланил-ган.

Мамлакатимизда ногиронлиги булган шах-сларнинг таълим олиши, касб танлаши, хунар урганиши борасидаги хукукларини амалга ошириш максадида Мехнат кодексига, «Таълим туFрисида"ги конуни, Шахарсозлик кодек-сига узгартиришлар киритилди. Уларнинг таълим олиши, касб эгаллаши билан бир каторда

2 Алимхужаева Ф.Ж. Заиф эшитувчи болалар эшитиш кобилиятини ривожлантиришда дидактик материаллар-дан фойдаланиш: Фил. фан. канд. ...дисс. -М., 1992.; Бекмурадов Н.Ш. Влияние жаркого климата на работоспособность учащихся школ глухих. : Автореф. дис. ... канд. пед. наук. - М.: НИИД АПН. 1989. - 17 с.; Гайнут-динов Х.М. Профориентационная и социальная адаптация выпуск ников школ глухих в условиях Узбекистана.: Автореф. дис...ка пед. наук. - М.: НИИД АПН. 1990. - 18 с. Назарова Д.А. Мактабгача ёшдаги заиф эшитувчи болалар нуткини ривожлантириш: Фил. фан. канд. ...дисс. - Т., 2006.; Рустамова Р.БошланFич син-фларда заиф эшитувчи укувчилар нуткининг грамматик курилишини шакллантириш Пед. фан. номз. дис. ... автореф. - Тошкент: ТДПИ. 2009. 28 б.;Файзиева У.Ю. Заиф эшитувчиларни саводга тайёрлаш ва савод ургатиш: Фил. фан. канд. ...дисс. - Т., 1994. - 18 б.; Ф.У К,одирова. БошланFич синф кар ва заиф эшитувчи укувчилар нуткини шакллантириш: Фил. фан. канд. ...дисс. - Т., 2009. - 20 б.; Д.Б.Якубжанова Булажак дефектологларда касбий ижодкорликни ривожлантириш технологияси Пед. фан. док. ...дисс. - Т., 2017.-24 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

биноларни куришда, лойихалаштиришда хам ногиронлиги булган шахсларнинг эркин харакат килишларини хисобга олиш конун меъёри этиб белгиланди.

Узбекистон Республикасининг 2020 йил 15 октябрдаги "Ногиронлиги булган шахсларнинг хукуклари туFрисида"ги Конунда ногиронлиги булган шахсларнинг хукук ва манфаатлари ва уларни химоя килишда давлат сиёсатининг устувор йуналишлари, уларнинг хукукларини ижроси асосий тамойиллари, ногиронлар учун яратиладиган шарт-шароитлар, оилавий муно-сабатларнинг хукукий, ижтимоий, психологик асослари белгилаб берилган.

Конуннинг 3-моддасига кура "ногиронлиги булган болалар (бола) эса - баркарор жисмоний, аклий, сенсор (сезги) ёки рухий нуксонлари туфайли хаётий фаолияти чеклан-ганлиги муносабати билан давлат ва жамият томонидан ижтимоий ёрдам курсатилишига хамда уз хукуклари ва конуний манфаатлари химоя килинишига мухтож ун саккиз ёшгача булган шахслар" хисобланади.

Шунингдек,"ногиронлиги булган шахсларнинг инклюзив таълим (мактабгача, мактабдан ташкари, умумий урта, урта махсус,профессионал, олий ва олий укув юрти-дан кейинги таълим)олиш имкониятларини таъминлаш" хам конун билан белгилаб берил-ган. Мазкур конуннинг 4-боб 32-моддасида "ун саккиз ёшгача булган болаларни ногиронлиги булган шахс деб топиш эса-педиатрия тиббий-ижтимоий эксперт комиссиялари томонидан амалга оширилиши" белгилаб берил-ган. 8-моддасида таъкидланганидек: "Ногиронлиги булган болаларни хар томонлама ва уЙFун ривожлантириш, уларнинг ижтимоий фаоллигини, мехнатга булган кизикишига кумаклашиш, таълимга, илм-фанга, техни-кага, санъат ва спортга жалб этиш максадида ногиронлиги булган болалар манфаатлари-нинг устунлиги уларга нисбатан бажарилади-ган барча харакатларда устувор хисобланади"1.

