CC BY
25Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ
637
ТЭВП F9LAK9TL9RÍN EKOLOJÍ F9SADLARININ T8DQÍQÍ
ÍMAM9LÍYEVA C9MÍLa NÜSR9T QIZI
"Bina va qurgularin istismari va rekonstruksiyasi" kafedrasinin dosenti, t.f.d., Azarbaycan Memarliq va ín§aat Universiteti, Azarbaycan, Baki
Annotasiya. Geolojiprosesldr vd tdbii hadisdldr insanlara vd tdbidtd vurdugu ziyan ddrdcdsind gord fdlakdt daxil olmaqla tdhlükdli vd xoçagdlmdz olur. Insan hdyati ûçûn, tdbii fdlakdt vaxti bilavasitd oldugu kimi hdmdd binalarin, tikilildrin dagilmasi ndticdsindd birbaça tdhlükd yaradan prosesldr tdhlükdli ddrdcdyd aiddir. Bu prosesldr ba§ vermd aninin qeyrimüdyydnliyi vd tdzahürünün yüksdk sürdtli olmasi ild xarakterizd olunurlar. Onlara zdlzdld, sunami, daqn, qasirga, meteroid dûçlmdsi, torpaq sürü§mdsi, sel, qar uçqunu, uçurum vd vulkan püskürmdsi aiddir. Qeyd eddk ki, bütün bu prosesldr vd hadisdldr insan hdyati ûçûn ancaq müdyydn §draitdd tdhlükdlidir. Bu mdqald tdhlükdli prosesldrld bagli bdzi tdbii fdlakdtldrin ekoloji ndticdldrini oyrdnir. Tdbii prosesldrin intensivliyinddn asili olaraq insanlar ûçûn fdlakdtli vd mdnfi ndticdldri, hdmçinin bdzi zdlzdldldrin ekoloji fdsadlari müdyydn edilir. Tdbidtdd ba§ verdn müxtdlif kataklizmalar ndticdsindd bddbdxt hadisdldr, insan sivilizasiyasinin sdviyydsinddn, elm vd texnikanin inki§afindan asili olmayaraq ba§ verib vd verdcdk. dgdr zdlzdld vd firtinanin qarçisini almaq mümkün deyilsd, o zaman elm onlanrin tordddcdkldri fdsadlarin daha az dagidici olmasinin yollarini tapmaq iqtidarindadirmi? Mdhz bu problemldrin hdlli ild ekoloji geologiya bilikldr sahdsi md§gul olur.
Açar sôzlw. proses, factor, intenivlik, ekoloji fdsad, proqnoz, tdsir.
ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ПОСЛЕДСТВИЯ СТИХИЙНЫХ БЕДСТВИЙ
ИМАМАЛИЕВА ДЖАМИЛЯ НУСРАТ
Доцент кафедры «Эксплуатация и Реконструкция Зданий и Сооружений», к.т.н., Азербайджанский Архитектурно-Строительный Университет,
Азербайджан, Баку
Резюме. В данной работе исследуются экологические последствия некоторых природных катастроф, относящихся к опасным процессам. Определены катастрофические и неблагоприятные последствия природных процессов для человека в зависимости от их интенсивности, а также экологические последствия некоторых землетрясений.
Bizim dovrda geoloji va baçqa tabii proseslari qiymatlandirdikda daha çox onlarin ekoloji fasadlarinin qiymatlandirilmasina fikir verirlar. Misal ûçûn agar avvallar geoloji cahatdan asaslandirilmi§ mûhandis qurgularinin yerlaçdirilmasina va tabii proseslarin tasiri naticasinda onun dayniqligina asas diqqat yetirilirdisa, indi daha çox insanlarin ya§ayi§ yerlarinin ekoloji cahatdan asaslandirilmi§ seçilmasina (ya§ayi§ mantaqalarinin, istirahat evlarinin, sanatoriyalarin va s. yerlaçdirilmasi), ya§ayi§ mûhitinin rahatliliginin dayarina, geoloji proseslar tarafindan hayat ûçûn var olan tahlûkaya va bu tahlûkalarin insanlara tasirinin naticasinin proqnozuna diqqat yetirilir.
