Научная статья на тему 'ОГОҲЛИККА ЧОРЛОВЧИ БУЮК ҲИКМАТЛАР'

ОГОҲЛИККА ЧОРЛОВЧИ БУЮК ҲИКМАТЛАР Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

161
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Акбара ва Тошчайнар / Мўйинқум / Авдий Каллистратов ва Гриша / Инжил ва Исо / Исо ва Понтий Пилат “Хунта гурухи” / Бўстон ва Бозорбой / Akbara and Toshchaynar / Moyinkum / Avdiy Kallistratov and Grisha / Bible and Jesus / Jesus and Pontius Pilate “Junta Group” / Boston and Bazarboy

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Тўлқин Қўйлиев

Ушбу мақола ХХ аср иккинчи ярми ва ХХI асрнинг дастлабки ўн йиллигида дунё бадиий адабиётининг буюк вакилларидан бири сифатида фаолият кўрсатган улуғ адиб Ч.Айматов томонидан “Қиёмат” асарида илгари сурилган – бутун инсоният тақдирига дахлдор масалалар макон ва замон, табиат ва инсон, жамият ва шахс, жисм ва руҳ, парвардигор ва банда, осмоний ва заминий ҳодисалар талқини ниҳоятда бир-бирига чирмашиб кетган атроф муҳит ҳимояси билан боғлиқ миллий ва умуминсоний муносабатлар уйғунлигида таҳлил этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GREAT WISDOMS CALLING FOR WARNING

This article is devoted to the global problems raised in the book "Doomsday" by the great writer Chingiz Aitmatov, one of the representatives of world fiction of the second half of the XX century and the first decade of the XXI century. The novel also analyzes the interpretation of society and man, body and soul, creator and slave, celestial and terrestrial phenomena, the environment in the harmony of highly interrelated national and universal relations.

Текст научной работы на тему «ОГОҲЛИККА ЧОРЛОВЧИ БУЮК ҲИКМАТЛАР»

ОГОХЛИККА ЧОРЛОВЧИ БУЮК ХИКМАТЛАР

Тул^ин ^уйлиев

Тошкент давлат аграр университети доценти

АННОТАЦИЯ

Ушбу макола ХХ аср иккинчи ярми ва XXI асрнинг дастлабки ун йиллигида дунё бадиий адабиётининг буюк вакилларидан бири сифатида фаолият курсатган ynyF адиб Ч.Айматов томонидан "Киёмат" асарида илгари сурилган - бутун инсоният такдирига дахлдор масалалар - макон ва замон, табиат ва инсон, жамият ва шахс, жисм ва рух, парвардигор ва банда, осмоний ва заминий ходисалар талкини нихоятда бир-бирига чирмашиб кетган атроф мухит химояси билан боFлик миллий ва умуминсоний муносабатлар yЙFyнлигида тахлил этилган.

Калит сузлар: Акбара ва Тошчайнар, Муйинкум, Авдий Каллистратов ва Гриша, Инжил ва Исо, Исо ва Понтий Пилат "Хунта гурухи", Бустон ва Бозорбой.

GREAT WISDOMS CALLING FOR WARNING

Tulkin Kuyliyev

Associate Professor, Tashkent State Agrarian University

ABSTRACT

This article is devoted to the global problems raised in the book "Doomsday" by the great writer Chingiz Aitmatov, one of the representatives of world fiction of the second half of the XX century and the first decade of the XXI century. The novel also analyzes the interpretation of society and man, body and soul, creator and slave, celestial and terrestrial phenomena, the environment in the harmony of highly interrelated national and universal relations.

Keywords: Akbara and Toshchaynar, Moyinkum, Avdiy Kallistratov and Grisha, Bible and Jesus, Jesus and Pontius Pilate "Junta Group", Boston and Bazarboy.

КИРИШ

XX аср бадиий тафаккур сахнасида шухрат топган адиблар салмоFи канчалик куп булмасин, улар орасида собик Иттифок ёзувчи ва шоирларининг

урни бармок билан санарли даражада десак унчалик муболаFа булмас. Улар орасида дунё микёсида Чингиз Айматов даражасида эътироф этилган бирор адибни топа олмаймиз.