Оилада ногиронлиги булган болаларни ижтимоий хаётга мослаштиришнинг узига хос хусусиятлари мавжуд булиб, тулаконли хаёт

1 Узбекистон Республикасининг 2020 йил 15 октябрдаги "Ногиронлиги булган шахсларнинг хукуклари туFрисида"ги УРК.-641-сон Конуни - https://lex.uz/ docs/5049511 1/21

тарзини ижтимоийлашишига ёрдам бериш уларни эътиборга олиш максадга мувофикдир.

Оилада ногиронлиги булган болаларни ижтимоий хаётга мослаштириш уларнинг жамиятда уз узларига хизмат килиш ва касбла-рини топишда мухим ахамият касб этади. Муаммонинг педагогик мохиятини очиб бериш учун аввало асосий атамаларнинг мохиятини аниклаш зарур. "Ижтимоийлаштириш" тушун-часининг мазмуни, мохияти ва узига хос хусу-сиятларини очиш масалалари кенг камровли булиб, улар билан фалсафа, социология, ижтимоий психология, ижтимоий педагогика,тарих ва этнография2 фанлари шугулланади.

Фалсафий жихатдан "Ижтимоийлашув - инсон томонидан жамиятда хаёт кечи-риш имконини берувчи билимлар,нормалар ва кадриятлар тизимининг узлаштирилиши жараёни" дир.Сузнинг мохияти жихатидан ифодаланишича: "Ижтимоийлашмок - ижтимоий тус олмок, оммалашмок", - демакдир3.

Ижтимоийлаштириш - бу боланинг уз харакатлари учун жавобгар булган катталарга айланиш боскичидир. Шунингдек, жамият-нинг хар томонлама тараккиёти, технология-нинг ривожланиши, хаётга муносабатини аста-секин узгариши асосида замонавий жами-ятга тулаконли аъзолар сифатида аста-секин кушилишидан иборатдир.

Ногиронлиги булган болаларнинг ижтимоий хаётга мослашуви жараёни жамиятда соFлом одамлар орасида нормал хаёт кечира оладиган тенг хукукли ва эркин шахс сифатида шаклланиши ва ривожланишини англа-тади. "Ижтимоийлашув" маълум ёшдаги киши-ларнинг жамиятдаги мавжуд мухитга кири-шиши, унга кушилиши, ижтимоий субъектлар билан узаро алока килиши. бир суз билан айт-ганда ижтимоий тажрибани эгаллаши (мавжуд илмий, диний, фалсафий ва турли сохаларга оид билимларни узлаштириши, маънавий-ахлокий кадриятларни англаши, одоб-ахлок ва мехнат куникмаларини узлаштириши)ни ифодаловчи ходисадир.

Ижтимоийлашув - бу шахснинг ижтимоий хулк -атвор моделларини, шунинг-

2 Фалсафа: комусий луFат (тузувчи ва масъул мухаррир К.Назаров). - Т.:"Шарк" нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош тахририяти, 2004. - 147 б.

3 Хожиев А., Нурматов А., Зайнобиддинов С. ва бошк. Хозирги узбек тили фаол сузларининг изохли луFати. -Т.: '^а^", 2001. - 80 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

дек, бир катор психологик муносабат, меъёр ва кадриятларни узлаштиришининг энг мухим жараёни. Келгусида санаб утилган элемент-лар унга жамиятда муваффакиятли ишлашига ва узини шахс сифатида англашига имкон беради, лекин болалигида у малакали ва изчил ижтимоийлашиш жараёнини бошидан кечи-ради. Маълумки, шахснинг ижтимоийлашуви (социализацияси) - бу инсон нафакат ривожла-нишининг дастлабки боскичида бошдан кечи-радиган жараёндир: бу жараён инсон хаёти давомида содир булади. Аммо муваффакиятли ижтимойилашув ва доимий узгариб турадиган ижтимоий шароитларга мослашиш учун пой-девор айнан болаликдан куйилади.