ilk novbada har bir prosesin tam miqyasli tazahürü nazarda tutulur. Har bir zalzala va ya qasirga insan itkisi ila mûçayiat olunmur. Hayat ûçûn bilavasita tahlüka tabii prosesin müayyan güc ila tazahür etmasi zamani ba§ verir (cadval 1). O, müxtalif parametrrlarla (sürat, amplitituda, qalxma hündürlüyü, saha, tasir radiusu) va müxtalif olçû daracali çkalalrla (3-dan baçlayaraq sürü§mada va vulkan püskürmasinda, 12-ya kimi zalzalada)qiymatlandirilir. Belalikla 12 balliq MSK-64 §kalasi ila zalzala intensivliyinin qiymati (facia ancaq 9 ball va yüksak seysmik sarsintida ba§ verir), 6 balliq Ambreysiz §kalasi ila sunami intensivliyinin qiymati (5-6 balliq dalgalar zamani), 4 daracali §kala ila çaylarda suyun qalxmanin va daçqinlar zamani su basmi§ sahanin qiymati (ancaq bir neça çay
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 ТСХШЧ^КМ НАУКИ
2021 - 5.81
sistemini ahata edan 1-ci daracali da§qinlar zamani), 3 daracali §kala ila isa suxurlarin yerdayi§ma suratinin qiymati ( yerdayi§ma surati onlarca metr saata 9atan suratli suru§malar zamani) ol9ulur.
Cadval 1
intensivliklarindan asili olaraq tabii proseslarin insana vurdugu faciavi va xo^agalmaz
fasadlar
Prosesin xususiyyati Prosesin intensivliyi hansiki onun naticalari sayilir
Adi Ol^iilan parametrlar intensivliya gora bolgularin say Falakat Xo^agalmaz
Zalzala Yer sathinin titramasi (MSK-64 §kalasi) 12 9-12 1-8
Sunami Dalganin amplititudu (Ambreysiz §kalasi) 6 5-6 1-4
£aylarin da§masi Suyun qalxma saviyyasi va su basmi§ saha 4 1 2-4
Vulkan puskurmasi Mexaniki, termiki va kimyavi tasir daracasi 3 1-2 3
Sellar Aparilin mohkam materialin hacmi 4 4 1-3
Suru§ma Yerdayi§ma surati 3 3 1-2
Butunlukla umumi qanunauyguluq tadqiq edilmakdadir. Na qadar guclu tabii proseslar gedirsa bir o qadar 9oxlu insan itkisi olur. Qar u9qunlar istisna ta§kil edir. £ox illik statistik naticalara gora orta ol9ulu qar u9qunlarindan 9oxlu sayda insan olur, nainki boyuk ol9ulu. Yaqin ki, burada artiq ba§qa faktorlar quvvaya minir - ahalinin sixligi va arazinin manimsnilma saviyyasi. Suru§malar zamani torpaq suru§masinin su anbari hovzasina du§masi va dalganin bandin uzarindan a§araq ahalinin six oldugu 9ay darasina tokulmasi taqdirinda insan talafati ahamiyyatli daracada daha 9ox olur.
Buna, italiyada Lanqoran §aharinin dagilmasi va tagvari Vayont bandinin a§agi istiqamatinda ya§ayan 3000 nafar §ahar ahalisinin mahv olmasini aydin numuna gostarmak olar.
9gar tabii kataklizmalar planetin ya§ayi§ maskani olmayan yerlarinda ba§ verirsa insan olumu olmayada bilar va tabii prosesin amala galmasi, onun butun gucuna baxmayaraq faciavi olmayacaq. Bela ki, 4 dekabr 1957-ci ilda Qobi-Altayda 11 ball gucunda zalzala 5 million km2 radiusunda hiss olunmu§du (Monqolustanin demak olar ki, butun arazisi, Buryatiyanin canubu, irkutsk va £ita vilayatlarinda va £inin §imal ayalatlarinda). Ancaq Qobi-Altay yarimsahrasnda ahali sixliginin az olmasi naticasinda ahali arasinda talaf olma cuzi olmu§dur.
