Научная статья на тему 'ИСЛОМ ОЛАМИДА ИМОМИ АЪЗАМ АБУ ҲАНИФАНИНГ МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ МЕРОСИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ'

ИСЛОМ ОЛАМИДА ИМОМИ АЪЗАМ АБУ ҲАНИФАНИНГ МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ МЕРОСИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

469
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дин / исломий дунѐқараш / аҳли сунна / суннат амаллари / имон / эътиқод / маънавий-ахлоқий хислатлар / мазҳаб / religion / islamic worldview / Ahl as-Sunnah / Sunnah practices / faith / belief / spiritual and moral qualities / sect

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Динара Улуғбековна Атажонова

Мазкур мақолада Ислом оламида Имоми Аъзам Абу Ҳанифанинг маънавий-ахлоқий меросининг тутган ўрни тўғрисидаги қарашлар баѐн қилинган. Тадқиқотчиларнинг мавзуга ѐндашувлари тизимли равишда таҳлил қилинди. Бундан ташқари, муаллифнинг илмий хулосалари берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PLACE OF THE SPIRITUAL AND MORAL HERITAGE OF IMAM AZAM ABU HANIFA IN THE ISLAMIC WORLD

This article describes the role of the spiritual and moral heritage of Imam Azam Abu Hanifa in the Islamic world. The researchers ’approaches to the topic were systematically analyzed. In addition, the author's scientific conclusions are given.

Текст научной работы на тему «ИСЛОМ ОЛАМИДА ИМОМИ АЪЗАМ АБУ ҲАНИФАНИНГ МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ МЕРОСИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ»

ИСЛОМ ОЛАМИДА ИМОМИ АЪЗАМ АБУ ХДНИФАНИНГ МАЪНАВИЙ-АХЛОКИЙ МЕРОСИНИНГ ТУТГАН УРНИ

Динара УлуFбековна Атажонова

Урганч давлат университети укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада Ислом оламида Имоми Аъзам Абу Хднифанинг маънавий-ахлокий меросининг тутган урни тугрисидаги карашлар баён килинган. Тадкикотчиларнинг мавзуга ёндашувлари тизимли равишда тахлил килинди. Бундан ташкари, муаллифнинг илмий хулосалари берилган.

Калит сузлар: дин, исломий дунёкараш, ахли сунна, суннат амаллари, имон, эътикод , маънавий-ахлокий хислатлар, мазхаб.

THE PLACE OF THE SPIRITUAL AND MORAL HERITAGE OF IMAM AZAM ABU HANIFA IN THE ISLAMIC WORLD

Dinara Ulugbekovna Atajonova

Teacher of Urgench State University

ABSTRACT

This article describes the role of the spiritual and moral heritage of Imam Azam Abu Hanifa in the Islamic world. The researchers 'approaches to the topic were systematically analyzed. In addition, the author's scientific conclusions are given.

Keywords: religion, islamic worldview, Ahl as-Sunnah, Sunnah practices, faith, belief, spiritual and moral qualities, sect.

КИРИШ

Ислом оламида Имом Аъзам кимматли илмий ва маданий мерос колдирган буюк шахслардан хисобланади. Имом Аъзам уз даврининг бошка мутафаккирлари сингари, эркинлик ва мустакилликка эришишнинг ягона йулини илм олиш ва исломий маданиятнинг кенг таркалишида деб билган. Буюк олим халифалик худудида яшовчи турли хукумдорлар томонидан олиб борилган тез-тез узаро урушлар даврида яшаган. Жамиятнинг диний хаётига келсак, уша вактга келиб диний хурофотларнинг усиши характерли булиб,

диний кадриятларнинг пойдеворига путур етказган ва жамият хаётининг бекарорлигига сабаб булган. Имом Аъзам жамият ахлокининг бузилишининг асосий сабабини жамиятдаги таълим ва тарбиянинг ачинарли холатида булганлиги билан изохлайди. Унинг фикрига кура, илм-фан ва билимлар ёш авлодни тарбиялаш ва укитиш жараёнида, шахсни шакллантириш ва укитиш, ижтимоий хаётни такомиллаштиришда катта ахамиятга эга [3]. Шу билан бирга, олим шахсиятнинг салбий хусусиятларини - ёлгончилик, очкузлик, такаббурлик, инсофсизлик, угирлик, адолатсизлик ва бошкаларни кескин танкид килди.