Ижтимоийлашув жараёни - бу шахс ва жамият уртасидаги узаро манфаатли муно-сабатлар жараёни булиб, боланинг 2 ёшдан 6 ёшгача булган давридан бошланади ва бутун умри давомида такомиллашиб боради. Ушбу жараёнда бола атроф-мухит, маънавий кадриятлар, оиласидаги шахслар хакида кизика бошлайди. Ушбу кизикиш аста-секин чукурлаша боради ва ижтимоий муносабат-ларга кириша бошлайди. Бу жараёнда ижтимоий мухитнинг роли жуда катта булиб, бола шахси ижтимоий хаётга мослашади. Ижтимо-ийлашувнинг ушбу механизми ногиронлиги булган болаларда хам ижобий натижа намоён этади.

Психолог олим Ж.Г. Миднинг онтогенетик урганишларига кура ижтимоийлашувнинг учта босцичи мавжуд1:

1) психогенетик боскичда индивид уз эхтиёжларини кондириш йулларини урганади;

2) символик боскичда индивиднинг символ-лари (образлар,идеаллар ва бошкалар)шаклла-нади;

3) аклий-концептуал боскичда индивид символлари тизими унинг фаолиятини бошкарув тизимига айланади2.

Шунинг билан бир каторда психологияда филогенетик ёндашув хам мавжуд булиб, ногиронлиги булган болалар учун ижтимоийлаш-

1 Аксенова Л.И. Маленькие ступеньки, ведущие в большую жизнь. // Дефектология 1999. - № 3.

2 Маънавият: асосий тушунчалар изохли луFати. / УзР хузуридаги Давлат ва жамият курулиши акаде-

мияси, Узбекистан файласуфлари миллий жамияти; тахрир хайъати: Х.Султонов ва бошк.; тузувчи ва масъул мухаррир К.Назаров. -Т.: Fафур Fулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2009. - 189-б. (760 б.)

тиришда хар иккала ёндашувни вазият нуктаи назаридан инобатга олмок зарур.

Бизнинг назаримизда ногиронлиги булган болалар учун ижтимоийлашув жараёни индивидни бу жараёнга ру^ий, жис-моний ва ижтимоий-маънавий тайёр-лаш ва мослаштириш боскичидан бошланади. Чунки, соFлом бола билан ногиронлиги булган боланинг жамиятга мослашишга талаб ва эхтиёжлари, хиссиётлари,атроф-мухитда булаётган вокеа-ходисаларни кабул килиш холатлари турлича булади.

Ушбу боскичда ногиронлиги булган бола-ларни ру^ий ижтимоий хаётга тайёрлаб боришда уларнинг хиссиёти, сезгиси, иро-даси, кобилияти, хотираси, ногиронлик дара-жаси, характери мухим роль уйнайди. Улар психологик жихатдан атроф-мухитдаги вокеа-ходисаларни кабул килиши ёки кабул килмаслиги мумкин. Шу боис, ота-оналар, тар-биячилар, тиббиёт ходимлари дастлаб бола-даги бундай рухий холатларни диагностика килган холда ижтимоийлаштириш жараёнини амалга ошириши максадга мувофикдир.

Ногиронлиги булган болаларни жисмоний жихатдан ижтимоийлаштиришга тайёрлашда уларни икки куринишда яъни, умумий жисмоний чиниктириш хамда ногиронлиги булган организмини жисмоний тарбия ва спорт машFулотлари оркали саломатлигини тиклаш тарзида боскичлари амалга оширилади.

Ногиронлиги булган болаларни ижтимо-ийлаштиришнинг ижтимоий - маънавий жи^ати эса оилавий урф-одатлар, анъаналар, моддий ва маънавий кадриятлар, диний ахлок-одоб нормалари, адабиёт, санъат, тил, маданий кадриятларни узлаштириш жараёнини камраб олади.

