CC BY
0OBYEKTL0RIN BIOLOJI MATERIAL OLUB-OLMAMASININ AYDINLA§DIRILMASI
УЭ BIOLOJI
OBYEKT OLDUQDA INSANA YOXSA HEYVANA M9NSUB OLMASININ T0YIN
EDILM0SI (EKSPERTL0RIN T9CRUB9D9 T9TBIQI UCUN TOVSIYY9L9R)
MUSAYEV §AKIR M0ZLUM OGLU
0.0liyev adina ADHTi-nin Patoloji anatomiya va mahkama tibbi-ekspertiza kafedrasinin mudiri, professor, AMEA-nin muxbir uzvu. Baki, Azarbaycan Respublikasi
HUSEYNOV VUQAR KOC3RI OGLU
0.0liyev adina ADHTi-nin Patoloji anatomiya va mahkama tibbi-ekspertiza kafedrasinin dosenti. Baki, Azarbaycan Respublikasi
K0RIMOV ZAUR MAHMUD OGLU
Xazar Universiteti, Hayat elmlari departamentinin dosenti. Baki, Azarbaycan Respublikasi
iBRAHIMOV ANAR §0MISTAN OGLU
Xazar Universiteti, Hayat elmlari departamentinin dosenti. Baki, Azarbaycan Respublikasi.
Аннотация. Представленная статья включает пакет практических рекомендаций и советов для оптимизации экспертных исследований при производстве экспертиз идентификации личности. В частности затронуты почти все аспекты дифференциальной диагностики при определении принадлежности костных останков человеку или животному, освещаются возникающие при этом трудности и пути решения проблем. Приводятся рисунки из открытых источников, которые можно использовать при сравнительно-анатомических исследованиях в судебной антропологии.
Ключевые слова: судебная антропология, идентификация личности, судебная остеология, сравнительная анатомия
Mahkama-tibbi antropoloji ekspertizalar adatan eyni adli §öbalarda, ya da §axsiyyatin identifikasiyasi §öbalarinda aparilir. Bazi hallarda, masalan mahkama-tibbi xidmat kifayat qadar böyük qurum olmadigi halda (tutalim Vilayyat mahkama-tibbi xidmati) ekspertizalar tibbi-kriminalistik laboratoriyalarda va yaxud ümumi patoloji anatomiya §öbalarinda icra olunur.
Mahkama-antropoloji tadqiqatlar ölkamizda Azarbaycan Respublikasi Sahiyya Nazirliyinin tabe9iliyinda olan "Mahkama-tibbi ekspertiza va Patoloji Anatomiya Birliyi" Publik Hüquqi §axsin laborator xidmat bölmasina havala edilib va tibbi-kriminalistika §öbasinda icra olunurlar. Bu §öbaya maddi sübutlar laborator xidmat ü9ün nazarda tutulmu§ qaydalara uygun §akilda qabul olunur. Maddi sübutlarin tasviri va qeyda alinmasi tibbi-kriminalistika va yaxud tibbi-biologiya §öbalarinda oldugu kimi, taqdim edilan obyektlarin foto (video) tasvirlarinin alda olunmasi, onlarin öl9ülmasi va mü§ahida edilan görünü§ün (o cümladan möhürlanma, qabla§dirma va s. vaziyyatin) yazili tasviri ila ba§layir. Bu marhalanin i§ini mahkama-tibb eksperti va laborant birlikda hayata ke9irmalidirlar.
ikinci marhalada taqdim olunan obyektlarin tamligi pozularaq onlarin i9indan müayina edilacak maddi sübutlar 9ixarilir. Bu proseduru hayata ke9irmak ü9ün MTE va PA xidmatinin an azi iki amakda§i calb olunmalidir. Adatan yardim9i laborant maddi sübutlari qabla§dirmadan azad edir ekspert-hakim isa müvafiq qeydlar aparir.
Hayata ke9irilan növbati tadbir artiq maddi sübutlarin ekspert müayinasidir. Bu i§i bir va yaxud bir ne9a mahkama-tibb eksperti icra eda bilar. Müayyan hallarda hakim-ekspertlarla yana§i digar elm sahalarindan bazi mütaxassislar da bu müayinalara calb oluna bilarlar. Sözü gedan müayinalar ümumi qabul olunmu§ plana uygun aparilir va bu plani tafaruati ila aks etdiran müvafiq metodik göstari§lar va tacrübi vasaitlar mövcuddur. Digar tarafdan mahkama-tibb ekspertlari istar rezidentura tahsili zamani, istarsa da ganc mütaxassis kimi hazirliq va talim ke9arkan bu müayina
qaydalari ila atrafli tani§ olurlar. Góstarilan sabablara góra biz baxilan masalanin metodoloji aspektlarina burada geni§ yer vermirik va daha 9ox nazari suallari a9iqlayiriq.