Имом Аъзамнинг асосий хизмати шундаки, у узининг замондошлари ва кейинги авлодларига маънавий кашшоклик, ахлокий куллик, золимлик ва диний хурофотдан халос булишнинг асосий шакллари ва усулларини таклиф килиш билан бирга, инсоннинг асл табиатини, умуман жамиятни тугирлаш йулини курсатишга харакат килди. Шуни таъкидлаш керакки, бу даврда ислом, шубхасиз, жамиятнинг илмий, маданий ва ахлокий мухитига жуда катта таъсир курсатди ва бу, албатта, Имом Аъзамнинг дунёкараши ва у томонидан ишлаб чикилган маънавий-ахлокий гояларига катта таъсир курсатган эди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Манбаларда айтилишича, Имом Аъзам нафакат Куръон илмлари, балки уша даврдаги филологик фанларнинг мохир мутахассиси булган. Хдмма хам унинг нуткининг маъносини тушуна олмаган. Шунинг учун хам урта асрларнинг таникли араб тилшунослари Ибн Жинни ва Абуали ал-Фарисий унинг «ал-Имон» рисоласига шархлар ёздилар ва ал-Асмаий ва ал-Мубаррад каби алломанинг услубига таклид килдилар. Имом Аъзам тез-тез Куфани тарк этиб, уз замонасининг таникли одамлари яшаган шахарларга борган. Шундай килиб, у Амр ибн Жумахий, Абу Зубайр Мухаммад, Ибн Шихаб аз-Зухрий, Абу Бакр Косим ибн Мухаммад, Х,ишом ибн Урва, Яхайя ибн Саид ал-Ансорий ва бошкалар Абу Мухаммад каби таникли хукукшунослардан урганган.

Имом Аъзам хеч кандай махсус, йирик фундаментал асар колдирмаган. Унинг кичик рисолаларидан факат бир нечтаси бизгача етиб келган булиб, уларда факат унинг исломий дунёкараш тамойиллари ва унинг диний таълимотининг постулатлари баён этилган. У деярли барча маънавий меросларини шогирдларига огзаки равишда етказди. Унинг барча баёнотлари ва нуткларини устоз хаёти давомида ёки улимидан кейин ёзиб, уларни тизимлаштиришга харакат килганлар. Натижада 10 та асарнинг 7 таси бугунги

кунгача сакданиб колган. Улар асосида Имом Аъзамнинг дунёкараши, унинг хукукий ва тарбиявий гояларининг шаклланиш жараёнини кузатиш мумкин.

«Имон мохияти. Абу Хднифанинг фикрига кура, имоннинг иккита шарти булиб, дил билан тасдик ва тил билан икрордан иборат. Таховий бу борада Абу Ханифага эргашиб, бирон-бир фикрни камайтирмасдан ёки купайтирмасдан, имоннинг шартларига тасдик ва икрорни киритган. Имон борасида «ахли сунна вал жамоа» вакиллари орасидаги фарклар факат лафзий эканлиги билан чегараланган.

Аллохнинг зоти ва сифатлари. Абу Ханифа Аллохнинг зоти ва сифатлари борасида куп бахсга киришмасдан, Куръон ва суннатда зикр килинган хабарлар билан кифояланишни маслахат берган. Таховий Аллохнинг сифатлари борасида узининг муайян бир хаволаларини курсатмаган. Факат умумий сузлар билан сифатлари борлигини маълум килиб, уларни хатто турларга хам булмаган» [4].