Ногиронлиги булган болаларни ижтимо-ийлаштиришда ижтимоий мухитнинг роли жуда катта. "Ижтимоий мухит-инсон куриб турган, унинг мавжудлигини, шакллани-шини таъминлайдиган моддий ва маънавий шарт-шароитларнинг мажмуаси"дир3. Ижтимоий мухитнинг макромухит, микромухит, мезомухит каби таркибий кисмлари таъ-сирида ногиронлиги булган болалар ижтимоий хаётга мослашиб борадилар. Айникса,

3 Фалсафа: комусий луFат (Тузувчи ва масъул мухаррир К.Назаров). - Т.: "Шарк" нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош тахририяти, 2004. - 147 б. (496 бет).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

микромух,итнинг ижтимоий педагогик ва ижти-моий психологик таъсири х,ал килувчи ах,амият касб этади. Ижтимоий микромух,итнинг тар-кибий кисмлари оила, таълим муассасалари, мах,алла, мех,нат жамоалари х,исобланади. Ногиронлиги булган болалар айнан шу микромух,ит таъсирида х,ар томонлама шаклла-ниб боради х,амда акс таъсир булиши табиий-дир.

Ногиронлиги булган болалар куплаб ижтимоий омиллар таъсирида х,аётга мосла-шиб боради, объектив ва субъектив, ижтимоий ва иктисодий, ички ва ташки, узининг ва узгаларнинг истак-хох,ишига боFлик, олдига куйган максад ва вазифаларга етиш учун х,аракат килади. Дарх,акикат, инсон ташки таъсир ва омилларга пассив назар билан карамайди, балки ушбу таъсирларга куникиш ёки унга субъектив жавоб бериш учун фаол х,аракат килади.

Ногиронлиги булган болалар х,ам соFлом шахслар каби х,аёти давомида уз эх,тиёжларини кондириши, узи ва атроф-мух,итдагилар ман-фаатларини кузлаган х,олда максадли ва ман-зилли фаолиятни амалга оширишга х,аракат килади.Мазкур жараён турли тоифа инсон-лар билан шахслараро муносабатлар асосида амалга оширилади. Шундай килиб, ногиронлиги булган болалар ижтимоий х,аётга мосла-шиб, узини узи англаб, шакллантириб, тако-миллаштириб боради.

Бу жараён ижтимоий мобиллик булиб, оилада, жамиятда уз позициясини эгал-лаб бориш демакдир. Ушбу тоифа болалар боскичма-боскич ижтимоий мух,ит таъсирида уз х,атти-х,аракатлари, дунёкараши, билим, куникма ва малакалари оркали фаолиятини режали ташкил этишга йуналтиради, бу давр унда мустакил фикрлаш кобилияти кенгайиши, х,аётий тажрибанинг ортиб бориши, х,амда уз узгалар карашларига нисбатан уз нуктаи наза-рини баён этиш даражаси шаклланиб боради. Ижтимоийлашув ва мослашув узаро чам-барчас боFл и к жараён булиб, шахснинг оила, мах,алла, кенг жамоатчилик билан узаро муно-сабатларининг якдиллигини узида намоён этади. Ногиронлиги булган болаларни ижтимоий ^аётга мослаштиришни таърифлаш кийин. Лекин умумий килиб айтганда, бу болаларни жамиятга мослашиш жараёни, умумин-соний кадриятлар ва билимларни узлаштириш,

уларда фойдали касбни ривожлантириш ва дустлашиш кобилиятидир.

Лотин тилидан таржима килинган «мослашиш» атамаси «мослаштириш», «созлаш»1 деган маънони англатади. Ушбу атама дастлаб биология фанига тааллукли булиб, организм-нинг эволюция жараёнида ташки шароитга, морфофизиологик ва хулк-атвор мезонларига мослаштиришни англатган.

Бизнинг назаримизда мослашиш - бу х,аётнинг, атроф-мух,итнинг узига хос хусусият-ларига узини узи мослаштириш оркали олдига максад куйиш ва уларни амалга оширишдир. Бошкача килиб айтганда, мух,итнинг узига хос хусусиятларини кабул килиш оркали унга мослашиш сифатида х,ам тушунишимиз мумкин, яъни инсон яшаётган жамиятга, тараккиётга адаптация килиш жараёнидир. Мослашиш жараёнида ногиронлиги булган болалар шах-сий интилишларини руёбга чикариш учун ижтимоий меъёрларни кабул килиш оркали уз кобилиятларини намоён этибдаётга булган кизикишларини ошириб борадилар. Мослашиш - боланинг атроф-мух,итга муносабати, олдига куйган максадлари, уларни амалга ошириш учун яратилган шарт-шароитларга, ота-оналар, тарбиячи-укитувчилар, атроф-даги шахсларнинг х,амкорликдаги таъсирига боFликдир.

