Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-ҲИССИЙ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-ҲИССИЙ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1504
89
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоийлашув / ижтимоий-ҳиссий ривожлантириш / эмоционал ривожлантириш / эмоционал тажриба / сюжетли-ролли ўйинлар / мулоқот. / социализация / социально-эмоциональное развитие / эмоциональное развитие / эмоциональный опыт / сюжетно-ролевые игры / общение.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Бахриева Наргиза Ахмадовна

Мактабгача ёшдаги болаларни ижтимоий-ҳиссий ривожлантириш ҳозирги кундаги муҳим педагогик-психологик муаммолардан бири саналади. Мақолада мактабгача ёшдаги болаларни махсус методика асосида ижтимоий-ҳиссий ривожлантириш бўйича амалга оширилаётган тадқиқотнинг дастлабки натижа ва хулосалари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ СОЦИАЛЬНО-ЭМОЦИОНАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА

Социально-эмоциональное развитие дошкольников сегодня является одной из важнейших педагогических и психологических проблем. В статье представлены предварительные результаты и выводы исследования социально-эмоционального развития дошкольников на основе специальной методики.

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-ҲИССИЙ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

Бахриева Наргиза Ахмадовна,

Бухоро давлат университети "Психология" кафедраси укитувчиси, мустакил тадк,ик,отчи

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-^ИССИЙ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК 151.8

БАХРИЕВА Н.А. МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-ЦИССИЙ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Мактабгача ёшдаги болаларни ижтимоий-х,иссий ривожлантириш х,озирги кундаги мух,им педагогик-психологик муаммолардан бири саналади. Мак,олада мактабгача ёшдаги болаларни махсус методика асосида ижтимоий-х,иссий ривожлантириш буйича амалга оширилаётган тадк,ик,отнинг дастлабки натижа ва хулосалари келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: ижтимоийлашув, ижтимоий-х,иссий ривожлантириш, эмоционал ривожлантириш, эмоционал тажриба, сюжетли-ролли уйинлар, мулок,от.

БАХРИЕВА Н.А. ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ СОЦИАЛЬНО-ЭМОЦИОНАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА

Социально-эмоциональное развитие дошкольников сегодня является одной из важнейших педагогических и психологических проблем. В статье представлены предварительные результаты и выводы исследования социально-эмоционального развития дошкольников на основе специальной методики.

Ключевые слова и понятия: социализация, социально-эмоциональное развитие, эмоциональное развитие, эмоциональный опыт, сюжетно-ролевые игры, общение.

BAKHRIEVA N.A. PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL PECULIARITIES OF SOCIAL AND EMOTIONAL DEVELOPMENT OF CHILDREN OF PRESCHOOL AGE

The social and emotional development of preschoolers today is one of the most important pedagogical and psychological problems. The article presents the preliminary results and conclusions of the study of the social and emotional development of preschoolers based on a special methodology.

Key words and concepts: socialization, social and emotional development, emotional development, emotional experience, role-playing games, communication.

Кириш. Як,ин вактларгача болаларда интеллектуал имкониятларни шаклланти-риш асосий педагогик вазифа булиб келди, бирок, унинг хиссий олами, бошка инсонлар билан муносабатини ташкил этиш, жамоада муваффакиятли фаолият курсатиш, ижтимоий куникма ва малакаларни шакллантириш маса-ласига унча хам эътибор каратилмади.

Президентимиз Ш.Мирзиёев Узбекистон Мустакиллигининг йигирма туккиз йиллигига баFишланган тантанали маросимдаги нуткида Узбекистонда янги бир уЙFониш - Учинчи Ренессанс даврига пойдевор яратилаётгани хакида гапирди1. Ушбу шиддаткор даврда боланинг эмоционал ривожланишига шахс яхлит ривожланишининг дастлабки тарки-бий кисмларидан бири сифатида караш ва уни сифатли ривожлантириш масаласи устувор ахамият касб этмокда.

