CC BY
9ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ TECHNICAL SCIENCES
CAD/CAM УЭ CEViK iSTEHSALAT SiSTEML9RlND9 iNSAN-MA§IN PROSESLaRlNiN MODELL9§DiRlLM9Si
HÜSEYNOVA AYGÜN NAZIM Q.
Azarbaycan Dövlat Neft va Sanaye Universiteti, "Kompüter mühandisliyi", dosent
S8F8RLI IBRAHIM ELMAN O.
Azarbaycan Dövlat Neft va Sanaye Universiteti, "Kompüter mühandisliyi", magistrant
Xülasa - Son on il arzinda insan-ma§in proseslari, bilik dsasli qararlarin kömakgi prosedurlari ügün gox vacib olmu§dur. Bu maqala, ham insanlar ham da kompüter prosedurlarinin qararlar qabul etdiyi birga mühandislik sistemlarinda insan-ma§in qar§iliqli alaqasini hamginin malumat va biliyin saxlanmasi va emali prosedurlarini müzakira edir. Bilik va model asasli yana§malar tatbiq edilir. Insan-ma§in qar§iliqli alaqasinin taklif olunan modeli CAD/CAM sistemlarinda va gevik istehsalda tatbiq olunan proqram taminatinda tatbiq oluna bilar. Maqala a^agidaki kimi ta§kil edilmi§dir. Birincisi, bir mühandisin bütün kompüter mühiti ara§dirilib. Daha sonra insan ma§ininin model sistemi taklif olunur. Bu yana§ma insan va kompüter faaliyyatlarini, onlarin alaqalarini va insan planlarini modella§dirmakdan ibaratdir. Bunun ardinca izaha asaslanan manual olaraq yadda saxlamaq metodu tasvir edilir. Nahayat, modella§dirma va manual olaraq yadda saxlamaq üsullarinin hayata kegirilmasi imkanlari yekunla§dirilir.
GiRi§
Kompüter dastakli dizayn va planla§dirma mürakkab istifada?i interfeyslarinda mürakkab interaktiv prosedurlari gatirdi. Biliya asaslanan problemin tatbiqi halli qararlarin qabulu zamani insan va kompüter arasinda xüsusi "amakda§liq" alaqasi ila naticalandi. Müxtalif model tasvirlarinin tatbiqi onlarin ba§a dü§ülmasinda ki problemlar ila birga mü§ayiat olunur. Bundan alava, insan va kompüterin mürakkab interaktiv faaliyyatlar kimi dizayn va planla§dirma yax§i ba§a dü§ülmür.
Kommunikasiyada son inki§aflar, multimedia va qabaqcil bilik mühandisliyi texnikalari, mühandislikda yeni dövr gatirir. Kompüter dastakli mühandislik sisteminda faktlar va biliklardan maksimum istifada etmakla effektiv ünsiyyat va natica talab edilir. istifada9i interfeysi, biliklarin alda edilmasi, problemlarin halli va biliklarin taqdim edilmasi prosedurlarinin effektivliyi sistem üzra ekspert, dizayner va planla§dirici fikirlarinin tahrifini minimuma endirmakla artirila bilar. Yeni birga dizaynlar va planla§dirma üsullari va alatlari yuxarida müzakira olunan maqsadlara xidmat etmalidir. Onlardan asili olaraq va qabul etma talablari alinmaqla tatbiqli va qiymatlandirilmalidir. Bu sistemlarin i§lak maxsus mürakkabliyi malumatin axinlarini artirir. Dialoq va malumatin 9evrilmasi prosedurlari effektivliya ciddi tasir göstarir.
Tadqiqat9ilar insan-ma§in sisteminda insan va ma§in arasinda tap§iriqlarin bölü§dürülmasinin uygun yollarini axtarirlar. Biliya asaslanan sistemlarda qararlarin qabulu va kommunikasiyanin dastayi, elaca da layiha9i va planla§dirici faaliyyatlarinin qiymatlandirilmasi va korreksiyasi talab olunur. Kompüterlar maslahat funksiyalari taklif edir. Elektronik qurgularinin simulasiyaya 9evrilmasi dizayni multimedia metodlari va alatlari ila güclandirilir.