9hali arasinda olanlarin sayini muayyan edan u9uncu faktor - proqnozla§dirima sisteminin i§lanib hazirlanma saviyyasini aks etdiran camiyyatin inki§af saviyyasi, ba§ vera bilacak hadisalarin qabaqcadan xabardarligi va qar§isinin alinmasi. Qgar potensial odaraq fasiali proses qabaqcadan xabar verilmi§sa va onun insana tasirinin qar§isinin alinmasi u9un tadbirlar gorulmu§sa (qoruyucu dambalarin qurulmasi, binalarin va qurgularin in§aatinda zalzalaya davamli konstruksiyalarin tatbiq olunmasi, ahalinin vaxtinda taxliyya edilmasi) o zaman insan camiyyatina falakat ba§ vermayada bilar, baxmayaraq sossial-iqtisadi aqibat olduqca hiss olunacaq daracada olacaq. Bela ki, 1987-ci ilin iyul ayinda italiyanin Valtellina bandinin a§agi istiqamatinda Adda 9ayinin vadisindan 80 min insan
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 TE^HHK^ ^YKH
2021 - 5.81
taxliyya edilmi§dir. öhalinin hayati ü9ün tahlükaya Valpol torpaq sürü§masinda, bandin yuxari byefinda Adda 9ayi darasinin qar§isini kasan 40 mln. kub metr qaya süxurlarinin u9masi va band §anasi üzarindan suyun a§masi ehtimali sabab olmu§du. Naticada hündürlüyü 33 m, uzunlugu 1,2 km oln tabii band va hasmi 20 mln. kub metr olan göl yaranmi§dir.
Lakin faciali va xo§agalmaz tabii proseslarin ba§ verdiyi zaman insan talafatindan büsbütün qa9maq, 9ox zaman bu proseslarin ba§ verma tezliyi, kifayat etmayacak daracada öyranilmasi va proqnozla§dirilmasi sababindan mümkün olmur. Hatta ahalisinin yüksak ta§kilat9iligi, tabii falakatlara daha 9ox hazir olmasi va nazarat-öl9ü ci§azlari ila texniki tachiz edilmi§ Yaponiya kimi dövlatda orta illik insan talafati 1955-1963-cü illarda 1491 adam ta§kil edirdi.
Planetin an faal seysmik zonasinda yerla§an Yaponiyada insan talafatina göra (864 nafar) birinci yeri zalzala deyil, qasirganin tutmasi a9iq aydindir.
Tabii falakatlar bir qayda olaraq müayyan regionlara meyillidirlar, harada ki, onlar daha 9ox ba§ verirlar va daha 9ox talafata gatirib 9ixarirlar. Afrika ü9ün quraqliq, Hindistan ü9ün da§qin, Amerikanin Sakit okean sahillari ü9ün isa tufan va qasirga saciyyavidir. Bela zonalar Rusiya arazisinda da se9ilir. Vulkan püskürmasi va sunnami dalgalari daha 9ox Kuril-Kam9atka zonasinda, sellar, sürü§malar va u9qunlar isa Qafqaz va Ural daglarinda ba§ verir.
Tabii faciali proseslarin inki§afinin xüsusiyyatlarindan biri, onlarin ba§ verma bagliligidir. Zalzalalar sürü§ma amala galmasina, u9qun va sellara, bazan isa firtina va sunamilara sabab olur. Bu ikinci daracali tabii proseslarin insan ü9ün manfi tasirlari daha 9ox olur nainki birinci daracali tabii proseslarin. Faciali proseslar insan hayatina bilavasita tahlükadan ba§qa qisman tasirada malikdirlar. Bunlara tabii kompleksin atraf mühitin parametrlarinin neqativ dayi§masina gatirib 9ixaran bu va ya ba§qa funksiyalarinin pozulmasi aiddir.