Бу боскичли педагогик жараён булиб, маз-кур вазифани узлуксиз таълим тизими хусу-сиятларини эътиборга олган холда, мактаб-гача ёшдаги болалардан бошлаб амалга оши-риш максадга мувофик. Зеро, - "Мактабгача булган ёш - бола шахсининг жисмоний, психологик ва ижтимоий жихатдан шаклланишининг асосий давридир"2. Мактабгача ёшдаги болаларда барча фаолиятлар асосан уйин оркали амалга оширилишини назарда тутганда, ролли ва сюжетли уйинлар, мусика машFулотлари бу йуналишда катта имкониятларга эга эканли-гини тасаввур этиш кийин эмас.

Эмоционал тажриба ва кизикишларга асосланган холда боланинг турли фаолиятлар жараёнида билиш, англаш, аниклаб олиш кобилияти шаклланади, турли эмоция-лар мазмунини тушуниш ва ифодалаш, катта-лар кумагида уларни дифференциациялаш, уз эмоционал холатини бахолаш ва бошкариш амалга оширилади ва оламга, бошка киши-ларга, узига нисбатан эмоционал-позитив

1 "Узбекистонда янги бир уЙFониш - Учинчи Ренессанс даврига пойдевор куйилмокда" // Президент Ш.Мирзиёевнинг Узбекистон Мустакиллигининг йигирма туккиз йиллигига баFишланган тантанали маросимдаги нуткидан. https://kun.uz/news/2020/08/31/ shavkat-mimyoyev-ozbekistonda-yangi-Ыr-uygoшsh-uchinchi-renessans-davriga-poydevor-qoyilmoqda Муро-жаат килинган сана: 11.10.2020.

2 "Мактабгача таълим ва тарбия туFрисида" Узбекистон Республикаси УРК.-595-сон Конуни. К,онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 17.12.2019 й.,

03/19/595/4160-сон. - 20 б. https://lex.uz/docs/4646908

муносабат шаклланади. Натижада боланинг жамоада узини эркин хис килиши, бошкалар билан мулокот килиши ва муносабатга кири-шиши енгиллашади, ижодий имкониятларини намоён этиш учун шарт-шароитлар янада кен-гаяди.

Тадкикотдан кузланган мацсад мактабгача таълим ташкилотлари (МТТ) тарбияланув-чиларининг ижтимоий-хиссий ривожланиши буйича мавжуд холатни урганиш ва самарали педагогик-психологик таклифлар тайёрлашдан иборат.

Мацола мавзуси буйича изланишлар та^лили.

Психологияда мактабгача ёшдаги бола-ларни ижтимоий-хиссий ривожлантириш бу йуналишдаги бой интеллектуал меросга бориб такалади ва мумтозликка дахлдор Дюшен, Дарвин, Спенсер, Вундт ва бошка купгина олим-лар ишларида изчил урганилган3. Шунинг-дек, П.К.Анохин, В.К.Вилюнас, К.Э.Изард, С.Л.Рубинштейн, П.М.Якобсон, Л.И.Божович, Т.Э.Конникова, А.Н.Леонтев, В.С.Мухина ва бошка тадикотчилар эмоциялар мохияти, шахснинг умумий ривожланиши, ички пози-цияси намоён этилишида ахлокий кечинмалар ролини тадкик этишган.

Мактабгача ёшдаги болаларни ижтимоий хиссий ривожлантириш устувор ва долзарб йуналишлардан бири булиб, ижтимоийлашув назариясини ишлаб чикишга С.А.Беличева, И.С.Кон, П.О.Лебедев, В.С.Мерлин, А.В.Мудрик, Б.Д.Парыгин, В.Я.Ядов ва бошкаларнинг тадкикотлари мухим хисса булиб кушилди. Fарбий Европа ва Америка фанида ижтимоий тарбия муаммоси утган асрнинг 20-йилларидан бошлаб тизимли тарзда урганиб келинмокда (Ж.Дьюи, А.Маслоу, Т.Парсонс ва бошк.). Бун-дан ташкари, В.Ф.Пирожков, М.Ю.Кондратьев, С.А.Беличева, А.И.Папкин ва бошкалар томо-нидан бажарилган болалар уйларида психик ривожланиш хусусиятлари борасидаги тадкикотлари кизикарлидир.

