CC BY
7АДАБИЁТШИНОСЙ / ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ
БАРРАСЙ ВА ШАРХД ШЕЪРИ ШАЙХ КАМОЛ ДАР САРЧАШМАХОИ КУ^АН
(МАТОЛИБИ МУ^АДДАМОТЙ)
Рахматов Б. А.
Маркази илмии Камоли Хуцандй
Масъалаи шинохти дуруст ва баррасии равишманду сахехи шеъри шоирони бузурги классики мо аз масъалахои серпахлу ва фарохдоманест, ки дар баробари мусаллах будан ба дониши амики суханшиносй, огохии таърихй ва мушикофонаи равишхои накди адабй ва баррасии шеърро дар гузашта, махсусан замони зисти шоир такозо дорад. Ба ин мучиб, мухаккикон бештар ба ду гуна бо сарчашмахои кухан бархурд мекунанд, ки яке бархурде, ки ношй аз маълумоти шархихолии шуаро мебошад ва дигаре бархурде, ки самтгирии нокидона доир ба шеър, тарзи суханварй ва макоми шоирии шуарои мухталиф дорад, ки мутаассифона, бархурди сонй дар адабиётшиносии навини мо хеле кам вокеъ меафтад. Дуруст аст, ки сарчашмахои кухани форсй-точикй бештарин маворид такрори хамдигар кардаву ба чуз аз ишороти нозуку ба диди сатхй назарногир, чизе дар мавриди масоили бархурди сонй ироа накардаанд, вале дар холати дар якчо чамъ кардани ин ишорот ва пайдо кардани никоте, ки такмилаи хамдигаранд, нуктахои бахсбарангез ва норавшани шинохти абъоди суханварй рафъ мешавад ва дар ин замина мо манзараи умумии бахогузории гузаштагонро доир ба шеъри шоири мавриди тахкик мушохида карда метавонем. Дар ин навиштаи бисёр мучаз кушиш меравад, то дар масоили шинохт ва усулхои ташрехи шеъри оламшумули Шайхи Хучанд -Камоли Хучандй баррасй анчом ёбад. Шарх ё никоти марбут ба усули ташрехи шеъри Камоли Хучандй дар ду зовияи комилан мухталиф ба мушохида мерасад: яке, дар ишорахое, ки дар сарчашмахои кухан доир ба ин ё он чихати маънои шеъри уст ва дигаре, шархи муосирон, ки бо завку саликаи мухталифмизон иншо шудааст. Азбаски бунёд ва асоси шархи шеъри Шайх Камол ва шуарои дигари хаммаслаки у дар сарчашмахои кухан, амсоли тазкирахо, китобхои марбут ба шарх ва каломи бадеъ ва амсоли ин нихода шудаанд, дар ин навишта мо доир ба сарчашмахои кухане, ки барои шархи шеъри Камол никоте дар зимн доранд, маълумот дода, равишхои нигошти шархи шеъри ин нобигаи газалро алокадри иститоат таъйин менамоем. Масъалаи баррасии шархгунахои муосирон ва каламкашони муосир, ки дар мачмуаи «Тухфаи чон» бо ибтикори номзади илмхои филология, дотсенти кафедраи адабиёти классики МДТ «ДДХ ба номи академик Б.Еафуров» Саидумрон Саидов тадвин шудааст (11), масъалаи пурбахси дигарест, ки ба навиштаи дигар хавола мешавад.