Maddi sübutlarla i§a ba§layarkan ilk ónca onlarin sayi, taxmini ól9ülari (bóyük, orta, ki9ik va xirda), ranglari va ümumi vaziyyati qeyd olunur. Lazim oldugu halda maddi sübutlar su va yaxud digar xüsusi mahlul vasitasila yad maddalardan tamizlanir (masalan kifabanzar maddalardan axar su altinda azad edilir va s.). Sonra maddi sübutlar kifayyat qadar i§iqli otaqda xüsusi laborator massa üzarina yerla§dirilir va quru vaziyyatda óyranilmaya ba§lanilir.
ilk nóvbada maddi sübutlarin bioloji va yaxud qeyri-bioloji material olmasi müayyan edilir. Ekspertizaya maddi sübut kimi taqdim olunan obyektlarin üzarina yapi§dirilan etiketin (yazilan yazinin) matni hamin obyektin (qabla§dirmanin) i9indan 9ixanlarla 9ox vaxt üst-üsta dü§mür. Bu hal adatan qabla§dirma zamani obyektlarin sahv dü§masi ila (üzarinin düz yazilmamasi) bagli olur. Bazi hallarda isa (masalan kütlavi insan talafati ila mü§ahida olunan falakatlar zamani) hadisa yerindan maddi sübutlar gótürülarkan vaxtin mahdudiyyati eksperti talasmaya vadar elayir va o nóqsana yol verarak yanli§ obyekti müayina ü9ün qabla§dirir. Sózsüz ki, maddi sübutlarin qeyri-bioloji obyektlar olmasi a§kar olunduqda mahkama-tibbi antropoloji müayina aparilir. Bela hallarda müvafiq obyektlarin taqdim edan instansiyaya geri qaytarilmasi va yaxud aidiyyati üzra MTE va PA ETT Birliyinin müvafiq §óbalarina ótürülmasi tamin edilir. Maddi sübutlarin bir hissasi biolji, digar hissasi qeyri-bioloji man§ali oldugu taqdirda, ham9inin maddi sübutlarin hamisini bioloji materiallar ta§kil eladikda müayinalar davam edilir.
Sózügedan müayinalar davam etdirilan zaman qeyri-bioloji obyektlarin yalniz ümumi tasviri verilir va onlar qisa xarakteriza olunur. Bioloji obyektlar kimi sahvan daha 9ox saxsi qalpalar qabla§dirilir. Onlari adatan kalla qapagi fraqmentlarina banzadirlar. Yangin hallarinda bazan kómür par9alari yanmi§ insan sümüklarina banzadilarak müayina ü9ün mahkama antropoloji müayinaya góndarilir. Tacrübamizda plastik madda par9asinin sahvan sümük fraqmenti kimi müayinaya taqdim olunmasinin §ahidi olmu§duq. Burada demak lazimdir ki, qeyri-bioloji obyektlarin ayird olunmasi ü9ün adatan stereomikroskopun kómayindan istifada etmak yetardir.
Bioloji materiallar kimi MTE xidmatina daxil olan obyektlardan mahkama-tibbi antropoloqlarin rastla§digi balka da 99%-dan artiq hallarda sümük va yaxud sümük qaliqlari olur. Nadir hadisalarda müayina ü9ün qigirdaq va yaxud dari par9asi (masalan identifikasiya maqsadi ila sifatin perqamentla§mi§ darisi) góndarila bilar. Belalikla demak olar ki, mahkama antropoloqun müayina etdiyi bioloji material sümüklar olur. Sümüklarin müayinasinin birinci marhalasi isa onlarin insana yoxsa digar onurgaliya maxsus olmasini müayyanla§dirmaya hasr edilir.
Yuxarida qeyd etdik ki, mahkama-tibb antropoloqu adatan osteoloji material ila i§layir. Bu sababdan hamin pe§a sahibinin hazirliq saviyyasi onun insan skeletini mütaxassis-morfoloq yaxud anatom kimi bilmasini talab edir. Bu sababdan mahkama antropoloji ekspertizani i9ra edan ekspert tabii ki, insan sümüklarini daha yax§i taniyir va onlari morfoloji alamatlarina góra digar sümüklardan ayirir. Sümüklarin anatomik incaliklari eyni §akilda sümük fraqmentlarinin differensasiyasinada kómak edir. insan sümüklarinin se9ilib ayrilmasindan sonra, artiq qalan sümüklar qeyd etdiyimiz kimi adatan müayina edilmir. icra9i ekspert onlarin yalniz taxmini mansubiyati barada (müayyan morfoloji alamatlara asasan) fikir sóylaya bilar (masalan iribuynuzlu heyvana, qu§a, baliga va s.). Lakin bazi hallarda heyvan sümüklarinin konkret hansi heyvan nóvüna maxsus olmasi barada cavab zarurati yarana bilar. Bu zaman müvafiq masalanin halli talab olunan mütaxassisin (zooloq, ornitoloq, ixtioloq va s.) ekspertizada i§tiraki ila hall olunur.