Ислом илохиётчилигида ёзма анъанага Абу Ханифа асос солган. Шу боисдан хам унинг биринчи асари - «ал-Фикх ал-Акбар» ёки «Асл ат-Тавхид» деб номланиб, унда биринчи бор ислом акоидчилигининг барча масалалари атрофлича урганилган. Бу асарда асосан муржиийлар ва муътазилийлар карашлари жиддий танкид килинган. Абу Ханифанинг унча катта булмаган хадислар туплами (Муснад) хам ислом оламида машхур булган. Абу Ханифа биринчи булиб «^иёс» услубига асос солган, ислом фикхшунослигинининг долзарб масалаларини замон талаблари билан боглаб хал килишда катта ютукларга эришган. Бирок Абу Ханифанинг мухим маънавий-ахлокий ва маданий мероси Абу Юсуфнинг «Китоб ал-Харажи»да ва Мухаммад аш-Шайбонийнинг барча асарларида иктибослар тарзида сакланиб колган халос. Шунингдек, алломанинг «Китаб ал-Олим вал - мутааллим» хамда «Васийат Абу Ханифа» китоблари унинг карашлари асосида тупланганлиги хакида маълумотлар берилади. Абу Ханифанинг узига хос хислати - у жуда куп ижтиход ва киёс килган хамда энг мухими, одамларга доимо кийинчилик эмас, балки енгиллик тугдиришга муносиб шарт-шароит яратиб беришга харакат килган.

Абу Ханифа узининг «Ал-фикх ал-акбар»(Улуг фикх) асарида Куръон хукук манбаи сифатида тулик ва хеч кандай шартсиз кабул килинишини алохида таъкидлаб утади. Ислом хукукшунослигида сунна - мустакил манба хисобланади. Бирок сахих хадислар пухта танлаб олинган такдирдагина «ижмо» эътиборга олинади. Ислом хукукшунослигига доир янги масалалар тадкик килинганда эса хар кандай эътиборли кишилар фикри хисобга

олинадики, бу минтакавий ижмо вужудга келишига катта имкон беради. «^иёс» эса хар кандай ишончли манба ва мантилий изчилликка асосланган карашлар ёрдамида амалга оширилиши мумкин. Агар киёс салбий ёки зарарли натижага олиб келадиган булса, уни «истихсон» - афзал карор кабул килиш услуби оркали тузатилади. Дархакикат, уз вактида Абу Хднифанинг араб булмаган мусулмонларнинг хам тенг хукукли эканлиги гояси, уларнинг жамиятда камситилишларига карши саъй-харакатлари, дастлаб, унинг илохиёт сохасидаги, кейинчалик эса, ислом фикхшунослигининг Мовароуннахр худудида таркалишига кенг йул очган эди [1].

НАТИЖАЛАР

Ахлок муаммоси бу бизнинг давримизда халкимизнинг энг куп уйлантираётган масалалардан хисобланади. Ислом - охирги дин, Пайгамбар -охирги пайгамбар, бизнинг динимиз жуда чиройли, аммо мусулмонларнинг ахлокининг ахволи кандай! .. Нега биз баъзи мусулмон дустларимизни курганимизда унга нисбатан ишончсизлик билан караймиз. Янги мутазила окимлари ва салафий мусулмонларнинг ахлокий заифлигини сабаби Ахл-сунна томонидан 14-асрда берилган эътикодга берилган таъриф билан белгиланади. Маълум булишича, бу тоифадаги мусулмонлар ахлокий жихатдан заиф, чунки улар амалларни иймонга киритмайдилар ва амалларни иймоннинг бир кисми сифатида кабул килмайдилар.

Абу Хднифа томонидан тузилган ва кейинчалик Ахли сунна томонидан умумий принцип сифатида кабул килинган таърифга кура, имон калб тили билан тасдиклашдир. Бошкача килиб айтганда, имон - бу шахснинг уз хохишига кура розилигидир. Ушбу таърифда амаллар имонга киритилмаган. Демак, амалларнинг иймонга киритилмаслиги, одам гунох килган ёки Аллох буюрган баъзи бир нарсани бажармаган такдирда хам мусулмон ва мумин сифатида кабул килинишини англатади.