Чунонки маълум аст, дар сарчашмахои кухан, дар баробари он ки масоили марбут ба рузгор ва замони Камоли Хучандй, чараёни хаёти у дар ин ё он шахр, сафархо ва амсоли ин маълумот омадааст, дар бораи вижагихои ашъори у низ садхо матолиберо, ки хамчун бахои аввалини нокидони сухан ва адабиётшиносон муаррифй мешавад, метавон пайдо кард. Фаротар аз ин матолиб, масоили шинохт ва тарзи дарки шеъри Шайх Камол низ, чунонки ишора шуд, аз китобхои асримиёнагй огоз мешавад. Масъалаи асосии шеър ин шинохти он аст, ки дар сарчашмахои асримиёнагй нуктахои асосии чунин шинохт ва ё бардошти нокидонаи тазкиранависон аз шеъри Камол асос ба ишораи Ч,омй дар «Бахористон» дорад, ки у хусусияти мухимтарини онро латофати хосе доштан каламдод кардааст (13, 148). Махзи хамин хусусият ва ё аниктараш иктибос дар бештарин сарчашмахо ба гунахои мухталиф такрор мешавад. Дар иттибои ин нукта бояд зикр шавад, ки тазкиранигорони дигар кушиши дар ибороти кутох инсичом бахшидани манзараи куллии хунари шоирии Шайхро низ кардаанд. Чунончи: «Ва девони Камол, ки дар латофат аз оби зулол гарав бурда...» (8, 1631), -мегуяд Амин Ахмади Розй. Сохиби тазкираи «Бахористони сухан» бошад, девони шоирро «латофатунвон» унвон ниходааст (12, 325). Хамчунин, «газалиёташ дар камоли узубат вокеъ шуда...» (10, 409) гуфтани Абутолиби Табрезй, ё таъкиди Озари Бекдилй, ки «газали Шайх Камоли Хучандй макбули хосу ом буда» (2, 363), давоми мантикии даъвои боло буда метавонад. Чунин мисолхоро метавон аз тазкирахои «Офтоби Оламтоб», «Сухуфи Иброхим», «Наштари ишк», «Намунаи адабиёти точик» ва г. ба сухулат пайдо кард. Агар аз ин ишороти кутох бигзарем, китоби «Ч,авохиру-л-асрор»-и Шайх Озарии Исфароиниро бояд дар алохидагй зикр намоем. Ин китоби дар зоти худ нодир мухимтарин матолиберо дар мавриди шинохти тарзи суханварй ва бо ин тарик расидан ба умки маънои шеъри Шайхро бо равиши хосе дар худ чой додааст, ки асоси тамоми шархнигорихои ашъори шоир ва хам бахо додан ба хусусиятхои умдаи ашъори у шуда метавонад. Азбаски бунёди шеъри Камоли Хучандй дар асоси мухкамии алфоз ва такаллуфоти зохири шеър ниходашуда мансуб меёбад, бидуни тааммук ва завки солиму дониши фарох даст ёфтан, хатто ба зохири шеъри у кори сода нест. Китоби мазкур бештар аз хамин манзар
кaлиди шинoxти шeъpи Кaмoлpo пeшopyи мухдккикрн мeгyзopaд. Бa ин нyктa тaъкидxoи зиёди пpoфeccopи зиндaёд А. Нacpиддин Ba ишopaи чолиби y дoиp бa бaйги «Номы он лаб ба хаты сабз ба цое дыдам» тaк;вият мeбaxшaд, зepo дap шapxи ин бaйг, ки пoёнгap мaънoи oнpo aз зaбoни мyxaк;к;ики нoмбypдa мeoвapeм, тaмoми xycycиятxoи шeъpи Кaмoл инъикoc шyдaacг. Мухдккики мaзкyp дoиp бa бaйти -
Номы он лаб ба хаты сабз ба цое дыдам, Когазе ёфтаму цанд дap у печыдам. -
^axc кapдa, мeнигopaд: «Бинoбap xaмин, мyaллифи нoмбypдaшyдaи «Ч,aвoxиpy-л-acpop» 6o мaкcaди aз иштибох paxoй бaxшидaни xoнaндaгoни шeъpи Кaмoл дap мaънидoди ин бaйт oвapдaacт, ки <^ap y пeчидaм» - кднд дap кoFaз ниxoдaн нecт, бaлки бa мaънoи кднд xypдaн acт бaтaъчил» (б, 502). Бa мyшoxидaи мo дap китoби «Ч,aвoxиpy-л-acpop» чaндин мaвpиди дигap xaм зepи кaлимaи «ишкол» ишкoлaгe, ки дap шинoxти дypycти лaфз Ba бa тapик;aи лaфз мaънoи шeъpи Шaйx Кaмoл aCT, тaшpex ёфтaacт. Миcoл: «Ишкол: Дыл зы ёpoны ку^ан бapдoшmй, Чыст чандын цанг пеш аз ошти?!