Zalzalanin zadalama faktorlarindan biri da birinci növbada yer sathinin titrayi§inin mexaniki tasiridir. Har9and ki, zalzala zamani insan talafatinin sababi 9ox nadir hallarda yer sathinin öz-özlüyünda harakati olur. 1948-ci ilda Yaponiyada 5000-dan 9ox insan hayatina son qoymu§ zazala zamani yerin 9atlagina dü§mü§ insan ölümünün yegana tasadüfü malumdur. Zalzala vaxti insanlarin ölümünün ba§lica sabablari dolayisiyla olan faktorlardir: u9ma, su basma, elektrik carayani vurmasi, zadalanmi§ borulardan sizan qazin töratdiyi partlayi§ va yanginlar, ham9inin insanlarin 9axna§madan va qorxudan irali galan nazaratolunabilmayan faaliyyatlari.(cadval 2)
Cadval 2
Bazi zalzalalarin ekoloji naticalari
Tarix §ahar MSK-64 ínsan ya§ayi§inin Ekoloji fasad
ölka üzra ball xüsusiyyati bilavasita birba^a
28.06.1948 Fukun Yaponiya 9-10 §ahar tikintisi 5131insan halak olub 1 adam yariga dü§üb
1957 Qobi-Altay, Monqolustan 12 Ala9iqlar insan talafati yoxdur insan talafati yoxdur
27-28.06.1976 Xebey gin 10 Tapa yamaslarindaki magaralar 650000 insan halak olub insan talafati yoxdur
25.05.1995 Nefteqorsk Rusiya 9 Sesmikdayaniqli olmayan binalar «Xru§§ov tikililari» 1989insan halak olub insan talafati yoxdur
Falakatlar zamani sularin §orla§masini, tozlu firtma, quraqliq naticasinda torpagin eroziyasini, buragan va qasirga vaxti torpagin münbit layinin üfürülmasini; tarkibinda agir metallar, arsen, bor kimi elementlar olan vulkan külünün tullanmasi naticasinda torpagin 9irklanmasini, kant tasarrüfati faaliyyatinin yenidan ba§lanmasi zamani bu elementlar qida mahsullari ila insan orqanizmina dü§a
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ
2G21 - 5.81
bilar; subasma zamani akinin zay olmasina gatiran va su saviyyasinin açagi dü§masindan sonra §umlanmi§ yerdan istifadani imkansiz edan bunla da bir sira hallarda sonradan acliq tahlükasi yaradan arazinin lillanmasini bilavasita tahlükalara nümuna göstarmak olar.
Baxmayaraq ki, xoçagalmaz proseslar insan ya§ayi§inin rahatligina va ya onun ya§ayi§ mühitinin ahamiyyatli hayat komponentlarina manfi tasir göstarir onun hayatina bilavasita tahlüka tasvir etmir. Onlar insan hayati ila ölçülan tasir sürasina göra va onlarin antropogen faktorunun tasiri altinda §iddatlandirilmalari ila xarakteriza olunurlar. Onlara, su hövzalarinin saviyyasinin dayiçmasi, bataqlaçma, karst, abraziya, suffoziya, qabarma, buz üstü buzlarin amala galmasi va baçqalari aiddir.
Xoçagalmaz proseslarin insana va tabiata tasiri müxtalif planli olur va xüsusila açagidaki amillara baglidir:
- ekosistemin mahsuldarliginin a§agi dü§masi va torpaqlarin sahraya dömalari ila alaqadar tasarrüfatin aradan çixarilmasi (Birla§mi§ Millatlar Taçkilatinin malumatlarina göra har il sahra §imali Afrikada insanlardan 100 min hektar faydali torpaqlari alir);
- deflyasiya naticasinda insanlarin va heyvanlarin yuxari tanaffüs orqanlari va mada-bagirsaq yollari xastaliklarinin artmasi. Kiçik buynuzlu heyvanlarin qirilmasi ehtimali. Bela proseslar (deflyasiya dag süxurlarinin külayin gatirdiyi mineral hissaciklara yonulmasi, cilalanmasi va üfürülmasi) canubi Aral atrafini ahata edib. Aralin 26 min kv.km-lik qurumu§ dibinin sathinda çox duzlu torpagin üza çixmasi naticasinda har il atmosfera 40-150 mln.ton duzun atilmasina gatirib çixardi. Aral atrafinda insanlarin hayat tarzlarinin kaskin pisla§\masi bu regionu ekoloji falakat vilayati elan etmak zarurati ila naticalandi;
- su hövzalarinin saviyyasinin artmasi naticasinda qabarma-çakilma qur§aqlarinin azalmasi, bunun naticasinda da firtina va daçqinlarin intensivliyinin artmasi;
- su ehtiyyatlarinin azalmasi, su saviyyasinin azalmasi naticasinda su hövzalarinin dibinda §oranliqlarin amala galmasi;
- bataqla§manin,erroziya va sürü§ma naticasinda mahsuldarligin a§agi dü§masi (Moldovada me§a zolaginin agacdan tamizlanmasi va sahasi 60 hektar olan dag yamacinin sürü§maya dayanaqligin zaiflamasindan sonra üzüm va çox illik ot mahsullarinin tamaman itirilmasi hadisasi malumdur)
- termorkarst va s. zamani §ahar va qasabalarin kommunal tasarrüfatinin istismarinda, mülki va sanaye tikililarinda rast galinan çatinliklar.
Tahlükali va arzuedilmayan proseslarin ekoloji naticalarinin qiymatlandirilmasi norma, risk, böhran va falakat kimi ekoloji sistemin adekvat qiymatlandirilmasi ila uygunlaçdirilmalidir.