Ахлок ва маънавият эгаси булган инсонни тарбиялаш ва ривожлантириш максадларини, мазмуни ва воситаларини аникловчи тарбия концепцияси (Е.В.Бондаревская, Т.И.Власова, Н.К.Карпова, И.Э.Куликовская, Р.М.Чумичева

3 Изард К. Теория дифференциальных эмоций. Электрон манзил: https://www.psychology-online.net/articles/ doc-631.html Мурожаат килинган сана: 13.10.2020.

вa бoшк.); шaxcлapapo мулoкoт вa мунo-caбaтлapгa тapбия жapaёни мaкcaди ^ФЭ-тидaги кapaшлap тузилмacи (В.С.Библep, B.А.Пeтpoвcкий вa бoшк.); ижтимoий мухитдэ бoлaлap мулoкoтининг кaдpиятлap, ижти-мoий мeъёpлap, хaёт фaoлияти кoидaлapи opкaли нaмoён этилиши (В.И.Слoбoдчикoв, М.В.Оcopинa, Д.И.Фeльдштeйн вa бoшк.)гa бaFишлaнгaн тaдкикoт ишлapи aмaлгa oшиpил-гaн.

Анoxин Н., Аcтoянц М.С., Ивaщeнкo Г.М., Кибиpeвa A.A. кaбилapнинг ишлapи мeн-ликни шaкллaнтиpишгa йyнaлтиpилгaн. K^op тaдкикoтчилap Т.В.Анoxинa, А.Г.Аcмoлoв, Г.А.Бepулaвa, А.К.Бeлoуcoвa, И.В.Дубpoвинa, М.В.Вacильчeнкo, И.Б.Кoтoвa, JI.B.Лидaк, Л.А.Пeтpoвcкaя, Т.П.Скpипкинa, Т.H.Щepбaкoвa вa бoшкaлap МТТ тapбиялaнувчилapи-нинг ижтимoий вa хи^ий pивoжлaни-шидa Уз-Узини бaхoлaшнинг мухим poлини тaъкидлaшгaн. Бoлaнинг ижтимoийлaшу-видa мухим Уpин тутувчи, мулoкoт opкaли нaмoён этилaдигaн, мaктaбгaчa ёшдaги бoлa-лapни йyнaлтиpувчи aкcиoлoгик ёндaшув (М.С.Кaгaн, Е.В.Квяткoвcкий, H.Б.Кpылoвa, H.И.Heпoмнящaя, Тугapинoв вa бoшк.) бyйичa Kaтop тaдкикoт ишлapи бaжapилгaн.

Мaмлaкaтимиз тaдкикoтчилapидaн

H.Ш.Абдуллaeвaнинг "Мaктaбгaчa тaълимни вapиaтив ёндaшув acocидa тaкoмиллaштиpиш" (2019), Ш.А.Зoкиpxoнoвaнинг "Мaктaбгaчa ТЭШ-киллaштиpилгaн тaълим жaмoacи бoлaлa-pидa тиш кapиecи пpoфилaктикacини ТЭШМИЛ-лaштиpиш" (2018), H.Х.Бeгмaтoвaнинг "МЭК-тaбгaчa тaълим муaccacaлapидa мультимeдиa тexнoлoгияcидaн фoйдaлaнишнинг илмий-мeтoдик acocлapи" (2012), Ш.А.Сoдикoвaнинг «Man^^a ТЭЪЛИМ» йyнaлиши тaлaбaлa-pини ижтимoий-пeдaгoгик фaoлиятигa ТЭЙ-ёpлaш" (2009), M.А.Абдуллaeвaнинг "Оилaдa мaктaбгaчa тaълим ёшидaги бoлaлapдa эо^-тик тacaввуpлapни шaкллaнтиpиш" (2009), M.Р.Хaлилoвaнинг "Maктaбгaчa тaълим МУЭ^Э-caлapи кaттa rypyx ёшидaги бoлaлapдa экoлo-гик тушунчaлapини шaкллaнтиpишнинг пeдa-гoгик acocлapи" (2006), Ф.Б.Вaлиxyжaeвaнинг "Тaлaбaлapни мaктaбгaчa тaълим муaccacaлa-pидa бoлaлapгa эcтeтик тapбия бepишгa ТЭЙ-

ёpлaш" (2005)1 кaби йyнaлишлapдa тaдкикoт ишлapи aмaлгa oшиpилгaн.