Ишколи ин бaйт дap oн acт, ки axли тaбъ «Дил зи ёpoни кyxaн бapдoштй»-po ибopaт aз як ^a^ мeдopaнд Ba oн нa чyнoн acт, ки «ж дил бapдoштaн» тo «^иг» чaндин мacoфaт acт, чй лoзим нecт, ки xap 4o, ки «'^r» бoшaд, «дил бapдoштaн» бoшaд, ки тo oн зaмoн, ки дустон дил aз xaм бapдopaнд, чaндин вок^ъ шaвaд Ba лaфзи «ёpoни кyxaн» бaд-oн мушъ^ acт, ки чaндин бyдaacт. У шикoят aз кдтъи куллй мeкyнaд, ки oн «дил бapдoштaн» acт. Яъте, пeш aз oн ки «^am»-хои пeшpo paфъ кунй Ba oштй дap миён aфтaд, ту кдтъи дycтй мeкyнй Ba мeшoяд, ки «дил бapдoштaн»-po ибopaт aз чaндин ^a^ дopaнд Ba мeшoяд, ки oн теш aз oштй бoшaд. Яъте, чaндин «чaнг»-и oн пeш aз oштй acт, чyнoнки истилохи Кaмoл aCT дap ин мaънй, ки гуяд: Гузашт аз хуны ман нopoндa шaмшep, Чи щкмат буд пеш аз ошти цанг?!
Чй aз xyн гyзaштaн пeши y яз мaъшyк чaндин ^a^ acт. Ba тaшвиши axли тaбъ aз oн acт, ки ^нг пeш яз oштй мeбoшaд Ba яз oн Foфилaнд, ки y xaбap яз зaмoни мoзй мeдиxaд, ки 4affle дигap бyдaacт Ba oн яз xyн гузяштян aci» (3, 184).
Bane, дap бapoбapи oн ки шeъpи Шaйx Кaмoл шeъpи бypyнopocтa, яънe лaфзпиpocтa acт, шeъpи дapyнoшyб, яънe 6o тяяммуки xocи иpфoниcт, ки шигapдxoи ошикршву pиндoнa низ дopaд. Аз ин мaнзap, мeтaвoн гуфт, ки дap тaкзex,oти ^Œ^x Озapй тaнocyби зох^и aлфoз дap мядди нaзapи aBBan мeбoшaд, яъте ин ^януз мapxилaи нaxycти шинoxт яз шeъp, ки нaвъe яз xy^p acт, 6удя, acocи вокщи тaмoми шypyx шудя мeтaвoнaд. Аммо дap capчaшмaxo дap бapoбapи ин, нaвъe дигap яз шинoxти шeъpи Кaмoл дидя мeшaвaд, ки бopи aввaл дap «Нaфaxoтy-л-yнc»-и Мaвлoнo Ч,омй някл шyдaacт. Дap oн тaкзex,и xyди Шaйx Кaмoл caбт мeшaвaд Ba oн шмутаи бexтapини тaнocyби зох^у бoтини шeъp, яънe, яз дидгохи aлфoз, ки бeштap 6o истилохи иpфoнй anorça мeгиpaд, pacидaн бя мяънии acлии шeъp тaлк;ин шyдaacт. Чyнoнчи, Ч,омй шapxи бяйти — Чашм œap ын асту aбpy ыну нозу шева ын, Алвыдоъ, эй зу^ду тацво, aлфыpoц, эй ацлу дын! -
-po яз зaбoни xyди шoиp бя тaвpи зяйл oвapдaacт: «Чяшм» «яйн» acт, nac, мeшoяд, ки бя лиcoни ишopaт яз «вйни кддим», ки «Зaг» (мaнзyp зoти Хyдoвaндиcт. -Б.