Tahlükali ekoloji proseslarin bütünlükla ekoloji sistema, xüsusila, insana tasiri tibbi-bioloji, iqtisadi, sosial, botaniki, torpaq, zooloji va geodinomik meyarlar kompleksi ila qiymatlandirilir.
ilk ^ meyarin yüksak ahali sixligi olan urbanizasiyala§mi§ va sanaye cahatdan manimsanilmi§ arazilara tahlükali proseslarin tasirinin qiymatlandirilmasi ^ün istifada olunmasi daha maqsadauygundur.
Tibbi bioloji meyarlar üzra tasnifatlar tahlükali geoloji prosesla alaqadar olan insan itkisi sayini nazara alirlar. Onlar kifayat qadar çoxmiqyaslidir, ikidan altiyadak sira sayi vardir va iki qruppa bölünür: bazilari insan itkisini tahlükali va arzu edilmayan proseslar caminin tasir miqyasi (sahasi) ila bir tutur, digarlari isa har bir tabiat proseslarinin tahlükasini ayri-ayriliqda qiymatlandirirlar.
Birinci qruppa mülki müdafia içlari va fövqalada hallar üzra Nazirliyin (Rusiya FHN) tasnifati, N.B. §ebalinin universal fövqalada hallar §kalasi, BMT-nin fövqalada va digar hallar zamani yardimin koordinasiyasi bürosunun (FHKKB) çkalasi va baçqalari. insan itkisi sayi haqqinda materiallari ümumila§dirarak bütün geoloji proseslarin tasirini ^ miqyas saviyyasinda saciyyalandirmak olar: birinci - adi lokal saviyyada (insan itkisi 30 adamdan çox olmazsa), ikinci -adatan regional saviyyada (insan itkisi 1000 adamdan çox olmazsa) va nhayat, ^üncü - regional, hatta planetar saviyyada (insan itkisi 1000 adamdan çox olarsa).
9gar ekoloji sistemin sabit inkiçafi pozulmursa va itgiya sabab olan badbaxt hadisalar ba§ vermirsa tahlükali va arzu edilmayan proseslarin tasiri ekoloji norma kimi qabul edila bilar.
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 ТЕХНИЧЕСКИЕ НАуКИ
2021 - 5.81
Psixoloji cahatdan bu proseslarin tasirini aksar ahali hiss etmir, tak-tak travmalar isa faciali epizod kimi qabul olunmur. Ekoloji sistemin sabitliyini azaldan geoloji proseslar ekoloji zarar sayila bilar. Bu zaman insan itkisi sayi 30 nafara çatir. öksar ahali üçün bu hadisalar (masalan sel axini va sürü§malar) narahatçiliq va tala§ hissi yaradir. Ekoloji sabitliyin pozulmasi va 1000 nafardan artiq insan itkisi ila naticalanan geoloji proseslarin ba§ vermasi ekoloji böhran hesab olunur. Bu hadisalar psixoloji çaraiti dayiçir va yerli mühacirat partlayiçina sabab olur, insanlar öz yurd-yuvalarini tark edirlar. insan itgisi 1000 adami ötarsa va ekoloji sistemin praktiki olaraq barpa olunmaz pozuntulari ba§ verarsa bu cür geoloji proseslarin tahlükali tazahürü ekoloji falakat hesab olunur. Bu cür hadisalar camiyyatda ümumi ümidsizlik va hayat dayarlarinin asasli suratda dayiçmasina sabab olur, sag qalmi§ adamlar üçün isa bu hadisalar onlarin hayatlarini birdafalik sindiran hadisa kimi yadlarinda qalir. (masalan zalzala naticasinda ailasini itiranlarin).
itgilarin sayina göra ikinci qrup tabii proseslar tasnifati har bir prosesin tahlüka daracasini ayri-ayriliqda nazardan keçirir. Bu cür yanaçma bir çox tahqiqatçilar tarafindan tarafindan istifada olunmuçdur. Bela ki, S,M. Myaqkov insanlar ^ün an tahlükali falakat qasirgalari, A.L. Raqozin, V.i.Osipov va N.S. Krasilov - quraqliqlari, i,V, Çesnakov isa - daçqinlari hesab edir.