Шунгa кapaмacдaн, aйнaн мaктaбгaчa ёшдaги бoлaлapни ижтимoий-хиccий pивoж-лaнтиpиш мacaлacи aлoхидa тaдкикoт ^фэ-тидa Уpгaнилмaгaнлигини тaъкидлaмoкчимиз.

Тaдкикoтнинг дacтлaбки бocкичидa эpишил-гaн илмий янгиликлaр шундaн ибopaтки:

1) мaвзу дoиpacидaги илмий мaнбaлap вa мaвжуд илмий тaдкикoт ишлapи илк 6op тaхлилий Уpгaнилди;

2) МТТ тapбиялaнувчилapи ижтимoий-хиccий мухитининг мaвжуд хoлaти вa pивoжлa-ниши динaмикacи, шунин^к, хиccий pивoж-лaниш жapaёни xуcуcиятлapи Уpгaнилди;

3) МТТ тapбиялaнувчилapидa "Meн-кoнцeпция" нaмoён этилишининг ижтимoий-пcиxoлoгик xуcуcиятлapи киёcий Уpгaнилди;

4) мaктaбгaчa ёшдaги бoлaлap ижтимoий-хиccий pивoжлaнишининг мaвжуд хoлaти M.А.Пaнфилoвaнинг "Кaктуc" гpaфик мeтoди-кacи2 вa В.Г.Шуpнинг "Зинaпoя" мeтoдикacи3 opкaли экcпepимeнтaл Уpгaнилди вa унинг пacт дapaжaдa экaнлиги иcбoтлaнди.

TaAK^^T объекти мaктaбгaчa тaълим тэш-килoтлapи тapбиялaнувчилapидa ижтимoий-хиccий pивoжлaнгaнлик нaмoён этилиши.

TaA^^T субъекти. Дacтлaбки экcпepи-мeнтaл жapaёнгa Буxopo шaхpидaги 3-, 10-, 12-, 15-coн, Рoмитaн тумaнидaги 10-, 12-coн, Haвoий шaхpидaги 8-, 13-coн MТТлapнинг 102 нaфap тapбиялaнувчилapи жaлб этилди.

TaA^^^a: 1) МТТ тapбиялaнувчилapидa эмoциoнaл pивoжлaнишнинг мaвжуд нaмoён этилиши динaмикacи; 2) мaктaбгaчa ёшдaги бoлaлapдa "Meн-кoнцeпция" - узликни aнглaш, уз-узини бaхoлaшнинг ифoдaлaниши дapa-жaлapи мaxcуc пpoeктив хaмдa гpaфик мeтo-дикaлap вocитacидa ypгaнилди вa тeгишли пeдaгoгик-пcиxoлoгик xулocaлapгa эpишилди.

MaK^aHHHT aсосий цисми. Тaдкикoтнинг дacтлaбки бocкичидa МТТ тapбиялaнувчилapи-нинг эмoциoнaл pивoжлaниши дapaжaлapини M.А.Пaнфилoвaнинг "Кaктуc" чизмa (гpaфик)

1 Бэзэ дaнныx нaучныx pa6o^ Инфopмaциoннaя библи-oтeчнaя cиcтeмa Узбeкиcтaнa http:||diss.natlib.uz| uz-Cyrl-UZ|Search|Query?page

2 Обpaзoвaтeльнaя шциэльнэя ceть https:||nsportal.ru| nachalnaya-shkolaIpsi khologiya|2019/02/22|metodika-m-a-panfilovoy-kaktus

3 Учитeля com. Учитeльcкий пopтaл. https:||uchitelya. comIpedagogikaI139363-metodika-lesenka-vg-schur.html

ЗAMOHABИЙ TAMMM / COBPEMEHHOE OБPAЗOBAHИE 2020, 11 (96)