Р.) acт, бя oн тaъбиp кушнд Ba «aбpy» «хочиб» aCT, nac мeтaвoнaд буд, ки о^о ишopaт бя «cифaг», ки «хичоби зaг» aCT, дopaнд» (14, 611). Аз ин мaнзap, ки ин шapx дap биcёpe aз кутуби кyxaн тaкpop мeшaвaдy caбaби acocии дустй Ba бaъзaн дyшмaни Мyxaммaдшиpини МaFpибй - aз шoиpoн Ba opифoни нoмвap Ba xaмнишинoни Шaйx Кaмoл, ки бa caбaби cyoли y шapx мaвpиди зикp бa aмaл oмaдaacт, дoниcтa мeшaвaд, мeтaвoн oнpo aз мyxимгapин нук^о дap шapx,нигopии бoтaaммyки шeъpи Кaмoл дoниcт. Сoниян, мaвчyд бyдaни шapxи мaзкyp, xano дap кдгаби бaйти вохид, мacъaлaи нигoшти шapxxopo бa бaъдинaгoн caxл кapдaвy онхо бa poxи acocй Ba acлии oн paxнaмyн мecoзaд. Аз ин xaгиp, шypyxи имpyзинpo, ки низ 6о тeъдoдe кaм pyи кop oмaдaaнд, 6ояд aз xaмин мaнзap, яънe тaaммyк;и иpфoнй Ba тaнocyби лaфзy мaънo Ba xaм тaнocyби дигap, ки дap шeъpи Кaмoли Ху^няй acora шинoxти он acт - тaнocyби зoxиpи aлфoз Ba мaoнии paмзии он бappacй нaмoeм, то apзиши вок^иву xaкикии он paвшaн шaвaд. Taraa бо чунин paвишмaнд кapдaни кopм о имpyз мyвaффaк мeшaвeм, ки бa шapxxoи тoзaиншoи и^узин, ки вок^н aз такди мутаккидотаву мyдaк;к;ик;oнa дypтap мoндaaнд, бaxo дoдa бoшeм.
Бо он ки дap capчaшмaxoи кyxaн ишopoти чoлибepo до^ бa лaтoфaти cyxaни Кaмoл, xyнapи шoиpии y Ba aмcoли ин мeбинeм, бapxe тaзкиpaнигopoн дoиp бa шeъpи Кaмoл нaзapoти тaнкидии xyдpo xaм иpoa кapдaaнд. Мacaлaн, дap тaзкиpaи «Мaчмaъy-н-нaфoиc»-и С^очуддин Аликони Оpзy oмaдaacт, ки «бa caбaби мaoнии тoзa Ba кacpaти pиoяти ибхом ибopaти nopae aз aшъopaш ^aroyp Кaмoли Х^^дй-Б^.) cycт acт» (7, 1346). Хдмчунин, мyaллифи мaзкyp бaйти -Чун ба нaзopa омадам pyrn шыко^ы дылбapoн,
Дoмu dmu Сaбyктaгuн зyлфu Аёз ёфтам.
-po Faйpимaвзyн кaлaмдoд кapдa, мeнигopaд: «Фaк;иpи Opзy гуяд, ки лaфзи «Caбyктeгин» ин 4o бeчo Borçeb шyдa, лекин тaвчex, (мaнзyp тaвзeх acт. -Б.Р.) дap бaъзe as куту6и xeш нaвиштaaм» (7, 1348). Ин пaдидa хaм, бa нaзapи мo мaншaъ aB нигopиши Чрмй дap «Бaхopиcгoн» дopaд, ки дap oн oмaдaacт: «Вaй дap лaтoфaти cyxaн Ba дик^ти мaoнй бa мapтaбaecт, ки беш aв oн мyтacaввиp нecт. Aммo мyбoлиFa дap oн шeъpи вaйpo aв ^дои caлocaт бepyн бypдaacт Ba aß чoшнии ишку мyхaббaт xoлй мoндa» (13, 148). Xafly бa ин нукга Дaвлaтшoхи Caмapкaндй бa мyopизa бapxocтa буд (9, 307), ки x,oчaт бa тaк;pиpи дyбopaи oн неет, вaлe зикpи ин нукга хaм, ки бapxe aбëти rno^ a8 ^н^и хaттo xyди Чрмй нoдypycг тaшpeх ëфтaaнд, нoгyзиp aCT, зepo чунин тaшpeххo paфтa-paфтa бa xaтoи oм тaбдил ëфтaaнд. Чушнчи, дap бaйти мamхypи «Kac 6ap capu paxнa нaгpuфт мйро, / Maълyм щмешавад, ku dy3du щеанам» (13, 149), ки дap aroap дeвoнхoи нaшpшyдaи Kaмoл мaвчyд неог, нoдypycг мaк;caди шoиp бa X,acaни