Görünür, ayri-ayri tabii proseslarin itkinin sayina göra ekoloji sitemin vaziyyatina tasirini artiq yuxarida qeyd olunmuç siniflar nöqteyi nazarindan qiymatlandirmak lazimdir - norma, risk, böhran va falakat.
Arzu edilmayan va tahlükali proseslarin tasiri pul §aklinda qiymatlandirila bilar. Bu halda arzu edilmayan va tahlükali proseslarin iqtisadi qiymatlandirma meyari istifada olunur ki, onun da asas parametri daymi§ maddi zarardir.
Tahqiqatçilar arasinda hansi prosesin daha çox maddi zarar vurmasi haqqinda birga fikir yoxdur. Bela ki, V.i.Osipov çoxillik mü§ahidalarina asaslanaraq birinci yerda tropik firtinalari, A.L. Raqozin va Q.L.Koff isa daçqinlari göstarir. i.V.Çesnakov isa Rusiyanin iqtisadi rayonlari üzra orta çoxillik zarari müayyan edarak göstardi ki, Rusiyanin aksar arazilari üzra an «bahali» proses yangin, §imali Qafqaz, §arqi Sibir va Uzaq §arq regionlari üzra isa zalzaladir.
Geoloji adabiyyatda çoxillik malumatlardan istifada edilarak maddi zararin, qiymatlandirilmasi qaydasina (masalan, zalzala zamani) §übhali münasibat mövcuddur. Bir çox hallarda nadir an güclü hadisalar zararin ümumi hacminin çox hissasini tamin edir. M.B.Rodokin va N.V.§ebalin «müayyan xarakterik takrarlanma ila, masalan ilda bir dafa ba§ vermi§ hadisadan daymi§ zararin xarakterik miqdarini» asas parametr kimi götürmayi taklif etmiçdir. §übhasiz, bu parametr qeyri xatt üzra va qeyri barabar ba§ veran hadisalarin qiymatlandirilmasi üçün elmi cahatdan an asaslandirilmi§ parametr hesab olunur va bilirik ki. Tabii proseslar bu cür ba§ vermayina baxmayaraq indiyadak bu nazariyya praktiki istifadasini tapmamiçdir.
Tam riski ilda milyon rubl./ha mümkün iqtisadi zarar müayyan edan ba§qa bir iqtisadi parametr A.L.Raqozin tarafindan taklif olunmuçdur va Qrozniy §ahari arazisinda tabii riskin qiymatlandirilmasinda istifada olunmuçdur. Bu çaharda torpaqyatma ila alaqadar ekoloji riskin an yüksak qiymatda olan rayonlari müayyan edilmiçdi.
iqtisadi zarar birbaça va bilavasita ola bilar. Birbaça iqtisadi zarar hayatin «qiymati»ila ö^ülür ki, bura alillarin taminati va barpaolunma içlari daxildir. 80-ci illarda SSRi-nin orta sakinin «hayat» qiymati 350 min rubl, orta hesabla dünya üzra isa 120 min AB§ dollari ta§kil edirdi.
Bilavasita iqtisadi zarar dagilmi§ müassisalardan alinmayan mahsullarin qiymatina göra, bu müassisalara bagli digar müassisalarin da macburan ba§qa taminat va naqliyyat variantlarindan istifada etmasindan yaranir. Bütün bu masalalar iqtisadçilar tarafindan yax§i i§lanilmi§dir.
Daimi faaliyyatda olan va buna göra da nazara çarpmayan geoloji proseslarin tasirindan daymi§ çoxillik orta zarar insan ^ün çox tahlükali olmasa da (müstavi, yargan va çay açinmasi, araziyarin yanmasi) bazi hallarda insan ölümüna sabab olan proseslardan (da§qin, zalzala, sürü§ma va uçqun) daymi§ zararla bir araya qoyula bilar.
Tahlükali va arzu edilmayan proseslarin tasirindan daymi§ maddi zararin qiymatlandirilmasi üzra müxtalif tasnifatlar bazan bir biri ila qariçdirila bilmaz. Onlar tahlüka daracasini ya valyuta mazannasini nazara almadan, ya da ki, Rusiyanin iqtisadi inkiçaf saviyyasini nazara almadan AB§
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ
2G21 - 5.81
dollari ila qiymatlandirirlar. Bizim fikrimiza göra, zararin an asaslandirilmi§ hesablanmasi minimal amak haqqi ila ö^ülandir.