Мамлакатимиз Президенти Ш. Мирзиёев ynyF адибнинг 2018 йилда босмадан чиккан "Танланган асарлар" китобига ёзган сузбошисида куйидагиларни алохида таъкидлаган эди: "Бугунги кунда жахон адабиёти ва маданиятини Чингиз Айматовнинг буюк асарларисиз тасаввур этиб булмайди. Ёзувчининг халк калби, унинг дарду аламлари ва орзу- интилишлари, кувонч ва шодликлари теран бадиият билан ифода этилган асарлари умумбашарий тафаккур хазинасининг бебахо дурдоналарига айланиб улгурганига барчамиз гувохмиз"[1].

Аслида хам юртимизда кирFиз адибининг асарлари таржимаси ва ижодий махоратига доимо эътибор бериб келинган. Жумладан, Ватанимизда "Чингиз Айматов ва Узбекистан" (2018) номли Хотира китобида киркдан ортик мутахассисларнинг адиб хакидаги дил сузлари ва асарларининг узига хос тадкикот талкинлари ифодасини топган. Юкорида зикир этилган китобдан ташкари, И.Ганиев ва Р. Ибрагимовларнинг "Чингиз Айматов ва XXI аср" (2013), А. Мелибоевнинг "Чингиз Айматов: Давр.Инсон. Хдкикат" (2018), С.Умировнинг "Чингиз Айматов - публицист ва мунаккид"(2018). Шунингдек рус тилида Т.Курбоновнинг "Чингиз Айматов навечно в сердцах узбекистанцев", Москва шахрида 2004 йилда чоп этилган Ф. Хамраевнинг "Ковчег Айтматова" хамда яна бошка куплаб тадкикотчларнинг номлари остида эълон килинган илмий ишларни келтириш мумкин. Уларнинг хар бирлари буюк суз устасининг узлари билан боFлик булган вокеа ва ходисалар негизида адиб ижодига бахо берадилар.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Буюк адибнинг барча асарлари каби "К,иёмат" романи хам собик умумиттифок ва жахон адабиёти укувчилари учун нафакат мазмун балки шаклда хам бутунлай янги типдаги дунёкараш ва бадиий услубни такдим этгани назариётчилар ва асар таржимонлари томонидан эътироф этилган.

Роман узбек укувчиларига дастлаб "Кунда" кейинги нашрларда эса "К,иёмат" номида такдим этилди. Таникли ва бетакрор таржимон И. Гофуров "Роман босилиб чиккач, марказий матбуот сахифаларида шиддатли ва кескин бахслар бошланди. Уларда Fоятда карама-карши фикрлар, мулохазалар уртага ташланди. Айрим кузга куринган адиблар ва танкидчилар романни ута ёки аъло

адабиёт, деб атадилар. "Кунда" янги замон классикасини бошлаб беради, дедилар. Бошка бир тоифа адабиётчилар эса "Кунда"нинг факат темаси янгилик. ТурFунлик туфайли адабиёт ва санъат бундай темаларни ишламаган ва хатто уларнинг якинига хам йуламаган эди... Бошка бир тоифа каламкашлар эса "Кунда" таркок асар, асарнинг учала кисми бир биридан ажралиб колган, асарга Аристотель айтган бутунлик ва узвийлик етишмайди, деб айтдилар. Сергей Аверинцев каби йирик филолог олим эса, Айматов насронийлик, Инжил ва Исо темасига кул уриб нима киларди, бу темалар шарк ёзувчисидан йирок, дегандай писанда килиб утди.

Хрлбуки, "Кунда"нинг жозибаси унинг кутарган темасидагина эмас. Роман имон масаласини хозирги инсоният олдига жуда кескин ва хаддан ташкари фожиали килиб куйди. У имон йулидаги вахший кучлар ва тусикларни аёвсиз реализм билан курсатилгани,- хакида эслайди [2].

Бизнинг назаримизда уч кисимдан иборат мустакил сюжетлар орасидан утган марказий чизик вокеалари уларни ягона нуктада бирлаштиради. У хам булса бу дунёда нихоятда камёллашиб, задаланиб бораётган имон ва имонсизлик уртасидаги хаёт-мамот масаласи.

"К,иёмат" романи Узун Чот дараси буйлаб Ола Мунгу муз давони сари учиб утаётган OFир вертолётнинг гулдираган авози таъсирида содир булаётган ходисалар, у яна бир пас давом этса, киёмат- койим вужудга келишини тасвирлашдан бошланади. Азалий ёввойи табиат конун-коидалари асосида хаёт кечираётган бу мухит - флора ва фаунани анашу вертолёт ва унга урнашиб олган одамларнинг хатти-харакатлари туфайли азалий мувозанатини бутунлай издан чикариб юборди. Бунинг окибатида табиат ва жамият мисилсиз OFир ижтимоий окибатлар гирдобида колиб кетди. Имон ва имонсизлик уртасидаги азалий кураш окибатида хонавайрон булган тоFу даштлар ва уларда макон курган саЙFOклар - кийиклар,охулар галаси ва нихоят эрта индин узидан авлодлар колдириш илинжида уз заккум хаётини бошлашга кадам куйган Акбара ва Тошчайнарнинг нихоясиз армонлари.