Mahkama antropologiyasi üzra ixtisasla§mi§ mütaxassis insan sümüklarini heyvan sümüklarindan ayirdiqda müayyan 9atinliklarla da üzla§a bilarlar. Daha 9ox 9atinliklar u§aq skeletinin va yaxud xirda ól9ülü fraqmentlardan ibarat yetkin ya§a 9atmi§ insanin sümüklarinin müayinalari zamani ba§ verir. U§aq skeletinda 9anaq sümüyü ü9 hissadan ibarat olur, faqaralarin formasi se9ilir, azya§lilarda (9 ya§a qadar) alin va 9ana sümüyü adatan iki hissadan ibarat ola bilir, bud sümüyünün ba§i isa u§agin 2-ci ya§inda yeni sümükla§maya ba§layir. U§aq skeletinda morfoloji dayi§ikliklar an azi 16 ya§a qadar davam edir va bu sababdan yuxarida góstarilanlar kimi farqlar 9oxdur va onlarin hamisini biz sadalamaq istamirik. Sadaca onu qeyd etmaliyik ki, istanilan ekspert
(tacrübasindan asili olmayaraq) u§aq skeleti müayinasi apararkan mütlaq u§aq anatomiyasi atlaslarindan istifada etmalidir. Namalum u§aq skeletinda bazi anomaliyalar, inki§af qüsuru, xatalik alamati (masalan raxit) güman edilirsa, onda bazi heyvanlarin sümüklarinin müvafiq hallarda ox§arligini nazara almaq lazimdir. Masalan yenot, susamuru va porsuq kimi heyvanlarin bakulum sümüyü naziklanmi§ u§aq kórpü9ük sümüyüna (§akil №1), ceyranin baldir sümüyü isa u§aq yaxud yeniyetmanin güsurlu osteogenez alamati da§iyan qami§ sümüyüna banzayir (§akil №2).
§akil 2. Yetgin ya§li insanin (yuxarida) va ceyranin (a§agida) qami§ sümüklari.
Qeyd etmak lazimdir ki, u§aq anatomiyasi ila yana§i ham9inin dolun va yenidogulmu§un morfologiyasina dair vasaitlarda mahkama-tibbi antropoloqun stolustu kitablari olmalidir. Bunun vacibliyi onunla izah olunur ki, yenidogulmu§ va ya vaxtindan avval dogulmu§ u§agin skeleti, o cumladan abort naticasinda xaric edilmi§ dolun sumuklari ekspertlarin diqqat markazina daha 9ox du§urlar, nainki u§aq skeletlari. Yenidogulmu§ va yaxud dol sumuklarini tez-tez heyvan sumuklari ila differensiya etmak lazim galir. Masalan yenidogulmu§ kalla qapagi sumuklari (daha 9oxda tapa sumuklari) bazan tisbaga bagasinin lovhalarina, borulu sumuklari isa qu§ sumuklarina banzaya bilarlar (§akil №3 va №4). Maraqlidir ki, tisbaga bagasinin va insan sumuyunun kimyavi spektrlari
bir-birila 90X banzardir va burada daha 9ox morfoloji alamatlarin kömayindan istifada olunur. Tisbaga bagasinin lövhalarinin formasi daha 90X altibucaq olur, üzarinda illik üzüklar nazara 9arpir, lövhalarin üst qati soyulur va altinda daha a9iq, agimtil rangli sümük toxumasi görünür. Qu§ sümüklarina galdikda isa onlar daha havali olmalari va kompakt qatlarinin nazikliyi ila farqlanirlar. Ham9inin sümük iliyi kanali qu§larda daha uzundur (hava ila dolu oldugundan) va diafizlarinda hava ke9mak ü9ün geni§ diametrli (foramen vasculosum-lardan xeyli böyük) daliklar mövcuddur. Lakin nazara almaq lazimdir ki, bazi qu§larda (fardi, ekoloji va s. sabablardan) borulu sümüklarda kontroforslar amala gala bilar bu da onlarin kompakt qatinin qalinla§masina, süngari maddada alava arakasmalarin yaranmasina sabab olur. Bu zaman hamin sümüklarin insan aldaragi (yaxud ayaqdaragi) sümüklari ila, elacada yenidogulmu§ u§agin uzun borulu sümüklari ila differensasiyasi 9atinla§a bilar.