Дeхлaвй m^o^ myдaacт. Чушнки aв шapххoи acpимиëнaгй Ba лутфи cyxaни Kaмoл, ки aв xycycиягхoи мухимми дapки шeъpи уст, мaълyм мeшaвaд, лaфзи «capи хеч paxra» гиpифтa нamyдaни шoиp, инхиcopй бyдaни aндeшaи ypo тaнхo бa X,acaни Дeхлaвй paA мeкyнaд Ba 6o ин мaфхyм тaнoкyз э^д мeнaмoяд. A ин py, aгap «xacaK»^ миcpaи дувум бa мaънoи нек, xyб Ba Faйpa мaoнии мyтaдoвил oяд, нa иcми xoc, мaънo paвшaн xoхaд шуд. Яъне rno^ мегуяд, ки мaн aв шeъpи бyзypгoни мoтaкaддaм oн кaдap бapдoшт кapдaaм, вaлe хеч кac бa capи хеч paxнae нaмeтaвoнaд мapo бигиpaд, aв ин py нек дузде бyдaaм. Инчунин, мaънибapopй aз бaйти мaвpиди нaвap шeъpи Kaмoлpo бa шeъpи Х^щ, ки хaмвaмoни y бyдaвy бa ^ли A. Mиpзoeв aндeшaхoи orao 6o ^м биcëp кapoбaт дoштaacт (5, 197), нaвдик кapдaвy хaкикaтpo a8 пушти пapдaи ибх,oм бepyн мeкaшaд. Нукгаи дигap ин ки oн тaзкиpaнигopoнe, ки дoиp бa ин ë oн пaхлyи шeъpи Шaйx Kaмoл эpoд гиpифтaaнд, acocaн пaйи лaфз paфтaaндy a8 мaънoи куллии Fa8an бepyн мoндaaнд. Macana^ дoиp бa ин эpoди ycгoд Aйнй дap «Haмyнaи aдaбиëти точик», ки бa бaйти -Ё дует гyзuн, Комол, ё цон, Як хона дy мещон нaгyнцaд.
-oвapдa мeшaвaд, ки бa ибopaи зaйл acr «Чoмeъи ин aBporç мегуяд: ^ap бaдaли миcpoи oxиpи <<як rnaxp ду хyкмpoн нaгyнчaд» ë ки <<як мулк ду хyкмpoн нaгyнчaд» мешуд, хapoинa бa вoк;eъ мyвoфиктap мeaфтoд, зepo дapвoк;eъ бa як xorn ду мeх,мoн, xafio зиëдтap бap oн нaгyнчидaн мумкин aCT. Aммo бa як шaхp ë мулк хеч гох ду хyкмpoн нaгyнчидaacг Ba нaxoхaд гунчид» (1, 42), ишopaи xyби ycтoд Бaдpиддин Maк;cyдoв 6o иpoaи capчaшмaхoи зepидacги ycгoд Ba caбaбхoи cap зaдaни ин нaвъ xaтoхo дидa мeшaвaд (4, 28-35), ки aлoкaмaндoн мeтaвoнaнд oнpo мycraк;имaн мyтoлиa нaмoянд.
Дap фapoвapд тaъкиди oн ки capчaшмaхoи ку^н, 6o oн ки нaмyнaхoи биcëp xyби бappacии pyзгop Ba ocopи cyxaнвappo дap зимн дopaнд, нaxycгин дacггoххoи бappacии aшъop, никоти мухими шинoxт Ba шapхи oн бa myмop мepaвaнд. X,aмчyнин, бapxypди мyнтaк;идoнaи oхaнги тaнк;идидoштapo низ aз ин нaвъ capчaшмaxo бa дacт oвapдaн мумкин acг, ë ин ки ycyлхoи acливy дypycги шapхнигopии шeъpи Шaйx Kaмoл хaм бa вocитaи хaмин capчaшмaхoи acpимиëнaгй вaзъ шyдaaнд. nac, бa мyoмилaи ^pycrn илмй кaшидaни ин мaтлaбхo Ba дap acocи paвиmхoи вoзeъmyдa дap orao бapxypд кapдaн 6o шeъpи Шaйx Kaмoл бa дacг ëфтaн бa мaънoи хapчи нaвдиктapи шeъpи y зимни шapхнигopии oн мeopaд.