1-жадвал. МТТ тарбияланувчиларида позитив эмоционал х,олат даражаси, йуналганлиги ва интенсивлигининг намоён этилиши динамикаси (п = 102)

№ Мезонлар Кизлар n = 52 Утил болалар n = 50 Жами %

1. Намойишкорлик, очиклик - шаклнинг ноанъанавийлиги, буртма усган кисмлар мавжудлиги 20 22 42 41,2

2. Оптимизм - ёркин рангларнинг кулланилганлиги 21 18 39 38,2

3. Латофатлилик (дид) - безаклар, ранглар, майин чизиклар, шаклларнинг мавжудлиги 20 21 41 40,2

4. Экстравертлашганлик - бошка кактуслар, гулларнинг борлиги 22 21 43 42,2

5. Уйни химоя килишга интилиш - гултувакнинг мавжудлиги 20 18 38 37,3

Уртача 39,8

методикаси ва В.Г.Шурнинг "Зинапоя" методи-каси оркали ургандик.

М.А.Панфилованинг "Кактус" график методикаси боланинг эмоционал холатини, унда мавжуд агрессия даражасини, йуналганлиги ва интенсивлигини аниклашга йуналтирилган. Диагностик методика график тарзда амалга оширилади, бунда методика талабига кура болалар рангли каламлар воситасида кактус расмини чизишлари суралади, чизиш жараё-нида х,еч кандай кушимча савол ва жавобларга йул куйилмайди. Чизиш учун вакт лимити бел-гиланмайди. Натижаларни кайта ишлашда расмларнинг чизилиши услубига асосланиб хулосаларни тайёрлашга эришдик.

"Кактус" чизма (график) методикаси асо-сидаги экспериментал тадкикот натижала-рига кура болаларда эмоционал ривожла-ниш даражаси анча паст булиб, умумий ижо-бий курсаткичлар уртача 39,8 фоизни ташкил этди (1-жадвалга каранг). Жумладан, "экстра-вертлашганлик" мезони буйича 42,2%, "намой-ишкорлик, очиклик" мезони буйича натижа-лар 41,2% булиб, респондентларда энг паст курсаткич "уйни х,имоя килишга интилиш" мезони буйича 37,3% даражасида намоён булди.

Алох,ида таъкидлаш лозимки, юкори дара-жада намоён этилиши лозим булган "оптимизм" 38,2%, "латофатлилик (дид)" мезони буйича респондентлар атиги 40,2 фоизни ташкил этди, холос.

Нисбатан энг юкори негатив эмоционал реакция сифатидаги "импульсивлик" мезони буйича натижалар 73,5%ни, "боFликлик, ишончсизлик" мезони буйича эса 69,6%ни ташкил этганини куриш мумкин (2-жадвалга каранг). Энг паст салбий эмоционал х,олатни акс эттирувчи "агрессия" мезони буйича нати-

жалар 42,2% булди. Бу айрим холатларда бола-ларнинг узини бошкаришида кийналиши, жадал ва уйламасдан айрим хатти-харакатлар килиб, кейин унинг нотутри эканлигини англаши билан боFликдир.

"Давлат талабларида «Ижтимоий-хиссий ривожланиш» куйидаги кичик сохаларга булинади: 1) "Мен" концепция; 2) хиссиёт ва уларни бошкариш; 3) ижтимоийлашув, кат-талар ва тенгдошлар билан мулокот"1.

"Илк кадам" давлат дастурида эса, -"Ижтимоий-эмоционал ривожланиш"

сохасидаги укув-тарбиявий фаолият якунига етганидан сунг 6-7 ёшли бола: уз хиссиётлари ва узгаларнинг хиссиётларини фарклайди ва уларга мос равишда жавоб беради"2. Биз хали ушбу маррага етиб олмадик. Мак-табгача ёш даври болада социумга нисба-тан ижтимоий-хиссий ривожланишнинг даст-лабки боскичи сифатида намоён булади. Зеро, - "Айнан эмоциялар билиш жараёнларини, харакатлар характерини бошкаради"3.