Müalliflar birga mühandislik sistemini ara§dirib modella§diriblar. Bu sistemin asas komponentlari insan, biliya asaslanan müharriklar dasti va xarici dünyadir. Müharriklar biliya asaslanan problem halli vasitalaridir. Onlar qarar qabul edanlar va ya yalniz insanlarin qarar qabul etmasina kömak edanlar kimi 9ixi§ edirlar. Xarici dünya birga proqramlar ila qar§iliqli alaqada olur hansi ki birdan 9ox alaqada olan multimedia, istifada9i interfeysi, dizayn va planla§dirma funksiyalarini taklif edir.
Tipik biliyin emali prosedurlari zamani insan fikrinin tahrif edilmasi avvalki i§da müzakira edilmi§dir. Bu yazida mühandisin kompüter mühiti ara§dirilir. Bundan alava insan-ma§in sisteminin modeli taklif olunur. Bunun ardinca izaha asaslanan informasiyanin yadda saxlanilmasi metodu tasvir
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science" PF "International Research Center "Endless Light in Science"
ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ TECHNICAL SCIENCES
edilir. Sonda modella§dirma va informasiyanin yadda saxlanilmasi üsullannm hayata ke9irilmasi imkanlari yekunla§dirilir.
MÜH9NDiSL9R Ü£ÜN KOMPÜTER MÜHiTi
Adi CAD/CAM mühitlarinda rasm va handasi modella§dirma ü9ün qrafik alatlar var idi. Mühandislarin qrup i§inin yeni ideyalari multimedia kommunikasiyasina asaslanan birga prosedurlari nazarda tutur. Eyni zamanda bu sahada bilik mühandisliyi yaranir. Qabaqcil CAD/CAM sistembrinda insanin atraf miihiti i 1 э bagli 90xlu i§ mövcuddur.
§akil 1. Mühandislar ü9ün kompüter mühiti
Tipik kompüter dastakli mühandislik mühiti §akil 1-da verilmi§dir. Mühandislik faaliyyatinin kompleks sistemlari nazardan ke?irilir. Bu sistemlari a§agidaki kimi xarakteriza etmak olar. Bilik ma§in öyranmasi va ya istifada?i interfeysi proseslari zamani alda edilir. Biliyin emali va saxlanmasi ü9ün müvafiq taqdimat yaradilir. Bazan bilik yalniz ani emal ü9ün ayrilir. Bu halda saxlama haqqinda qarar insan va ya hansisa öyranma proseduru ila qabul edilir.
Bilik düzgün öyranma prosedurlari ila toplana bilar. Bilik bazalari ham problem halli proseslari, ham da insanlar tarafindan istifada edilir. Dizaynerlar va planla§diricilar arasinda malumat mübadilasi biliya asaslanan prosedurlarla dastaklana bilar va bilik alda etma prosedurlari sonradan istifada ü9ün faydali biliklar toplaya bilar. Malumat va biliklar i§9i qrup daxilinda mühandislar tarafindan yaradilir, göndarilir va qabul edilir. Onlar müxtalif nümayandaliklari arasinda konversiyaya maruz qalirlar. Mühandislikda dü§ünca prosesinin va insanin istifada etdiyi metodlarin düzgün ifada olunmasi galacakda tadqiqat9ilari narahat edan asas masala olacaqdir. Bu, insan fikrinin yadda saxlanilmasi baximindan 9ox vacibdir. Modella§dirma prosedurlari müvafiq model taqdimatini yaradir. Modella§dirma, xüsusila forma dizayninda mövcud tacrüba ila vurgulanir. Qabaqcil kompüter qrafikasi insan va modella§dirma proseduru arasinda alaqanin asasini ta§kil edir. Modellar insanin faktiki göstari§ina uygun olaraq güclü kompüter prosedurlari ila tahlil edilir. Mühandislar geni§ 9e§idli mediadan istifada edarak birga mühitda ünsiyyat qururlar (§akil 2).
ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ TECHNICAL SCIENCES
§akil 2. Mühandislarin ünsiyyati ü9ün mövcud media
Modella§dirma üsullari mürakkab sistemlarin tasviri istiqamatinda inki§af edir. Kompüter dastakli dizayn va planla§dirma proseslarinda insan bilavasita hansisa müharrikla amakda§liq edir. Xarici dünya onlara tasir edir. insan-ma§in sisteminin hartarafli modeli insanin bütün xüsusiyyatlarini, o cümladan insan-ma§in alaqasina tasir göstarir, ifada va problem halli imkanlarini izah edir. §akil 3 insan ma§in sistemi eskizidir. insan, müharrik va xarici dünya bu sistemin aktiv elementlaridir. Onlar bir i§ stansiyasinda mühandislik proseslarinin "i§tirak9ilari"dir. insan bütün dizayn va planla§dirma i§larina cavabdehdir, belalikla o müharriklarin i§ina nazarat etmayi bacarmalidir. Müharrik malumat va ya qarar ü9ün taklif yaradir. Eyni zamanda, müharriklar insanin i§ini yoxlayir va insan i§inda a§kar sahvlari müayyan edir. Xarici dünya, birga mühitin qalan mühandis i§ stansiyalarindan ibaratdir. Birga mühandislik i§inin bütün i§tirak9ilari mahsul va bilik modelinin tesvirini yaradir, ist ifada edir va dayi^dirirbr. Bu icazabrla mahdudla^ir
§akil 3. insan-ma§in sisteminin sadala§dirilmi§ modeli
Mühandislik tacrübasinda kompüter dastakli qararlar getdikca artan rola malikdir. Bilik ifadalari ham insanlar, ham da öyranma prosedurlari tarafindan yaradilir. Ma§in subyektivdir va buna göra da ifada etmayi çatin olan insan qararlarini öyranmalidir. insan tacrübasinin neca öyranilacayini bilmalidir. insan har bir qarari izah edarak problemin halli prosedurlarini öyrada bilar. Mühandisin qarar verma qabiliyyati onun karyerasi zamani dayiçir. Baçlangicda o çoxda bacariqli biri deyil. Lakin yena da biliya asaslanan problem halli prosedurlari onun qararlarini dastaklayir. Mühandis tacrübaya malik olduqda, maçin daha az bacariqli mühandislarin qararlarini daha sonra alda etmak va dastaklamak ^ün bacariqli mühandisin qararlarini öyranir. Bu üslub adabiyyatda qarçiliqli uygunlaçma interfeysi kimi qeyd olunur. Tacrübasiz va ya diqqatsiz planlayicinin qarar qabul etma prosesindan kanarlaçdirilmasi va ciddi sahvlari açmaq üçün bilik bazasina bir növ bilik yerlaçdirila bilar. Çevik istehsal süratli qararlar talab edir. Mühandisin çox vaxt aparan qarar qabul etma prosesi praktikanin talabi ila ayaqlaça bilmir. Nahayat, qararda insan performansi davamli olmur. Bunun naticasinda, insan xatalarinin va sahvlarinin düzaldilmasi kompüter kömayi ila edila bilar.
§akil 4. insan va kompüter faaliyyatlari
Müasir kompüter §abakalarinda birga istifade ûçûn olan alatlar §irkat daxilinda, bir neça institutda va ya bütün dünyada içtirakçilarla mühandis qruplarinin i§ini asanlaçdmr. Mûçtarilarin talablarinin kiçik hissa ôlçûlarina dogru dayiçmasi kommunikasiya intensiv mühandislik içlarini talab edir. Bu, orta va ya böyük hissalarda oldugu kimi kiçik hissa ôlçûlarinda da ox§ar qiymat
effektivliyina nail olmaga imkan vera bilar. Bu yaxinlarda interaktiv qrafika, raqamsal media va vizualla§dirma kimi yeni texnologiyalarin tatbiqi birga i§lara kömak eda bilar. Ü9 öl9ülü (3D) model malumat strukturlari vizualla§dirma va tahlil ü9ün kifayat qadar malumat verir. Bununla bela, bu modellari ba§a dü§mak hala da 9ox sayda tesvir üsullari sababindan problem sahasidir. Matn, audio va video a9iglamasi birga mühitda ünsiyyata kömak eda bilar. Real vaxt, depolama va irali i§ rejimi mühandislar tarafindan se9ila bilar. Real vaxt rejiminda manipulyasiya edila bilan 3D tasvirlar bazan virtual prototiplar adlanir, 9ünki prototipin bütün xüsusiyyatlari yuxarida göstarilan texnologiyalar vasitasila taqdim edila bilar.