Лекин, ногирон болаларда рух,ий х,олатлар, унга салбий таъсир этадиган вазиятлар, таъ-сирчанлик ва куркув х,ис х,аяжони мослашишга зид жараён х,исобланади. Бундай х,олатда бола билан жамият уртасидаги алока йуколади, бегоналашиш, шахсий кобикка кириб колиш х,олати вужудга келади, жамиятдан, оиласи ва атроф-мух,итдан узини узига яширишга х,аракат килади. Бундай вазиятда ногиронлиги булган болалар билан ишлайдиган ота-оналар, ижтимоий ходимлар, психологлар, укитувчи ва тарбиячилар уларни рух,иятига мос равишда кайта ижтимоийлаштириш жараёнини бош-лашлари зарур. "Ижтимоий мослашув (лот. socialis-ижтимоийлашган) - шахс томо-нидан муайян маданият анъаналарига хос булган фаолият ва хулц-атвор меъё-

1 Кашина А.В. Social practices of rehabilitation of disabled children in the context of social changes / А.В. Кашина, В.И. Родионова, А.В. Неверова. — Текст: непосредственный // Молодой ученый. — 2014. — № 3 (62). — С. 101-103. — URL: https://moluch.ru/archive/62/9393/ ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

рини узлаштириш, цадриятлар ва тартиб-цоидаларни англаш жараёни"1.

Ижтимоий мослашув - шахслараро муно-сабат учун макбул мухит вужудга келганда амалга ошади. Агар макбул мухит яратилмаса, шахслараро муносабат узаро бир-бирини ёши, кизикиши, дунёкараши, хаётга муносабати нуктаи назардан психологик тушуниш, англаш тарзида намоён булмаса ижтимоий мослашиш жараёни самарали кечмайди.

Одатда ижтимоийлашув, шахснинг умумий ривожланиши билан, мослашув эса, макбул ижтимоий мухит, шарт- шароит, узаро мулокот ва максадли фаолият билан белгиланади.

Психолог олимларнинг фикрларига кура ногиронларни жамиятга мослашишнинг туртта асосий тури мавжуд2.

Биринчиси - фаол-ижобий шахс улар -салбий хаётий вазиятлардан чикиш йулини кидирадиган ногиронлар; улар хаётга ижо-бий муносабатда, узини узи кадрлаши, бошкаларга таъсир этиши, хаётийлиги ва фикр ва харакатларнинг мустакиллиги.

Иккинчиси - пассив-позитив шахс. Бун-дай одамларнинг узига булган хурмати паст. Улар хозирги хаётидаги мавжуд вазият-дан, масалан, оиланинг колган кисми ёрда-мида барча эхтиёжларини кондирадиган кариндошларининг хаддан ташкари химояланишидан мамнун. Шунинг учун, улар одатда ижобий ва тинч, лекин хаётларини узгартириш ва санъат, спорт ва бошкалар оркали узларини бажариш учун етарлича фаол эмас.

Учинчиси - пассив-салбий шахс. Улар турдаги одамлар уз позицияларидан норози ва шу билан бирга вазиятни яхшилашга инти-лишмайди. Шу билан бирга, бундай одамлар узини паст бахолайдилар, атрофдаги дунёга эхтиёткорлик билан муносабатда булишади, хар доим хийла-найранг ёки янги муаммо кути-шади.

Туртинчи - фаол-манфий шахс. Психологик нокулайлик ва уларнинг хаётидан норози-

1 Фалсафа: комусий луFат (Тузувчи ва масъул мухаррир К.Назаров). - Т.: "Шарк" нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош тахририяти, 2004. - 148 б. (496 бет).

2 Кашина А.В. Social practices of rehabilitation of disabled children in the context of social changes / А.В. Кашина, В.И. Родионова, А.В. Неверова. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2014. — № 3 (62). — С. 101-103. — URL: https://moluch.ru/archive/62/9393/

лик хаётни яхши томонга узгартириш мумкин-лигига ишониш билан бирлашади, лекин уз харакатлари билан эмас, балки бошка биров-нинг ёрдами билан, масалан, давлат ёки ота -оналар. Ногирон боланинг мослашув тури боланинг якин мухитига, унинг хаётга мосла-шуви агентларига ва, албатта, у яшаётган жами-ятнинг асосий кадриятларига боFлик. Хар бир штатда бу муаммони хал килиш учун турлича ёндашувлар мавжуд. турли сиёсий, ижтимоий-иктисодий ва психо-педагогик шароитларга.