Эксперимент натижаларига асосан, мактаб-гача ёшдаги болаларда узи ва бошкаларнинг хиссий холати борасидаги тасаввурлар-нинг мавжудлиги анча паст даражада экан-лиги аникланди. Шундан, болалар орасидаги

1 "Узбекистон Республикасининг илк ва мактабгача ёшдаги болалар ривожланишига куйиладиган давлат талаблари"ни тасдиклаш хакидаги Мактабгача таъ-лим вазирининг 2018 йил 3 июлдаги 3032-сон буйруFи. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 04.07.2018 й., 10/18/3032/1450-сон. - 8 б. Электрон ман-зил: https://lex.uz/docs/3805404

2 Грошева И.В. ва бошк. "Илк кадам" Мактабгача таъ-лим муассасасининг Давлат укув дастури. - Т., 2018. - 60 б. Электрон манзил: http://kutubxona.adu.uz/kutubxona/ 3ilkqadamozbek240818pdf.pdf

3 Попова С.В. Социально-эмоциональное развитие детей в условиях детского сада. / «Молодой ученый», №50 (184), 2017. - С.260-262.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

74 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ ч____

2-жадвал. МТТ тарбияланувчиларида салбий эмоционал х,олат, мавжуд агрессия даражаси, йуналганлиги ва интенсивлигининг намоён этилиши динамикаси (п = 102)

№ Мезонлар Кизлар п = 52 УFил болалар п = 50 Жами %

1. Агрессия - тиканларнинг мавжудлиги, тиканлар узун-узун ва як,ин жойлашган 17 24 43 42,2

2. Импульсивлик - узук-узук чизиклар кучли босим билан чизилган 30 45 75 73,5

3. Эгоцентризм - катта расм к^ознинг уртасида чизилган 29 34 63 61,8

4. БоFликлик, ишончсизлик - кичик расм к^ознинг пастки кисмида чизилган 31 40 71 69,6

5. Ёпиклик, эхтиёткорлик - контури буйлаб ёки кактус ичида эгри чизикларнинг жойлашганлиги 30 31 61 59,9

6. Хавотирланиш - к1оронFу рангларнинг кулланилганлиги, узук,-узук, чизиклар 31 32 63 61,8

7. Интровертлашганлик - факатгина бир дона кактус ифодаланган 29 37 66 64,7

8. ЁлFизликка интилиш - ёввойи кактус расми чизилган 23 26 49 48,0

Уртача 60,2

айрим бир-бирини тушунмаслик, бир-бирига кумаклашиш хисининг нисбатан пастлиги каби негатив хатти-харакатлар намоён этилиши холатлари кузатилишини мисол килиб келти-ришимиз мумкин.

Экспериментда 61,8% респондентлар "эгоцентризм" мезонига хос характер ва узини тутиш хоссаларини белгилашди ва улар-нинг меъёрдан юк,ори даражадаги узини-узи бахолаш хусусиятига эга эканлигидан далолат беради. "Хавотирланиш" мезонини хам 61,8% синалувчилар белгилашган ва хавотирланиш даражасининг уларда нисбатан юкорилигини намоён этди. Бу мазкур болалар фаолиятида узига, узининг интеллектуал ва ижодий имко-ниятларига нисбатан ишонч хиси маълум даражада пастлигидан дарак бермокда.

Шунингдек, "интровертлашганлик" 64,7%, "ёпиклик" 59,9%, "ёлFизликка интилиш" 48,0%, "агрессия" мезони буйича натижалар 42,2% даражада намоён булди.

В.Г.Шурнинг «Зинапоя» методикаси оркали катта мактабгача ёшдаги болаларнинг узини-узи бахолаши, яъни, уларда "Мен-концепция" намоён этилиши даражасини ургандик. Мето-дикани амалга оширишда болаларга чизил-ган зинапоя сурати, калам ва киз хамда уFил болаларнинг киркилган кичик суратлари бери-либ, унда узи туришни хохлаган пиллапо-яни белгилаш суралди1. Эмпирик натижалар

1 Учителя сот. Учительский портал. Электрон ман-зил: https://uchitelya.com/pedagogika/139363-metodika-lesenka-vg-schur.html Мурожаат килинган сана: 21.09.2020.