Rusiya FHN tövsiyyalarina asaslanaraq va i§lanmi§ ekoloji sistemin vaziyyati siniflarini nazara almaqla ela tahlükali va arzu edilmayan prosesin ba§ vermasi norma kimi taklif olunur ki, o zaman maddi zarar 1000 minimal amak haqqi mislini , risk - 1000-500000 minimal amak haqqi mislini, böhran - 500000 - 5 000 000 minimal amak haqqi mislini, falakat isa 5 000 000 -dan çox minimal amak haqqi mislini keçmir.
Bütün bu yanaçmalar zararin müayyan edilmasi zamani sosial-iqtisadi prioriteti göstarir. Amma ekoloji nöqteyi nazardan onlar kifayat qadar düzgün görünmür. Görünür, «hayat» qiymatini deyil, bu hayatin saxlanmasini va rahat yaçama çaraitini tamin edan tabiati qoruma va mühandis tadbirlarina çakilan xarclari hesablamaq lazimdir. Bu deyilanlar ilk növbada §ahar aqlomerasiyasina va sanaye rayonlarina, yani ahalinin six camlaçdiyi arazilara aiddir. iqtisadi meyar kand tasarrüfati üçün istifada olunan arazilarin ekoloji sisteminin normal içlamasinin saxlanmasina çakilan xarclarin qiymatlandirilmasi üçün da istifada oluna bilar. Hal-hazirda yegana qiymatlandirma sistemi yoxdur. iqtisadi analiz konkret tadbirlarin xarclarinin qiymatlandirilmasina yönalir ki, bu da real maliyya imkanlari bazasinda ba§ verir va arzu olunan tabiati mühafiza effektini vermir.
Geoloji proseslarin tasirinin qiymatlandirilmasinin sosial meyari da praktikada istifada olunmaga baçladi. Tahlükali tabiat proseslarindan sigortalanma insan itkisinin va birbaça va bilavasita zararin hesablanmasi metoduna baglidir. Bizim ölkamizda tahlükali tabiat proseslarindan sigortalanmanin informasiya sistemi yalniz indi yaranir va geoloji proseslarin tahlükali tasiri zamani ekoloji sistemin vaziyyatinin qiymatlandirilmasinin sosial meyari hala içlanilmayib.
Yuxarida verilan çarhlar - ekoloji-geoloji baximdan yer qabiginin öyranilmasina yaxinlaçmaq sahdi va yer qabiginin vaziyyatinin bütövlükda ekoloji sistemla, tahlükasizlikla va xüsusila insanin rahat yaçamasi ila baglamaq cahdidir. Tabiat hadisalarinin, tahlükali va arzu edilmayan geoloji proseslarin taklif olunmu§ qiymatlandirma meyarlarinin istifadasi bir çox tabiati qoruma qararlarinin qabul olunmasinin asasini taçkil edacak ekoloji-geoloji xaritalarin tarkibinin içlanilmasi ^ün geni§ imkanlar açir.
9D9BÍYYAT
1. imamaliyeva J.N. Elimination the consequences of natural disasters. Пути повышения эффективности строительства в условиях формирования рыночных отношений, Сборник научных трудов, Министерство Образования и Науки Украины, Киевский Национальный Университет Строительства и Архитектуры, Киев, с.25-30, 2019.
2. Имамалиева Д.Н. Планирование ликвидации разрушительных последствий стихийных бедствий. Журнал «Современное промышленное и гражданское строительство» №2, том 18, с.53-59, 2022.
3. imamaliyeva J.N. Ecological Assessment of After-Effects of Seismic vibrations. The fourth eurasian risk conference and symposium 11-13 October . RT&A, Special Issue № 4 (70) Volume 17, Baku, Azerbaijan, 2022.
4. Bobok S.A., Yurtushkin V.I. Emergencies. Protection of the population and territories. -M.: -288 p., 2000.
5. Bykov A.A., Murzin N.V. The problem of analyzing the security of man, society and nature. St. Petersburg: Nauka, - 247 p., 1997.
6. Ivanov B.S., Cutters E.A. Life safety. 3rd ed. - M.: MGIU, -225 p., 2005.
7. Atamanyuk V.G., Shirshov L.G., Akimov N.I. Civil Defence, M: Vysshaya shkola, 1986.
8. Cutter, S. L., Boruff, B. J., and Shirley, W. L. Social vulnerability to environmental hazards. Social Science Quarterly, 84(2), pp. 242-261, 2003.