Ижтимоий мослашув турли муносабат-лар шароитида амалга ошади. Шахснинг мос-лашганлик даражаси ижтимоий мухит хусу-сиятлари ва инсоннинг шахсий сифатлари билан ифодаланади. Маълумки, ижтимоийлашув жараёнининг асоси инсоннинг мухитга мослашувидан иборат булиб, унинг таъсирида шахс жамиятнинг тенг хукукли аъзосига, турли муносабатларнинг фаол иштирокчисига айла-нади. Инсоннинг ижтимоий мослашуви жамиятга муносабатлари билан боFлик равишда узгариб боради ва унда жамият талабларига жавоб бериш даражаси ортиб боради. Инсоннинг хаёт йули куйидаги шахснинг ижтимоий-лашуви йуналишлари замирида кечади: фаолият, мулокот ва уз-узини англаш.

Хар бир инсон хаётда учрайдиган тусиклар ва кийинчиликларни енгиш учун мос ва хос усулларни куллаганлиги сабабли, мослашув-чанликни усуллар тизими дея талкин этиш мумкин. СоFлом бола сингари ногиронли булган болалар хам илк ривожланиш даврида ижтимоий муносабатлар дунёсига кириб боради. Якин одамларни хатти-харакатларини, муомаласини,турмуш тарзини кузатиш ва улар билан мулокотда булиши оркали аста-секин хулк-атвор меъёрларини урганади. Шу тарзда аста-секин боланинг ички дунёси шаклланади. Боланинг катталар билан муносабат шакли узгаради, атроф-мухитдаги нарсалар дунёсига кириб боради ва шу асосда максадли фаоли-ятни узлаштиради. Ана шу максадли фаолият асосида бола катталар билан мулокотга кири-шади, кузатишлар натижасида атроф-мухитни урганади.

Ногиронлиги булган болаларни ижтимоий хаётга мослаштиришга таъсир этувчи омил-лар мавжуд булиб уларни куйидагича тасниф этиш мумкин: жисмоний ва аклий имконияти чекланганлик, эхтиёжмандлик, айирмачилик,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

кaмcитилишлap, бoкимaндaлик, бeпиcaндлик, ишoнчcизлик, уш6У тoифa бoлaлapни ижтимo-ийлaштиpиш йyлидaги acocий тycиклapдиp.

Hoгиpoнлиги бyлгaн бoлaлapни oилa мyхитидa ижтимoий xaë^a мocлaштиpиш энг caмapaли жapaён хиcoблaнaди. Чунки, ушбу тoифa бoлaлap oилaдa фaкaт oтa-oнa,oилa aъзoлapи тaъcиpидa yзлapини yзлapи oилa-вий xaë^a мocлaштиpиб 6op^ бyлcaлap, тaъ-лим мyaccacaлapидa жaмиятгa мocлaшишнинг, кacбгa ypгaнишнинг нaзapий acocлapини хaмдa aмaлий тaжpибacини тaкoмиллaштиpишгa мyяccap бyлaдилap.

Шyндaй килиб, oилaдa нoгиpoнлиги бyлгaн бoлaлapни ижтимoий мухит^ мocлaшти-pишдa бaъзи биp жихaтлapгa aлoхидa эътибop кapaтиш тaлaб этилaди. Жyмлaдaн;

- нoгиpoнлиги бyлгaн бoлaлapни x,ap тoмoн-лaмa кУллaб-кyввaтлaш бopacидa aмaлгa oши-pилaётгaн дaвлaт cиёcaтининг мoхиятини бapчa oилaлap,тaълим тизими укитувчи-тapбиячилap,кeнг жaмoaтчилик биpдeк aнглaб eтмaяпти. Шу бoиc,нoгиpoн фapзaндлapнинг тyFилишини oлдини oлиш бopacидaги тaълим-тapбиявий,тapFибoт-тaшвикoт ишлapи тeгишли вaзиpлик вa идopaлap,oилa,мax1aллa вa бoшкa фyкapoлик жaмияти инcтитyтлapи тoмoнидaн мaкcaдли тapзидa caмapaли тaшкил этиш;