"Хулласи калом, хозирги кунларгачайин Осиёнинг бу буюк ярим чул, ярим сахро жазирамаларида дарахт булиб дарахтмас, чуп булиб чупмас, аммо тошдай каттик, метиндай мустахкам, темир аркон каби чийралган, KурFOкчиликка чидамли жиетилзорлари, кумлок саксавулзорлари, какра утлари ва хаммасидан хам ой шуълаларида, кун ёруFида олтин тусли шаффоф урмон каби ёнадиган, ичига кирган хар кандай зот бошини кутарган захоти турт томондан баравар кузга ташланадиган чий камишзорлари булган шу

даштлардаги жонзотларнинг яшашига хеч нарса тускинлик бермай келарди"[3]. Янги бури хонадони - Акбара ва Тошчайнарнинг кисматлари шу ерларда кечган, илк мартаба зурёдлари шу ерларда дунёга келишган, тирикчиликлари шу ерларда утган. Навбатдаги овлардан бири фалокат билан тугашига жуда хам оз колди. Бунга асосий сабаб банг утининг хидидан маст, хумор холда ут-уланлар узра чузилишган Акбара ва Тошчайнарнинг кулокларига одам саси эшитилди. Аммо, "Япрокдай иштон, яланг оёFига кеди, бошига янгилигида ок, хозир эса бутунлай яFирлашиб кетган панама кийган махлук яланFOч холда банг утлар орасида телба каби чопиб юрган" одамни илк марта бури болалари куриб колган эдилар. Эркатой бури болалари бунакасини умрларида биринчи марта куриб турганлари учун унга кушилиб икки оёкли Fаройиб махлук билан уйнагилари келарди.

Лекин бу киска муддатли уйинларга жар ичидан отилиб чиккан Акбаранинг ёлоеточ одамга шиддат билан ташланиши, унинг эса куркувдан кузлари ола-кула булиб кетиши, эс-хушини йукотиб, бошини куллари билан пана килганча чуккалаб утириб колиши уни мукаррар улимдан саклаб колди. Бунинг устига ракибига яшиндай тезликда ташланган Акбаранинг фикри негадир узгарди. У ялонFOч ва химоясиз, бир зарбалик холи йук одамнинг устидан куюндай утиб кетди. Акбара галасининг одам билан тукнашуви биринчи маротаба ана шундай содир булган эди.

Акбара, Тошчайнар ва унинг болалари - чул буриларининг навбатдаги ови одамлар учун хам гушт топшириш планини бажариш учун керак булиб колган даврга туFри келганини каёкдан хам билсинлар. Бу вактда мамлакат учун гушт етиштириш эмас, балки топшириш ута мухим вазифа килиб белгиланган вактлар эди. Шунда кутилмаган ходиса руй берди, осмонда вертолётлар пайдо булиб бемалол утлаб юрган саЙFOкларнинг калин туплари устига ёприлишди. Бундай холатга дуч келмаган саЙFOклар, беозор махлуклар кукдан тушган темир балога токат килолмасдан узларини турли томонларга ураётган подаларни борган сари ерга кисиб, ураб, ундан олдинга узиб утиб, бир подани нарида утлаб юрган бошка подаларга тукнаштириб, аралаш-куралаш килиб юбордилар. Айтиш мумкинки, Муйинкум даштларида бамисоли жаханнам купганга ухшар эди. Бундай боскинни курган буриларнинг хам эсхонаси чикканча, бу ердан иложи борича тезрок чикиб кетиш, куздан йуколишлари, бехатар жойга етиб олишлари керак эди. Бирок энди бунинг иложи йук эди. Омонсиз кисмат уларни хам худди саЙFOклар сингари OFир ахволга тушириб куйган эди.