Абу Хднифа хазратлари ва унга эргашган ахли сунна, суннат амаллари иймоннинг асл нусхасига киритилмаганлигини, шунинг учун у катта гунох килса хам, мусулмоннинг иймони колишини айтади. Яна бир далил шундаки, сахобалар хам шу тарзда харакат килишган. Зеро, Х,азрати Али (р.а.) харижийлар килмишлари сабабли айтмаганлар ва Аллох Куръонда катта гунохларни килган одамларни «Эй муминлар» деб атаган ва улар хам имонли эканликларини айтган. Агар амаллар имонга киритилган булса, гунохлар туфайли эътикод хам бузилади ва унинг йуклиги инкор этилиши мумкин эди.

Бу такфир эшигини очади. Шу сабабли хам Ахл-и Сунна «эътикодга» ихтиёрий равишда якуний розиликни кабул килди ва тасдик бор жойда эътикод борлигини ва амалларнинг йуклиги одамни гунохкор килади, лекин динни рад этмаслигини айтади.

МУХ,ОКАМА

Абу Ханифа айтганидек, иймон факат унга кирадиган эшикдан келади. Эътикод тасдикдаш экан, уни йук киладиган нарса карама-карши тасдик, яъни инкордир. Хозирги кунда, айникса радикал гурухлар, модернистлар бу таъриф амалларни ахамиятсиз деб билади ва мусулмонларни бефаркликка ундайди деган жуда бемаъни даъво билан чикадилар. Мантикан, бу «Умумлаштирувчи бемаънилик» деб номланади, Яъни Агар сиз «одамни узини химоя килиш учун улдириш нотугри эмас» десангиз, улар дархол «Мана, улар улдиришни конуний деб билишади» деб эътироз билдиришади. Аммо барибир бундай салбий муносабат хали хануз йуколгани йук. Мамлакатимизда ахли сунна учун жавобгар булган бир жамоа мавжуд булиб, деярли 14 аср давомида мусулмонларнинг катта кисми ишонган акида тамойилини бугунги ахлокий муаммоларни юзага келиши учун жавобгар деб эълон килиш шундай аклнинг махсулидир. Аввало, бу даъво тарихий вокеага зиддир. Агар бу даъво эгаларининг айтганлари рост булса, мусулмон суннийларнинг купчилиги 14 аср давомида ахлокий заифликда булишлари керак эди, бу фикрни тугри деб булмайди. Бошкача килиб айтганда, ушбу тамойилга ишонган ва уни химоя килган имомлар, суфийлар, олимлар бугунги замонавий салафийларга караганда ахлоксизмиди? Ислом жамияти 14 аср давомида ахлоксиз яшадими? Биламан, бу даъво накадар бемаъни эканлигини исботлаш учун хатто турли даражадаги тарихий далиллар хам етарлидир. Аммо шунга карамай, амаллари имонга киритилмаганлар аслида нимани англатишини яхширок тушунишга харакат килсак яхши буларди.

Абу Ханифа ва бошка ахли сунна уламолари амаллар эътикодга киритилганини хисобга олмаганда, мусулмоннинг хаётида ахамиятсиз деб айтишни хохладиларми? Албатта йук, бу улар хеч качон маъкулламайдиган даъво булади. Аксинча, Абу Ханифа ва бошка сунний уламолар амалларни бажариш мухимлигини доимо таъкидлаб келмокдалар. Уларнинг фикрига кура, имон бизни абадий жаханнам азобидан химоя килади, лекин хеч качон ёлгиз бизнинг нажотимизни кафолатламайди. Имонни кулингиздаги «бита» деб уйланг, сизнинг амалларингиз шу «бита» ёнига куйилган нолга ухшайди.

Шунинг учун на Абу Хднифа ва на бошка ахли суннат уламолари «Агар иймонингиз булса, амалингиз йук, амалга хожат йук ...» деб айтмаган. Абу Ханифа амалларни иймон меваси деб билади. Эътикод тупрокка экилган нихолга ухшайди ва бу жараёнда ахлокни вазифаси шундан иборатки, бу кучат усади ва мева беради. Биз хар бир нихолни мева бермагани учун олиб ташламагани каби, гунохкор мусулмондан хам юз угиролмаймиз. Мусулмон киши яхши ва тугри ишларни килиши учун биз унга гамхурлик килишимиз тугри булади. Шунинг учун, ушбу таъриф бизга амаллар учун нима килишимиз кераклигини айтади [2].