Yetkin insanin skelet sümüklari daha 9ox ev heyvanlarinin (iri va xirdabuynuzlu malqara, donuz, köpak va s.) skelet sümüklari ila müqayisa olunur. insanin qabirgalari va yuxari atraf sümüklari asasan donuz, ceyran, qoyun va ke9i kimi heyvanlarin müvafiq sümüklari ila, a§agi atraf sümüklari isa iribuynuzlu mamalilarin sümüklari ila differensasiya edilir. Kalla skeleti sümüklari nadir hallarda (bazi anomaliyalarda, patoloji hallarda va s.) primatlarin kalla sümüklari ila farqlandirmak lazim galir. Mahkama-tibbi antropoloq ü9ün göstarilan hallarda 9atinlik asasan differensasiya edilan sümüklarin ekspertizaya fraqment §akilinda taqdim olunmasi zaman üza 9ixa bilar.
C) d)
§akil 3. Tisbaga bagasi (a), yenidogulmu§ u§agin kalla skeletinin qapaq hissasi (b), yenidogulmu§un kalla qapagi sümüklarina banzar tisbaga bagasi fraqmenti (d) va baga lövhalarinin
üst qatinin soyulmasi (d).
§akil 4. Yenidogulmuç uçagin (yuxarida) va toyuqun (açagida) bud sümüklari.
Ekspertlar gündalik tacrübalarinda müqayisali müayinalar talab edan hallarda daha çox mal-qara skeletlari ila rastlaçirlar. Bu sümüklarin diafizlari insan sümüklarindan farqli olaraq daha yastila§mi§ olurlar, kasikda kompakt qatlari nazara çarpan daracada qalindir, süngari maddanin masamalari nisbatan iri va kobuddur. Hamçinin heyvan sümüklari daha massiv olur. A§agida taqdim olunan §akilda inayin uzun borulu sümüyü ila insanin bazu sümüyü arasinda olan bazi morfoloji farqlar (kompakt maddanin qalinliginda) göstarilmi§dir (çakil №5). Qabirga sümüklari tam olduqda onlari insan sümüklari ila müqayisa etmak adatan çatinlik töradmir. Qoyun, donuz, keçi va it kimi ev heyvanlarinin qabirgalari tam §akilda müayina edildikda morfoloji alamatlarina, ayrilik daracasina va digar xüsusiyyatlarina göra insan qabirgalarindan asanliqla difeferensasiya edilir. Faqat qabirga fraqmentlarinin müqayisasi bir qadar problemli olur, çünki anatomik alamatlar çox vaxt natamam olur. Qabirga fraqmentlarinin insana yaxud heyvana maxsus olmasini tayin etmak ^ün müayyan riyazi metodikalar var, lakin bela hallarda fikrimizca histoloji müayinalara üstünlük vermak lazimdir.
§akil 5. insanin bazu sümüyünün kompakt qatinin xarici görünü§ü va qalinligi (a) inayin müvafiq sümüyünün kompakt qati (b) ila müqayisada.
Xirda 0I9ÜIÜ sümük fraqmentlarini histoloji müayina yolu ila farqlandirmak daha alveri§lidir. Bela yana§ma naticalarin dürüstlüyü baximindan da maqsada uygundur. Bir 90X halda sadaca mikroskopiyanin kömayi vasitasi ila müxtalif sinif mamalilara aid növlarin sümük toxumalarinin qurulu§unda farqlari a§kar etmak mümkün olur (§akil №6).
§akil 6. insanin (a), itin (b) va donuzun (c) bud sümüklarindan götürülmü§ nümünalarda sümük
toxumasinin mikroskopik qurulu§u.
Sümük toxumasinin mikromorfoloji qurulu§da mövcud olan farqlar daha yax§i elektron mikroskopiya vasitasila mü§ahida edilir. insanin va bazi ev heyvanlarinin (ördayin va atin) borulu sümüklarinin qurulu§unun ultramikroskopik farqlarini a§agidaki §akil nümayi§ etdirir (§akil №7).
§akil 7. insanin (a), ördayin (b) va atin (c) borulu sümüklarinin kompakt qatinin
elektronmikroskopik qurulu§u.