§akil. 5. insan-ma§in proseduru
insan-ma§in proseduru §akil 5-da ümumila§dirilmi§dir. Modellar va bilik tasvirlari bütün birga mühitda insan anlayi§larini da§iyir.
Fig. 6. insan fikrinin idara edilmasi modeli
Taklif olunan metod Fikrin modellaçdirilmasini talab edir. 9sas maqsadlardan biri da insan planin yadda saxlanilmasidir. Fikrin açiq va ya gizli ola bilar. Açiq ifada - ehtimal, qayda, sxem, §abaka va bazi izahat formasi ola bilar. Fikrin ehtiva edir. Gizli plan obyektin model tasviri ila hayata
ke?irilir. Fikrin ifadalarinin yaradilmasi a9iq va ya gizli planlarin 9ixarilmasi kimi xüsusi prosedurlari talab edir (§akil 6).
Daha avval qeyd edildiyi kimi, a9iq fikrin ifada formalarindan biri da izahatdir. 9ksar praktik hallarda ifadanin digar a9iq formalari uygun deyildir.
§akil 7. insan-ma§in sistemlarinda izahatlar
Müalliflar tarafindan izaha asaslanan metod i§lanib hazirlanmi§dir hansi ki, bu metoddan insan-ma§in proseslari zamani fikrin yadda saxlanilmasi ü9ün kommunikasiya yardimi vasitasi kimi istifada edila bilar. Bunun ü9ün asas biliklara asaslanan prosedurlar mövcuddur. izahat planlayicinin va ya ekspertin §axsi xüsusiyyatlarina uygun olaraq kompüter tarafindan yaradila bilar. Fikrin daha darin tasvirlari adatan ifada olunmayan xüsusiyyatlari ehtiva eda bilar. "Müayyan daracada", "bir ehtimal", "balka" kimi sada izahlar fikrin yax§i ifadasidir.
izahat takliflari insan va ya bazi prosedurlarla ba§lana bilar (§akil 7). izahin yaradilmasi talab va ya izahat generatoru tarafindan ba§lana bilar (§ak. 8). Bazan insan kompüter prosedurundan izahat talab edir va aksina. insan, insan kompüteri va kompüter-kompüter izahat alaqalarina rast galmak olar. izah zancirlari fikrin tahrif olunmasinin mürakkab hallarina sabab ola bilar.
izahla kömakli fikrin yadda saxlanilmasi metodu a§agidaki kimidir. insan va ya kompüter faaliyyati xüsusi biliklarin kömayi ila tahlil edilir. Bundan alava izahat generatorunun bir ne9a funksiyasi var (§akil 8). Masalan insan faaliyyatini va kompüter prosedurlarini izlayir. övvalca proqramla§dirilmi§ izahatlar tahlil edilir. £ixi§ modeli obyektlari va digar malumatlar ara§dirilir. izahat va ya kömak9i izahat yaradilir va insana va ya prosesa yönaldilir va ya model obyektlara alava edilir. izahat generatoru biliya asaslanan prosedurlari ahata edir. izahin formasi rabita vasitalarindan biri ola bilar.
§akil 8. izahlarin yaradilmasi
Kompüter sistemlarinin izahat ü9ün müxtalif mexanizmlari var. Ekspert sistemlarinda §arti izahat altsistemlari mövcuddur. Birga mühit multimedia mühitinda a9iglama va §arh va ya kommunikasiyanin naqlini hayata ke9irir. Bu alatlar izahat ü9ün yeni yeni dövr sayila bilar. izahat generatorlari istifada9i interfeyslarina va problemlarin halli prosedurlarina alava edila bilar. Bunun ü9ün bu proqramlarin xüsusi xüsusiyyatlari talab edilir. Proqramlar bu maqsad ü9ün xüsusi olaraq konfiqurasiya edila bilar va ya izahatla i§lama giri§ va 9ixi§ prosedurlarina alava edila bilar.