Гарчи Акбара бир неча марта туп ичидан ажралиб чикишга харакат килиб курди, аммо уддасидан чика олмади. Бурилар тудаси айни тала- тумда жипислашиб югуриб борар эдилар. Хрзирги дакикаларда вазият шундай эди, аммо у тез узгарди. Биринчи булиб Суйгиной куздан юколди, издихом туёFи остида колиб кетди, факат бир чинкирик эшитилди холос

Вертолётлар подалар тудаси таркаб кетмаслиги учун олдиндан белгиланган режа асосида уларнинг икки ёнидан кисиб уларни тузFиб кетмасликлари учун марказга хайдар буни усти очик "уазик"ларга утириб олган отувчилар саЙFOкларни кува кетар, уларни автоматлардан ёппасига ут очиб, хатто мулжалга олмасдан ер тишлатар эдилар. Уларнинг оркаларидан эса юк прицеплари борар, улжаларни бирма бир унинг устига иткитиб ташлар, эпчил ва бакувват йигитлар хали жони узилмаган кийикларни суйишар, яродарларининг оркасидан кувиб, етиб олгач уларнинг тамокларига пичок тортишарди. Оммавий отувчилар турлича вазиятларда туриб отишар, лекин ук товуши чикмас, машиналар шамолдек елар, сакрар, кутарилар, учиб тушар, лекин уларнинг хам овозлари чикмас, жинни булиб колган кийиклар гуё канот чикариб учар, лекин саслари чикмас, дулдай ёFилган уклардан конга беланиб кулар, аFдарилар, лекин овозлари чикмас эди... Бу охирги замон сукнатига ухшар эди.

Осмондан вертолётлардан берилаётган буйруклар остида келаётган "Уазик"да саЙFOкларни кувлаб бетартиб отаётган одам киёфасини куриб Акбара шунчалар дахшатга тушдики, сал булмаса машина Fилдираги тагига кириб кетай деди. Унинг ярим танасини машинадан чикариб нималар деб кичкириб гапираётгани, кандайдир буйруклар, курсатмалар бериб бораётгани афтидан пастда кетаётган катли омни шу одам бошкараётгандай эди. Одамнинг кузи хам бирдан машина билан ёнмаён кочкин кийиклар орасида битта бури, унинг оркасидан эса яна бир нечта бурилар чопиб кетаётганини куриб колди. Ва барча бажараётган ишларини бир зумгина четга ташлаб кулига милтот олди, уни шу захоти уклади ва Акбарани нишонга ола бошлади. У бу кувFин остидан чикиб кета олмасди. Аммо тасодифми ёки кандайдир илтифотми нимадир булди, унинг оёFи остига нимадир тарсиллаб тушди, бури боши билан умбалок ошиб тушди, лекин издихом остида колмаслик учун дархол сакраб турди, шунда туетичи Хумкалланингосмонда баланд сапчиб, сунг ерга кулаганлигини курди.

Афсус, агарда тубсиз осмон каъридан бировнинг сергак нигохи буларнинг барини кузатиб турганда эди. У кирFин кандай булганлигини ва

Муйинкум шундан сунг нечоFлик абгор ахволга тушганлигини курган булар эди.

Муйинкум кирFининиг биринчи куни кечга бориб тугаган эди. Уша кеча узлари хохлабми, хохламайми, шу вахшийликларни амалга оширган одамлар чулда тунаб колган эдилар. Бугунги кузи конга тулган кишилар Fазабидан Акбара ва Тошчайнаргина омон чиккан, энди эса улар хам туни буйи тентираб KирFин жойлардан узокрокка кетиб борар эдилар. Аммо бу ерда хам омадлари келмади. Инларига якинлашиб колганларида улар одамларнинг устидан чикиб колдилар. Узи нима буляпти, нега одамлар уларнинг ини олдига тухташди, нима бор уларга? Анови куркинчли катта машина бу ерда хали узок турармикан ё кетармикин? Энг кизоти ана шу машина кузовида унлаб саЙFOк тушлари орасида куллари худди асир олингандай боFлаб куйилган бир одам ётар, у тагидаги ва ён атрофидаги саЙFOкларнинг лошлари вакт утган сайин совиб, котиб бораётганини хис килаётган, биз сал юкорида сузлаган Акбара ва Тошчайнарнинг англаб булмас хужмидан омон колган, Авдий, туFрироFи -Авдий Каллистратов ётар эди.

Унинг асосий айби Обернинг тили билан айтганда, кемада исён чикармокчи булганида. Хдммаси шундан бошланди. Ичмайман деб оёFини тираб олмаганда Обернинг баттар Fазаби ошмас эдими? Олти кишидан ташкил топган "Хунта"нинг иккинчи энг фаол кимсаларидан бири Мишка Шабашник булиб Авдийни боFлаш таклифи хам хаммадан олдин ундан чиккан эди.