курсатишича, синалувчиларнинг 24,5 фоизи "асоссиз юкори (орттирилган)" ва "орттирил-ган" узига-узи бахолар куйишди (3-жадвалга каранг)

Респондентларнинг 14 таси (13,8%) эса узларига "паст" бахо беришди. Факатгина 37,2% респондентлар узларига "хакикий" бахо беришди. Мазкур методика асосида эришил-ган эмпирик курсаткичлар мактабгача ёшдаги болаларнинг узини-узи бахолаши, яъни, уларда "Мен-концепция" намоён этилиши даражаси анча паст эканлигини яна бир бор исботлади.

Болаларни ижтимоий-хиссий ривожлан-тириш буйича мавжуд холатни эксперимен-тал урганиш якунида барча асосий эътибор каратиш зарур булган методик жихатларни аниклаштиришга эришдик. Шу асосда мактабгача ёшдаги болаларни ижтимоий-хиссий ривожлантириш учун тайёрланган махсус

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

3-жадвал. Мактабгача ёшдаги болаларда узини-узи бах,олаш динамикасининг намоён этилиши даражалари (п = 102)

№ Мезонлар Кизлар п = 52 Утил болалар п = 50 Жами %

1 Асоссиз юк,ори (орттирилган) узига-узи бахо бериш 13 12 25 24,5

2 Орттирилган узига-узи бахо бериш 13 12 25 24,5

3 Х,ак,ик,ий бахо 20 18 38 37,2

4 Паст бахо 6 8 14 13,8

Жами 52 50 102 100

дастурни олинган янги маълумотлар билан такомиллаштиришга киришдик.

Жумладан, "Цирк, цирк, цирк" сюжетли уйинида болалар уйларидан юмшок уйинчоклар (мушук, кучук, от, куён, айик) олиб келишади ва цирк томошаси уйлаб топишади ёки "Мархамат килинг ва ёкимли иштаха" сюжетли уйинида болаларнинг бир кисми мехмонларга, бошкалари уй эгаларига айлани-шади. Бу уйин ёрдамида муомала ва мулокот, этикет коидаларидан бошлаб, совтани кандай кабул килиш ва мехмонларни кандай кузатиш-гача булган малакалар шакллантирилади1.

Олинган натижалар асосида цуйидаги педагогик-психологик хулосаларга эришдик:

• кучли ижтимоий тараккиёт шароити мактабгача ёшдаги болаларга уз таъсирини курсатиб, жиддий эмоционал синовларга дуч келишига сабаб булаётир, бу эса болалар эмоционал оламининг ривожланишини оркага суриши мумкин;

• болаларни ижтимоий-хиссий ривож-лантириш буйича мавжуд дастур ва методик материаллар хозирги кунда янада такомил-лаштиришни такозо этади;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

• уйда ва мактабгача таълим ташкило-тида амалга оширадиган барча фаолиятла-рида болалар купинча узларининг кувонч, маъюслик, хайрат, айбдорлик каби эмоцияла-рини тутри курсата олмайдилар, шу билан бир каторда бошка болаларнинг эмоцияларини Хам тутри бахолашда кийналадилар. Бу эса куп Холларда болаларнинг тенгдошлари ва кат-талар билан мулокотга киришиб, муносабат урнатишларини тутри ташкил эта олмасликла-рига сабаб булмокда;

1 Детский сад и ребёнок. Сюжетные игры в детском саду. Примеры. Электрон манзил: https://deti-club. шЛдп_^ко№пе^гаи^ей Мурожаат килинган сана: 12.10.2020.

• хозирги кунда болаларнинг телевизор, компьютер, интернет ва мобил алока восита-лари оламига кизикиб киришиб кетиши нати-жасида катталар ва тенгдошлари билан нисба-тан оз муносабатда булиши кузатилаётир, маз-кур вазиятлар болаларнинг бошкалар хиссий Холатига нисбатан паст даражада, бефарк муносабат билдириши холатларига олиб келмокда.