Ёшларнинг интернетда курган хар бир маколасига кур курона ишониши ва виртуал сайтлардан ижтимоий хакикатни излаши ижобий ахборотларни йуколишига олиб келмокда. Биз хакикат деб атайдиган нарса уз маъносини йукотди. Шу уринда таъкидлаш керакки, Абул-Муъийн Насафий яшаган даврда Мовароуннахрда бошка окимлар томонидан имоми Аъзам мазхабини, Мотуридия акидасини сикиб чикариб, узга бир акидани киритишга харакат авжига чиккан. Абул-Муъийн Насафий эса узининг «Табсирот ал-адилла» (далиллар тилга кирганда) деган китобини ёзиб, уларга муносиб жавоб берган ва узининг бундай саъйи харакати туфайли Мотуридия акидаси хамда имоми Аъзам мазхабини саклаб колган [5].

ХУЛОСА

Абу Ханифанинг ижтимоий-ахлокий карашлари илмий фаолияти билан чамбарчас боглик эди. Бу куйидагича намоён булди: биринчидан, у исломий илмни ва покликни моддий бойликдан хамда хар кандай мансаблардан устун куя олди; иккинчидан, исломий илм ёлгонга эмас, хакикатга асосланиши лозим, деган фикрни илгари сурди, ёлгон адолатнинг бузилишига олиб келади, деб хулоса чикарди ва хаёти давомида унга амал килди; учинчидан, маънавий-рухий тетикликка эришиш, ёлгондан ва бошка бузгунчи унсурлардан кутулишнинг йули кишининг узига, унинг исломий китоблар ва исломий илм билан канчалик якин булишига боглик, деган хулоса чикарди. Шунингдек, аллома билимсиз кишиларнинг кунгли хурофотга мойил булади, деб айтади. Хакикатан хам, илмсиз киши узининг мустакил фикрига эга булолмайди. Мустакил фикрнинг булмаганлиги эса кишини узга гоя, фикрлар мутесига айлантиради. Хамирдан кандай шаклда зувала олинса, билимсиз, хурофотга берилган муте кишини хам истаган шаклга солиш мумкин.

Имоми Аъзам Абу Ханифанинг «Ал-фикх ал-акбар» асарида комил инсон

муаммосини билим, таълим ва ахлокийлик сифатларининг уйгунлигида ифодалаб, ростгуйлик, тугрилик, мехр- мухаббат, вафо, шафкат, мурувват, инсоф, адолат, садокат, хушмуомалалик, ширинсузлик, саховат, химматлик, тавозе, билимга чанкоклик, донишмандлик, халоллик, эзгулик каби маънавий-ахлокий хислатлар инсон комиллигининг меъёрлари сифатида талкин килинади.

REFERENCES

1. Дадашев М.Б. Формирование институтов семейного и наследственного права в Арабском Халифате : VIII - X вв. : диссертация ... кандидата юридических наук. - Москва, 2018. - 159 с.

2. Елена Х. Этика запрета в исламе : диссертация ... кандидата философских наук. - Санкт-Петербург, 2000. - 164 с.

3. Рахимова Ф.М. Государственно-правовое учение ханафизма (VIII - XIII вв.) : диссертация ... кандидата юридических наук. - Душанбе, 2014. - 220 с.

4. Сагдиев Х.Ё. Абу Жаъфар Таховийнинг "Акида" асари ва унинг шархлари -ханафийлик таълимотига оид манба. Тарих фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. -Тошкент, 2017. -Б.16.

5. Саиджафарова П.Ш. Мистические и философские взгляды Азизуддина Насафи : диссертация ... кандидата философских наук : - Душанбе, 2012. - 142 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.