ПAЙИABИШT
1. Afcñ, Г'я1|"щпин Haj^^an aдaбиëти точик. Бa кушиши Aлй PaBorçâ - TeKpon, 1385/2006.
2. Бекдилй, Лyтфaлибeки Oзap. Oтamкaдa / Tacхeхи Mиpхomими Myхaддиc. - Teхpoн, 1388.
3. Иcфapoинй, Шaйx Oзapй. Чaвoхиpy-л-acpop. - Hycxan дacтнaвиcи №2 1916, Kитoбxoнaи Mиллии Ton^ncron.
4. Maкcyдoв, Б. Caхми С. Arnñ кaмoлmинocй // Шеми Дoниmгoх.-1994.-N^2.-C. 28-35.
5. M^paoeB AбдyлFaнй. Kano. Ba як mapти мухиими oi^y^am y / Ceздaх Ha^om - Душшбе: Иpфoн, 1977. - С. 191-19В.
6. Hacpyддин, Aбдyлмaннoн. ^длисти ocop / Taхия Ba тacнифи Фaxpиддин Hacpиддинoв. -Ч.1. -Xy^aro Xypocon, 2013.
7. Opзy, Cиpoчyддин A.otxor. Maчмay-н-нaфoиc. Ч3 / Бa кушиши дoктop Myхaммaд Capфapoз Зaфap. - Иcлoмoбoд, 200б.
В. Poзй, Aмин Aхмaд. Xaфг щлим / Tacхeх, тaълщoт Ba хaвomии Myхaммaдpизo Toхиpй. Ч3. - Teхpoн: Cypym, 1378.
9. Caмapкaндй, Дaвлaтmoх. Taзкиpaгy-m-шyapo / Taхияи Myx.nca Hypy..oeBa - Хyчaнд: Hornet, 2015.
10. Taбpeзй, Aбyтoлиб. Хyлocaтy-л-aфкop. Hycxan xairan китoбxoнaи Дoниmгoхи Mиччигaн.
11. Tyxфaж 4on (Шapхи 40 гaзaди Kaмoли Хyчaндй). Mypaттиб Ba Bepocropn китсб Caидyмpoн Caидoв. -Xy^aro Homиp, 2020.
12. Шoхнaвoзxoн, Map Aбдyppaззoки Caмcoмyддaвлa. Бaхopиcтoни cyxan / Tacхeх Ba тaълики Aбдyлмyхaммaди Oam -Teхpoн, 1388.
13. Чoмй, Aбдyppaхмoн. Бaхopиcтoн Ba Pacoили Чoмж / Tacхeхи Aълoxoн Aфcaхзoд. - Teхpoн, 1379.
14. Чoмй, Hypyддин Aбдyppaхмoн. Haфaхoгy-л-yнc мин хaзapoти-л-кyдc / Myкaддимa, тacхeх Ba тaълщoти дyктyp Maхмyд Oбидй. - Teхpoн: Ингиmopoти Игтидooт, 1370.
ОБЗОР И ОПИСАНИЕ ПОЭЗИИ ШЕЙХА КАМАЛЯ В ДРЕВНИХ ИСТОЧНИКАХ (ВСТУПЛЕНИЕ)
В данной статье исследуется вопрос изучения стихов, методов распознавания тонких точек слова и доступа к миру смысла поэзии шейха Камала Ходжанди через призму распознавания слов. Достаточно того, что поэзия Камала уходит корнями в обычные мистические смыслы персидско-таджикской поэзии и имеет свои загадки.
Ключевые слова: Источник, Камал Ходжанди, Описание, Соотношение слова и значения, Критика.
REVIEW AND DESCRIPTION OF THE POETRY OF SHEIKH KAMAL IN ANCIENT SOURCES (INTRODUCTION)
This article deals with issue of poetry study, methods of recognizing the subtle points of a word and access to the world of meaning in the poetry of Sheikh Kamal Khojandi through the prism of word recognition. It is enough that Kamal'spoetry is rooted in the usual mystical meanings of Persian-Tajikpoetry and has its own mysteries.