Diqqat yetirmak istardik ki, yuxaridaki §akillar nümuna kimi baladolma ü9ün verilib. Müqayisali histoloji müayinalari (müvafiq ekspertizalar zamani) yalniz xüsusi hazirliqi va sari§tasi olan histomorfoloq yaxud patomorfoloq tarafindan i9ra olunur.
Bazi hallarda xirda heyvan sümüklari sahvan insanin al va ayaqdaragi sümüklari adi ila mahkama-tibbi ekspertizaya góndarilir. Yuxarida qeyd etdiyimiz kimi al va ayaqdaragi sümüklari bazan qu§larin sümüklari ila müqayisa edilir. Mamalilardan isa bu sümüklara banzarlari xirda ev heyvanlarinda (pi§ik, dov§an va s.) va daha tez-tez ayi pan9asinda rast galinir (§akil №8 va №9).
§akil 8. insan ayaginin (sagda) va ayinin dal pancasinin (solda) skeletlari (a), müxtalif ev heyvanlarinin sümüklari (b) - yuxaridan a§agiya: toyuq, pi§ik va dov§anin bud sümüklari.
§akil 9. insanin (solda) va ayinin (sagda) baldir va ayaq sumuklari.
Ekspert muayina zamani osteoloji obyektin skeletla§mi§ ayi pancasi olmasindan §ubhalandiyi halda ilk novbada distal falanqalara diqqat yetirmalidir. Bu falanqalarin uzarinda dirnaq yerina caynagin olmasi 9ox vaxt digar panca sumuklarinin mansubiyyati barada da fikir soylamaya va
onlarin insan sümüklari olmasini inkar etmaya imkan verir. Hamçinin ayinin daraq sümüklarinin asasinda adatan çoxlu sesamoid sümüklar vardir va onlarin tasirindan adatan alava oynaq izlari olur ki, buda müvafiq müqayisalar zamani faydali alamat kimi istifada edila bilar. Bazi hallarda bu masalada rentqenoqrafiyaninda faydali olmasi mümkündür. Belaki, ayinin daraq va falanqa sümüklarinin diafizlari bir qadar artiq rentgenkontrast xassaya malik olduqlarindan rentgenoqrammalarda daha tünd görünürlar (çakil №10).
§akil 10. Ayinin ön pancasinin (solda) va yetgin ya§li insanin alinin (sagda) rentgenoqrammalari.
Müasir dövrda müvafiq metodik materiallarin bolluguna baxmayaraq ekspertiza zamani har bir ekspert müvafiq müayinalarin naticalarinin qiymatlandirmasinda müayyan çatinlik çaka bilar. Bu sababdan istanilan vaxt mahkama-tibbi antropoloq öz müayinalari naticasinda sümük va yaxud sümük fraqmentlarinin növ mansubiyyatina dair konkret bir fikira gala bilmadiyi halda histoloji, seroloji, elektronmikroskopik va digar alava müayinalar tayin etmak huququndadir. Va son vasita kimi har zaman DNT-genotinoskopiya ekspertizasi da keçirila bilar.
Müqayisali müayinalarin yekununda müayyan edilmi§ bütün insan sümüklari götürülür va ayri saxlanilir. insan sümüklari va yaxud framentlarinin skeletin hansi tarkib hissasina aid oldugu va daqiq anatomik adlari qeyd edilir. Sümüklarin badanin sag va ya sol hissasina aid olmasi, anatomik sira nömrasi va digar malumatlar talab olunan hallarda sümük sathinda içaralanir. Hamçinin sümüklarin tam va yaxud natamam olmasi, patoloji, travmatik va digar dayiçikliklara maruz qalmasi va digar xüsusi alamatlari da qeyd olunur. Bu qeydlar mahkama antropoloji müayinalarin növbati marhalarinda hansisa diaqnostik metodikanin seçilmasinin asaslandirmasinda müvafiq rol oynayirlar.
Açagida mahkama-tibbi antropoloji ekspertizalar zamani insan sümüklari ila daha çox müqayisa edilan heyvan sümüklarinin anatomik quruluçunu va morfoloji alamatlarini aks etdiran §akill taqdim edilir (çakil №11).
§akil 11. a) - soldan saga: insanin, ceyranin, ayinin va inayin bud sümüklari;
b) - soldan saga: insanin qami§ sümüyü, inayin mil va dirsak sümüklari (biti§ik), atin qami§ sümüyü, inayin qami§ sümüyü;
c) - yuxarida: insanin a§iq va daban sümüklari; a§agida ayinin a§iq va daban sümüklari;
d) - yuxarida: insanin va ayinin oma sümüklari; a§agida insanin va itin mil sümüklari;