Эх Авдий! Собик синфдошлар каби диний мактабни муваффакият билан битириб черков мансаб шотисининг пиллапояларидан муваффакият билан кутарилиб борганингда бундай кургуликларга - Обер Кандаловларга дуч келмасдан мазмунли хаёт кечирармидинг! Вахоланки, сен Рухоний оталар, устозларнинг севимли, истеъдоди порлок укувчиларидан бири хисобланардинг. Энди буёFи нима булади. Обер эса попларни дунёга янглишиб келиб колган одамлар, деб билади. Ичимликнинг зуридан деярли назоратдан чиккан Обер Авдийни кок миясига урсам, мажаклаб ташласам дейди... Аммо у худди мана шундан куркарди. Чунки кейин иш канчалар пачава булишини билади.

Куфроний фикрлар учун гимназиядан хайдалган Авдий уша кезлари камсомол газетасининг штатдан ташкари ходими булиб ишларди. Унинг газета редакцияси укувчилари севадиган мавзуларда бинойидай ёзадиган маколаларига кизикиш билан карар эдилар. Давр такозаси билан Авдий мухбир сифатида номи бора-бора купчиликка танилгандан сунг кандайдир бир муносиб шакл, кандайдир уртача мафкуравий ора йул топиб, шунинг воситасида

назарида жуда хам долзарб ва хаётий жихатдан FOятда мухим булган, хозирги замонда Худо ва инсон хакидаги жадидона фикрлари хамда тасаввурларини эски диний таълимотнинг котиб колган акидаларига зид куйиб ифодалаб бермокни кунглига туккан эди. Аммо у бунда бир неча минг йиллардан бери бир бирига карама-карши курашиб келаётган кучлар борлигини назардан кочирган эди. Бирок умид чироFи сунмаган. "Инсониятнинг тарихий тараккиёти жараёнида ва унга боFлик холда Худо категориясининг вактга кура ривожланиши", деган янги акидани куйиб-пишиб кутараётган бидъатчи Авдий Каллистратов. У уз акидаларига шу даражада ишонардики, вакти келиб одамларнинг узлари Худога булган муносабатларини аниклаб, билиб олиш пайига тушадилар. Булаётган ишларнинг бари худди мана шунга караб боряпти деб хисобларди. Аммо расмий диний таълим унинг бу эркин фикрини хазм килиб, кечириб кетолмади.

Узига булган ута ишонч, танлаган касби оркали одамларга туFри йул очишга булган интилиш инсон кудрати узининг энг юксак нуктасига етган, саноат хукмрон кучга айланган даврда мурод максадларига етади деб хисоблаган фикр Авдийни Муйинкум чулларига чопарлар изидан йул олишга олиб келди. Авдийни эса бу ерда бошка бир фожеали кисмат кутаётган эди.

Аслида Авдий бу туда вакилларини узи учун кийин булган дамларда Ингадан тайинли жавоб олиш илинжида илмий тадкикот ишлари учун натижа олиш максадида учрашиб колган кунларининг бирида содир булган. Ушанда Жалпок-Соз вокзалида навбатдаги сафари учун зарур одамларни туплаб юрган кимсага дуч келган OFир соатларда бошланган. Муйинкум чулига икки-уч кунга мумай пул ишлаб келиш учун таклиф килинганда, у дархол куна колди. Авдийнинг узи мулжалланган режалари хам йук эмас эди.

Мана энди эса уни суд килиш учун беш аракхур уз фаолиятларини бошлаётган, улардан факат иккитасигина наридан-бери томошабин булиб караб туришар, вазиятни курка-писа, ботиниб-ботинаолмай юмшатишга уринишарди. Улар билан биринчи мухим тукнашув бундан куп йиллар олдин семинариядан хайдалишдан кейинги даврларда содир булган эдиёв. Унгача Авдийнинг шахарчасига муътабар зот - патриархиянинг укув ишлари буйича Координатори ота Димитрий ташриф буюрди. Ташрифнинг хамма хам билиши керак булавермаган аълочи семинаристлардан бири Авдий Каллистратов булиб, у мукаддас битикни очикдан-очик тафтиш килиш ва бидъат йулига кирган, Худо-Замондош деган шубхали фикрни кутариб чикиши сабаб булган эди. Узок

давом этган очик баъзан кочирик билан килинган даъватлар иккаласи учун хам ягона, асосли йулга келолмасдан томонларнинг ажрим олишларига туFри келди.