- oилaдa нoгиpoнлиги бyлгaн бoлaлapнинг кизикишлapи вa кoбилиятлapигa мoc кacбий кoмпeтeнцияни pивoжлaнтиpиш бopacидa oтa-oнaлap,мax1aллa фyкapoлap йиFинлapи мyтa-caддилapининг билим,кyникмa вa мaлaкaлapи бугунги кун тaлaблapи дapaжacидa eтapли эмac. Шунинг yчyн,нoгиpoнлиги булган бoлaлapи 6op oтa-oнaлapни,мaхaллa фyкapoлap йиFинлapи мyтacaддилapини ушбу тoифa бoлaлapни ижти-мoий xaë^a мocлaштиpиш бyйичa мaлaкaлa-pини oшиpиш мaxcyc УКУВ кypcлapи тaшкил этиш мaкcaдгa мyвoфикдиp;

- инклюзив тaълим тизими (мaктaбгaчa, уму-мий ypтa тaълим мaктaб,ypтa мaxcyc кacб-хyнap тaълими,oлий тaълим вa oлий тaълимдaн ^й-инги тaълим) мaзмyни узвийлик вa yзлyкcизлик acocидa нoгиpoнлиги бyлгaн бoлaлapни ижти-мoий x,aëKa мocлaштиpиш бyйичa тaкoмиллaш-тиpишни тaлaб этaди. Жyмлaдaн, чyкyp билим oлиш ,кизикиш вa кoбилиятлapигa кypa ^бга йyнaлтиpиш, 6УШ вaктлapини caмapaли тaшкил этиш, мeхнaт кyникмaлapини шaкллaнтиpиш, муа^кил oилaвий xaë^a тaйёpлaш, уз caлo-

мaтлигини тик^ш бyйичa муащ^м иpoдaли-лик кyникмaлapини тaкoмиллaштиpиш,coFлoм тypмyш тapзи acocидa x1aёт кeчиpиш, кун^-лик мaиший xaë^Aa фaoлликни нaмoён этиш, Уз дyнёкapaшини нaмoён килиш, y3^apTa мухтож, бoкимaндa бyлмacдaн мycтaкил Kapop Kaбyл килиш вa бoшкaлapгa Уpнaк бyлмoFи лoзим.

Xyлoсaлaр.

Имкoнияти чeклaнгaн шaxcлapни xaë^Aa уз Уpнилapини тoпишлapи учун ижтимoий xaë^a вa кacб-хyнapгa йyнaлтиpиш, бoкимaндaликдaн Xaë^a уз жaмиятгa уз ypнилapигa эгa булиб яшaшлapигa x,ap тapaфлaмa ёpдaм бepилиши кyздa тyтилгaн.Шy ypиндa юкopидaги фикpлap тax1лили acocидa кyйидaги xyлocaлapни ишлaб чикиш жoиз:

• нoгиpoнлиги бyлгaн шaxcлapни бoлa-ликдaн ижтимoий xaë^a мocлaштиpиш yлapни эpтa тaшxиc вa эpтa peaбилитaцияcини йyлгa куйиш;

• peaбилитaция вa тaълим жapaёни кeчинмaлapигa oилa вa мyтaxaccиcлapни жaлб килиш вa нoгиpoнлиги 6op бoлaлapни xaë^a мocлaшyвигa ёpдaм бepиш;

• нoгиpoнлиги булган бoлaлapни кacбгa йyнaлтиpишдa мyтaxaccиcлap вa мaхaллa oилa билaн x1aмкopликдa тyгapaклapии тaшкил килиш, oтa-oнaлapгa мaълyмoтлapни бepишни тaшкил этиш;