Key words: source, Kamal Khojandi, description, correlation of word and meaning, criticism. Сведения об авторе:
Рахматов Бахром Ахмаджонович - кандидат филологических наук, директор Fashion
«Научный центр Камала Ходжанди». Тел.: 92-794-41-09 E-mail: raxmatov. 1987@mail.ru About the author:
Rakhmatov Bakhrom Akhmadzhonovich - Candidate of Philology, Director of Fashion
«KamalaKhojandi Scientific Center». Tel.: 92-794-41-09 E-mail: raxmatov. 1987@mail.ru
ИНЪИКОСИ АВЗОИ ЩТИМОИИ ЗАМОН ДАР ШЕЪРИ НОСИРИ ХУСРАВ
Беронов Ц.С.
Дошингощ давлатии Хоруг ба номи М. Назаршоев
Адабиёти классикии форсу точик, аз давраи кадим то кунун, бо таваччух ба шароити сиёсй ва ичтимой дар даврахои гуногуни таърихй такомул ёфта, чехрахои намоёнеро дар канори худ парваридааст. Яке аз чехраи намоёни адабиёти классикии форсии точикй Хаким Носири Хусрави ^убодиёнй махсуб мешавад, ки умри пурбаракати худро дар давраи пурошубтарини таърихй ва низоъхои сиёсиву мазхаби-динй сипарй намудааст. Замони зиндагии шоир ба яке аз даврахои нихоят мураккабу ноором ва пур аз кашмакашихои сиёсй ва хукмронии сулолахои ачнабй дар сарзамини Хуросону Мовароуннахр рост меояд, аммо ин абармарди сухан тавонист, ки дар чунин давраи пуризтироби таърихй осори пурарзишеро барои такомули илму фарханги миллию мазхабй ва адабии адабиёти форсии точикй бокй гузошт.
Вазъи илмию адабии ин давра низ ба тахаввулоти шадиде рубару гардид. Дар аввалхои асри 11 хануз шеъри точикй тахти таъсири сабки давраи Еазнавиён карор гирифта буд, вале шоироне ба назар расиданд, ки сабки давраи сомониро эхё мекарданд. Аз шахсоне, ки думболаи сабки хуросониро дар ин ахд пеш гирифтанд, яке Носири Хусрави К^абодиёнй мебошад, ки сабки ашъори у ба тамом маънй сухани шоирони охири асри 10-ро ба ёд меоварад. Носири Хусрав, ки каломи кухани ахди сомониро пеш гирифта буд, бо ворид кардани масъалахои фалсафй дар шеъри худ ва пеш гирифтани бахсхо ва афкори тоза муъчиби сабки хос ва тарикаи чадиде дар шеър ворид кард [39, с.202].
Аз хусусиятхои шеъри форсй-точикии дар ин давра, яке таъсири забону адабиёти араб ба адабиёти точик мебошад. Бештаре аз шоирони ин давра бо дузабон, форсй ва арабй шеър месуруданд. Шоироне, ки ба майдони адабиёт кадам гузоштанд, бо ду забон шеър мегуфтанд ва кам андар кам шоире пайдо мешуд, ки бо ин ду забон шеър намегуфт. Бинобар ин таваччух ба адабиёти араб зиёд гардид. Хатто шоироне пайдо мешуданд, ки ба шеъри арабй таклид мекарданд. [38, с.85].
Гайр аз ин як масъалаи мухиме, ки дар ин давра ба миён гузошта мешуд, ин шикоят аз сохти давлатдории умарову фукарои замон буд. Кам касе аз шоирон ба назар мерасиданд, ки онхо аз тасаллути гуломону корхои гайри инсонии ин кабилахои зардпуст, ривочи катлу горати онхоро фош намекарданд. Маълум аст, ки ин андешахои носазо натичаи парешонии авзои сиёсй ва ичтимоии он рузгорро нишон медод. Ин вахшату разолати хонадони тукр дар тамоми ашъори шоирони ин давра бараъло хис карда мешавад. Чунин эътироз нисбати сохти давлатдорй ва замони пурталотум дар эчодиёти Хаким Носири Хусрав ба пуррагй хувайдо аст: Хоки хуросон, ки буд цои адаб Маскани деви малъун акнун шуд.