Семинариядан кетиши, черковнинг ундан юз угириши, худо уйини тарк этиши Авдийга хаётнинг энг олий маъноси хар доим олдинда - нурли уфкларда куринар, йулидаги барча чигалликлар, турмуш савдолари вактинчадай туюлар, одамлар ахийри, бир кунмас бир кун унинг ортидан эргашишларига ишонар эди. Уша кунлари нашаванд чопарлар билан чуллар баFрига кириб бораркан унинг хаёлидан ана шундай ёруF хаёллар айланарди. Лекин буларнинг бари хали яхши ният, холос. Юрак ва акл амри билан у нима килиши зарурлигини хали тула тасаввур эта олмасди.

Поездларда кетаётган нашаванд чопарлар туртинчи кун тонг азонида Чу ва Муйинкум чулларига якинлашарди. Чопарлар Жалпок-Соз бекатида тушишлари лозим эди. Шундай булди хам. Аммо Авдий шошилмасдан буларнинг хаммасини ким бошкаришни билишни истарди. Аммо унга айрим узун-юлук, ивир-шивир гаплардан булак хеч нарса маълум эмасди. Петруха охирги топширикларни олиш учун Узининг хузурига боришдан ававал хожатда узок ювинди. Кечаси шампандан бошланган ичмлик аракка утиш билан тугади. Унинг асорати эса эрталаб анча билинди. Тирмизак Лёнька-ку, кийшанглаб, росмана чулдираб колди. Авдий эрталаб уни базур оёкка турFизди.

Йул буйи Авдий Каллистратов Узини хатто узокдан булса хам кура олгани йук. Ким у? К,андай одам?

Дастлабки онг остига ишловлар адашмасам шу ердан бошланди. Ичиш, ичмаслик, сукиниш, бу ёFига нима килиш. Авдий качондан буён учрашиш, хеч булмаганда даврани бошкараётган Узи куринмас шарпани куриш, таниб олиш. Аммо у саволига Петрухадан тайинли жавоб ололмади. -- У ёFини Узи айтади.

Яна бир мунча кизFин сухбат, тортушувлардан кейин улар бориши зарур булган манзил хам маълум булди. Учавлон - Петруха, Ленька ва Авдий йул-йулакай машиналарга тушиб «Муйинкум» савхозига етиб бориши белгиланган эди.

Аммо хозиргача, балким умрининг охиригача давом этиши учун танланган йул Авдий Калластратовга тинчлик бермасди: Узи каерда булади, у ким билан боради? Бориш сабабларини гурух аъзоларига тушунтиришга харакат килади. Аммо, Петруха курс ва кибр билан унга рад жавобини беради, келгусида содир булиши лозим булган хатарлар ва нималардандир умидвор килувчи мубхам ваъдалар.

Романнинг иккинчи кисмида эса Исо Масихнинг прокуратор Понтий Пилат билан кечган шиддатли диалоги асосига курилган хаёт ва улим олди курашлари Авдий Калластратовнинг ёшлиги туфайлими ёки танлов олдидаги энг туFри йули деймизми, хар калай Исонинг тарихини урганаётганида, унинг чеккан азоби ва риёзатини уз жонида туймаганмиди ва ушанда уни Гефсиман боFида Иуда сотганлигини укиганда, хунг-хунг йиFламаганмиди! Уша кун тиFида Исо Рухиллони Гулкоф тоFида катл килганларида, буни олам имиморатининг инкирози ва халокати деб англамаганмиди!

Олдин поездан улоктирилган, хамма жойи момоталок булган Авдий энг OFир дамда утмиш замонларга хаёлан, рухан сайр этиб Понтий Пилат билан бахслашган булса, "Хунта"чиларнинг машъум кийноFи чоFида жони буFЗига келиб мархум дьякон отасининг насихатларини эслайди. К,алби. вужуди, рухи узгача булиб кетади. Чексиз азоб ичида бир муъжиза руй беришини у шу дам жуда истарди. Аммо, теварак атрофда унга мадад кулини узатувчи жон йук!