Таклифлар:

• мактабгача ёшдаги болаларда барча фаолиятлар асосан уйин оркали амалга оши-рилишини назарда тутганда, ролли ва сюжетли уйинлар ижтимоий-хиссий ривожлантиришда мухим ахамият касб этиши мумкин;

• ота-оналар фарзандларига купрок вакт ажратишлари зарур, чунки, илк болалик дав-рида ижтимоий хаётга олиб киришда оиланинг таъсири бекиёс;

• куйланган ёки тингланган кушик, укиб берилган эртак, шеър ва хикоялар асосида болалар билан биргаликда инсценировкалар яратиш ижобий ахамиятга эгадир.

Демак, ижтимоий-хиссий ривожлантириш -мактабгача ёшдаги болаларни турли фаолият ва хулк-атвор куринишларининг ажралмас кисми сифатида тизимли ривожлантиришни такозо этади.

Мухтасар айтганда, мактабгача ёшдаги болалар билан ташкил этиладиган турли фаолиятлар, сюжетли-ролли уйинлардан ташкари, таклиф этилаётган махсус методика асосида маштулотларни амалга ошириш оркали улар уз х,иссиётларини, харакатларини бошкариш, узлари, якинлари, тенгдошлари, оиласи ва жамият аъзолари билан муносабатга киришиш куникмаларини янада чукуррок узлаштирадилар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

с 76 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ у

Адабиётлар руйхати:

1. "Мактабгача таълим ва тарбия т^рисида" Узбекистон Республикаси УРК,-595-сон Конуни. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 17.12.2019 й., 03/19/595/4160-сон. - 20 б. Электрон манзил: https://lex.uz/docs/4646908 Мурожаат килинган сана: 8.10.2020.

2. "Узбекистонда янги бир уЙFониш - Учинчи Ренессанс даврига пойдевор куйилмокда" // Президент Ш.Мирзиёевнинг Узбекистон Мустакиллигининг йигирма туккиз йиллигига баFишланган тантанали маросимдаги нуткидан. Электрон манзил: https://kun.uz/news/2020/08/31/shavkat-mirziyoyev-ozbekistonda-yangi-bir-uygonish-uchinchi-renessans-davriga-poydevor-qoyilmoqda Мурожаат килинган сана: 11.10.2020.

3. Изард К. Теория дифференциальных эмоций. Электрон манзил: https://www. psychology-online.net/articles/doc-631.html Мурожаат килинган сана: 13.10.2020.

4. База данных научных работ. Информ. библ. система Узб-на. Электрон манзил: http://diss.natlib.uz/uz-Cyrl-UZ/Search/Query7page

5. Образовательная социальная сеть. Электрон манзил: https://nsportal.ru/ nachalnaya-shkola/psikhologiya/2019/02/22/metodika-m-a-panfilovoy-kaktus Мурожаат килинган сана: 6.10.2020.

6. Учителя com. Учительский портал. Электрон манзил: https://uchitelya.com/ pedagogika/139363-metodika-lesenka-vg-schur.html Мурожаат килинган сана: 11.10.2020.

7. "Узбекистон Республикасининг илк ва мактабгача ёшдаги болалар ривожлани-шига куйиладиган давлат талаблари"ни тасдиклаш хакидаги Мактабгача таълим вази-рининг 2018 йил 3 июлдаги 3032-сон буйруFи. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 04.07.2018 й., 10/18/3032/1450-сон. - 8 б. https://lex.uz/docs/3805404

8. Грошева И.В. ва бошк. "Илк кадам" Мактабгача таълим муассасасининг Давлат укув дастури. - Т., 2018. - 60 б. Электрон манз.: http://kutubxona.adu.uz/kutubxona/3ilkq adamozbek240818pdf.pdf

9. Попова С.В. Социально-эмоциональное развитие детей в условиях детского сада. / «Молодой ученый», №50 (184), 2017. - С.260-262.

10. Учителя com. Учительский портал. Электрон манзил: https://uchitelya.com/ pedagogika/139363-metodika-lesenka-vg-schur.html Мурожаат килинган сана: 21.09.2020.

11. Детский сад и ребёнок. Сюжетные игры в детском саду. Примеры. Электрон манзил: https://deti-club.ru/igri_v_kotorie_igraut_deti Мурожаат килинган сана: 12.10.2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.