• нoгиpoнлиги булган бoлaлapнинг бapчa кaби тeнг хукуклилигини тaн oлиш, yлapгa зapyp шapoитлapни яpaтиш opкaли ижтимoий Xaë^a мocлaштиpиш мacaлacи ижтимoий-cиёcий тaвcифгa эгaдиp. Сифaтли тaълим opкaли нoгиpoнлиги булган бoлaлapни ижти-мoий xaë^a тaйёpлaш;

• нoгиpoнлиги бyлгaн бoлaлapнинг coFлoм инcoнлap opacидa yЙFyнлaшиб ^тиш-лapигa кaтop oмиллap тycкинлик килaди. Жум-лaдaн, aтpoфдaгилap билaн мyлoкoтнинг чeклaнгaнлиги, уз-узини aнглaш, бaхoлaш, нaмoён килиш вa бoшкa ижтимoий кyникмa хaмдa мaлaкaлapнинг eтишмacлиги, дoи-мий yзгaлapнинг кyмaгигa ишoниш, aтpoф-дaн бyлaдигaн ёpдaмни кyтишгa oдaтлaниб Koлишнинг ycтyвopлигини йyлгa куйиш;

• мeхнaт фaoлияти жapaёнидa нoгиpoн бoлaлap coFлoм тeнгдoшлapи кaби узининг жиcмoний вa aклий кучини oнгли бoшкapишгa Уpгaтиш.

ЗAMOHAВИЙ TAЪЛИM I COBPEMEHHOE OБPAЗOВAHИЕ 2G22, 1 (11G)

с 26 ОИЛА ПСИХОЛОГИЯСИ / ПСИХОЛОГИЯ СЕМЬИ N у

Фойдаланган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг 2020 йил 15 октябрдаги "Ногиронлиги булган шах-сларнинг х,ук,ук,лари туFрисида"ги УРК.-641-сон Конуни.

2. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев рах,барлигида 2021 йил 28 июль куни кенгайтирилган тарзда утказилган видеоселектор йиFилишининг 39-сонли баёни.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 1 декабрдаги "Ногиронлиги булган шахсларни давлат томонидан к,уллаб-к,увватлаш тизимини тубдан такомиллаш-тириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-5270-сон Фармони.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 9 августдаги "Етим бола-лар ва ота-она карамоFидан мах,рум булган болаларни давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг янги тизимини жорий этиш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-5216-сон карори.

5. БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 2006-йил 13 декабрдаги резолюция билан кабул килинган ва 2008-йил 3 май куни кучга кирган "Ногиронлар хукуклари туFрисидаги конвенция"си (2021-йил 7 июнда ратификация килинган).

6. Фалсафа:комусий луFат (Тузувчи ва масъул мух,аррир К.Назаров).-Т.:"Шарк," нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош тах,ририяти, 2004.-148 б. (496 бет).

7. Аксенова Л.И. Маленькие ступеньки, ведущие в большую жизнь. // Дефектология 1999. - № 3.

8. Кашина А.В. Social practices of rehabilitation of disabled children in the context of social changes / А.В. Кашина, В.И. Родионова, А.В. Неверова. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2014. — № 3 (62). — С. 101-103. — URL: https://moluch.ru/ archive/62/9393/.

9. Маънавият:асосий тушунчалар изох,ли луFати/УзР хузуридаги Давлат ва жамият курулиши академияси,Узбекистон файласуфлари миллий жамияти;тах,рир х,айъати:Х. Султонов ва бошк.;тузувчи ва масъул мух,аррир К.Назаров.-Т.^афур Fулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи,2009.189-б.(760 б.)

10. Фалсафа: комусий луFат (Тузувчи ва масъул мух,аррир К.Назаров). - Т.: "Шарк" нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош тах,ририяти, 2004. - 147 б. (496 бет).

11. Хозирги узбек тили фаол сузларининг изох,ли луFати. / А.Хожиев, А.Нурматов, С.Зайнобиддинов ва бошк,. - Т.: "Sharq", 2001. -80 б. (336 б.)

12. Педагогический словарь-справочник / Авт.-сост. Э.А.Сейтхалилов, Б.Х.Рахимов, И.У.Маджидов; под общ. ред. Б.Ю.Ходжаева. М-во высш. и ср. спец.образования РУз. -Т.: "OPTIMAL LIGHT», 2011. - С. 603. (704 с.)

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.