"К,иёмат"-"одатий" асарлардан эмас,- деб ёзган эди уз вактида таржима назариясининг йирик мутахассисларидан бири отахон профессор Гайбулла Ас -Салом,- муаллифнинг уз ижодида хам мисли курилмаган бир янгилик эди. Унда макон ва замон, табиат ва инсон, жамият ва шахс, жисм ва рух, парвардигор ва банда, осмоний ва заминий ходисалар талкини нихоятда бир-бирига чирмашиб кетган. Бу ерда рухоний билан диний семинария талабаси, чарводор билан бедиёнат кашанда, паЙFамбар билан шаккок, хиёнаткор майхур билан такводор художуй одамлар, инсон киёфасидаги йирткичлар, йирткич киёфасидаги ожизу, хору, нотавону, бехонумонлар тасвирланади" [4]

"Айматов имон учун икки минг йиллик курашнинг мазмунини шу кичик асарга жойлаштириб бера олди-, деб ёзади роман таржимони, профессор И. Гофуров. Хдмма халкларнинг уз авдийлари, уз бустонлари, уз исолари, уз акбаралари, уз кучкорбоевлари, уз бозорбоевлари бор. Хдмма халкларнинг маданий тарихлари марказида имон учун кураш туради. Имон жахондаги барча халкларнинг тарихларини бир бирига якинлаштиради.

Имон учун кураш умуминсоний FOядир. Утрилик, порахурлик айрим халклар учун бутунлай тушунарсиз булиши мумкин. Лекин имон барча халклар, барча одамлар учун тушунарлидир. Имон одам боласини халокатдан саклайди. Имон бузилганда унинг биринчи жабри табиатга тушади.

Романда тасвирланган улуF Муйинкумдаги кирFин ва кувFин мана шу имонсизлик туфайли руй беради. Имонсиз муносабатлар туфайли она табиат оромсиз булиб колди. Одамзоднинг заминдан, шу сув, хаводан узга панохи йук.

Бизнинг замонамизга келиб ана шу панох хавф остида колди. Замин, хаво, сув одамнинг беписандлиги ва аклсизлигидан титрай бошлади. Каранг, Акбара ва Тошчайнар кандай панохсиз. Авдий панохсиз. Исо панохсиз. Бустон панохсиз. Хдмма нарса гуё омонат. Хдмма нарса гуё тубсиз зулмат чох OFзига келиб колган... Хдмма нарса романда безовта титрок ва харосонлик ичида.

Авдий мухаббат ва холоскорликнинг юксак рухий парвозлари ичида яшайди. Гузаллик, адолат, эзгулик мужассам оламларга биз Авдий тасаввурларига эргашиб кириб борамиз. Бустон олами хам азалий уствор, нондай содда ва зарур маънавий олам, имон олами.

Авдийнинг бахти ва фожиаси унинг холоскорлигида. Х,амма холоскорлар каби у кур оломон билан тукнашади. Шунда биз инсоният икки минг йил ичида унчалик хам узгармаганлигига гувох буламиз.

Икки минг йил аввал холоскор Исони чормих килганларидай икки минг йил кейин эзгуликка бошлаган Авдийни хам кимсасиз Муйинкумда тириклай саксавулга осадилар... Дунёнинг бир чеккасига кетган ут, Акбара ва Тошчайнарни бехонумон килган ут - нихоят ер фарзанди Бустоннинг мустахкам ва пок хонадонига хам етиб келади... узга ерларда бошланган ут унинг этагига туташади" [5].

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

"Киёмат" романида энди бурилар она табиатнинг - инсоннинг табиат олдидаги, хотира олдидаги масъулиятинниг тимсолига айланишади. Гарчи улар бури, табиат уларга бурилик кисматини ато килган, улар табиат конунларига амал килиб, табиат инъом этган нарсалар билан коринларини туйдиришади. Коринлари туйгач беозор жониворларга айланадилар. Улар бури, лекин бутун табиатни инкор ва вайрон килишга киришган инсонлар каби ёвуз эмас. Бурилар то одам кадами етгунча сокин хаёт кечириб, уз кунларини куриб, табиат конунлари асосида кун яшашарди. Одам эса йулида учраган нарсани вайрон, унинг конунларини йук килишга киришди. Улар гушт режасини тулдириш, худди манкуртлар каби рахбарларга ёкиш учун, саЙFOкларга, уларга кушиб, бури болаларига кирон келтиришди. Табиат конунига кура, саЙFOклар хам, бурилар хам одамнинг заминдошлари, инилари, биродарлари. Агар инсон уз хотирасини титса, бу хотира олдида масъулияти булса, буни теран англайди. Аммо, хотира масъулияти, демак, инсонийлик масъулияти унитилган. Бу унутиш катта фожиаларни бошлаб келади. Бурилар эмас, инсон вахший бурига айланади. Бурилар эса уз болаларини, яъни аждодлар бардавомлигини асраб