N9Tica
Bir mühandisin kompüter mühiti ara§dirildi. Bilik va model asasli yana§malar tatbiq edildi. insan-ma§in sisteminin xüsusi modeli taklif olunur. öhamiyyatli nüanslardan biri, qabaqcil biliya asaslanan metodlarla birlikda yeni multimedia asasli birga sistemlarin imkanlarindan istifada etmakdir. 9sas maqsad fikrin yadda saxlanilmasidir. Bu sababdan da fikir modella§dirilmalidir. Fikir hansisa model tasviri ila ifada oluna va ya hayata ke9irila bilar. Ä9iq fikrin ifada formalarindan biri izahatdir. Biliya asaslanan birga mühit ü9ün fikrin yadda saxlanilmasina dair izahat metodu taklif edilmi§dir. izahat idaraetma va generator alatlari mahsul va istehsal prosesinin modella§dirilmasi sistemlarina alava edila bilar.
TECHNICAL SCIENCES
9D9BiYYAT
1. Yoshikawa, H. Takahashi, M.: Qar§iliqli Adaptiv interfeys Konseptual Dizayni. inteqrasiya edilmi§ Sistem Muhandisliyi Konfransinin ilkin 9api, Baden-Baden, 1994, sah. 221-226.
2. Horvath, M.: Komputer dastakli istehsalin planla§dirilmasi, yeni usullar va tatbiqlar, 3 emes JST istehsalat Avtomatla§dirma Konfransi Toulouse, 1981.
3. Laszlo Horvath Imre J. Rudas: Komputer Dastakli Proseslarin Planla§dirilmasi Sistemlarinda Qararlarin Qabulunda va Biliklarin 9lda edilmasinda insan-Komputer Qar§iliqli 9laqalar. 1994-cu il Sistemlar, insan va Kibernetika, IEEE Sistemlari, insan va Kibernetika Camiyyati uzra IEEE Beynalxalq Konfransinin materiallari, San Antonio, 1994, sah. 1414-1419
4. Horvath, L.: GLEDA komputer dastakli istehsal prosesinin planla§dirilmasi sistemi; Intertechno '90 Konfransi, Budapest 1990, sah. 157-168.
5. J. Haasbroek: Qabaqcil insan-Komputer interfeyslari va Fikir Dastayi: Sorgu va Perspektiv, 1993, Sistemlar, insan va Kibernetika uzra IEEE Beynalxalq Konfransi, Lille, 1993, sah.350-355.
6. Kimura, F. -Suzuki, H.: CIRP-nin Dizayn Fikir ilnamalarina asaslanan Effektiv Mahsul Dizayni u9un CAD Sistemi, Cild. 38/1, 1989, sah:149-152.
7. Wingard, L. Carleberg, P. Kjellberg, T: CAD/CAM Sistemlarinin Mahsul Modellarinda va istifada9i interfeyslarinda Muhandislik Terminologiyasinin istifadasina imkan yaratmaq. Annals of the CIRP, Vol. 41/1, 1992, sah:205-208.
8. Horvath, L. Rudas, I. J.: istehsal prosesinin planla§dirilmasinda ma§in oyranmanin tatbiqi imkanlari uzra ara§dirmalar. CAD/CAM, Robototexnika va Galacayin Fabriklari uzra Doqquzuncu Beynalxalq Konfrans, (9th CARS & FOF), konfrans materiallari, Newark (Nyu Cersi, AB§), 1993
9. Kondratoff, Y. Michalski, R.S. : Ma§in oyranmasi: Suni intellekt yana§masi, Morgan Kaufmann, 1990.
10. Cruickshank, D.: iki Plus iki Barabardir Altiya - Birga i§i daha yax§i etmak u9un birga alatlardan istifada, Iris Universe, № 29, 1994.
11. Kovacs, G. Mezghr, I.. Kophcsi S.: A Hybrid Simulasiya-Scheduler- Keyfiyyata Nazarat Sistemi, 10-cu ISPE/IFAC Beynalxalq Konfransi CAD/CAM uzra, va Galacayin Fabrikalari, Ottava, Konfrans materiallari, sah: 584 -589.