колиш учун курашга киришади. Бу курашда унинг имкониятлари чекланган -турт оёкли бурилар енгилди, икки оёклилар енгди. Асарда бури болаларининг KирFин килиниши - бу табиатнинг, яшашнинг, хаётнинг, тирикликнинг, демак, инсоннинг узининг кирFиин килинишини хам билдиради. Романда Инсон бани табиатнинг Бурисига айланади. Бу билан инсон узини узи катл этишга хозирланади: узига киёмат кундасини ясашга киришади. Авдий бу ёвузлик олдида ожиз. Заиф куч. Чунки унинг узи ёлFиз курашади. Бу оламий офатга карши оламий ахиллик ва бирдамлик билан курашилмаса, Авдийлар енгилаверади. Аклдан озган, калблари улиб булган, хотирадан мархумлар Авдийни бир пайтлари Исо Масихни чормих килишгани каби буни эса саксавулга "чормих" килишади. Адиб бу билан Исо замонларидан бери инсон табиати узгаришсиз, жохиллигича колганлигига ишора килади. Гиёхвандлик, умуман башариятнинг OFупараст дунёкараши, тафаккури, яшаш тарзи - унинг узига узи ясаётган катл кундаси - узини узи йук килиш - киёмат белгисидир. Романда кунда ута таъсирли тарзда уз ифодасини топади: болаларидан айрилган бури Бозорбой изидан келиб, Бустоннинг бури болалари хиди урнашиб колган боласини олиб кочади. Одам якунни уз хохишига кура хал килди: Бустон боласини олиб кочаётган бурини милтик билан отди. Афсуски, Бозорбойнинг гунохи учун болакай товон тулади. Бурига - табиатга каратиб отилган ук болага тегади. Бу билан адиб тимсолий фалсафий хулоса чикаради: табиатга кирон келтириш оркали одам уз келажагидан хам мосуво булади. Табиатни менсимаслик, унга кирон келтириш - инсониятнинг узи узига тайёрлаган катл кундасидан бошка нарса эмас. Гарчи айбсиз айбдор Бустон кабих ниятли, табиатни эрмак деб билган Бозорбойни отиб ташлаган булсада, аммо унинг узи хам улимга махкум этилади, у боласи билан кушилиб узиниг хам улганини англайди. Келажагидан махрум килинган Бустон хам улимни танлади.

ХУЛОСА

"Романдаги гиёхвандлар, Бозорбой, Гришан, Обер, Кучкорбоев сингари кахрамонлар инсоний киёфасидан махрум этилган - хотирасиз манкуртлар сифатида талкин этилган. Хотираси йук одам бу калби улган одам. Хотира калбнинг оби хаёти, уни суFориб, парваришлаб, хаётийлик баFишлаб турувчи сарчашма-, деб ёзади адабий танкидчиларимиздан бири Н. Эшонкул. ХХ аср адабиётида хам куп мурожаат килинган мавзу хам - бу калб улими мавзуси. Калб улган жойда факат тана колади. Калб улган жойда инсоний фазилатлар халок булади... Айнан калбнинг улими туфайли инсон Она табиатга, узининг

илдизига, утмишига болта уришга, узи утирган дарахтни какесишга, узи яшаётган Заминни вайрон килишга киришади. К,алб улган жойда инсон уз мохиятини инкор килади, у хайвоний, вахший биологик мавжудотга айланади. Бу биологик мавжудот узини узи халокатга бошлаб боради ва узини узи махв этади. Бу киёмат дегани" [6].

REFERENCES

1. Ш. Мирзиёев. Халкимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий баходир. - Тошкент: «Узбекистон», НМИУ, 2018. 2-жилд. 412-бет.

2. Чингиз Айматов навечно в сердцах узбекистанцев. (Автор проекта и составитель Т.М. Курбанов). Т,- «HOSIR» -197- бет.

3. Чингиз Айматов. Кулаётган тоFлар (Мангу кайлик). К,иёмат. Т.; "O'ZBEKISTON» 2011. 271- bet.

4. Чингиз Айматов ва Узбекистон(Туплаб нашрга тайёрловч Ахмаджон Мелибоев). Гофур Гулом номидаги нашриёт матбаа ижодий уйи, 2018. 40бет

5. Чингиз Айматов ва Узбекистон (Туплаб нашрга тайёрловч Ахмаджон Мелибоев). Гофур Гулом номидаги нашриёт матбаа ижодий уйи, 2018. 197- 198-бетлар.

6. Чингиз Айматов навечно в сердцах узбекистанцев. (Автор проекта и составитель Т.М. Курбанов). Т,- «HOSIR» 320-321- бетлар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.