CC BY
7ATTRACTING INVESTMENT, BASIS FOR THE DEVELOPMENT OF THE ECONOMY OF THE GORNO-BADAKHSHAN AUTONOMOUS REGION
The GornoBadakhshan Autonomous Region, one of the largest regions of the Republic of Tajikistan, is the golden gate and the key strategic position of the state, measures are being taken to improve the socio-economic situation and provide the necessary infrastructure with the support of the government. It is on this basis that the necessary measures will be taken to attract domestic and foreign investments, which will be analyzed in accordance with the instructions of the Founder of Peace and National Unity, the Leader of the Nation, and the President of the Republic of Tajikistan EmomaliRahmon of December 26, 2019.
Ishkoshim Free Economic Zone in the framework of the Law of the Republic of Tajikistan "On Free Economic Zones" No. 700 dated March 25, 2011 and in accordance with the decision of the MajlisiOli of the Republic of Tajikistan dated January 29, 2010 of a separate part of the Republic of Tajikistan. Its total area is 200 ha. and it has favorable economic conditions and a special economic regime on the part of the state and its support for the effective attraction of business and investment.
Key words: Messages, industrial goods, agricultural products, investments, projects, construction and industries.
Сведения об авторах:
Каюмова Шахзода Тагоевна, кандидат экономических наук, начальник Управления анализа макроэкономических проблем Центра стратегических исследований при Президенте Республики Таджикистан, Тел: (+992) 2211571, Email: shahi-76@mail.ru
Юсуфбекова Камила Шакарбековна, ведущий специалист управления анализа макроэкономических проблем Центра стратегических исследований при Президенте Республики Таджикистан, Тел: (+992) 2211571, E-mail:kyusufbekova@mail.ru
About the authors:
Kayumova Shakhzoda Tagoevna, candidate of Economic Sciences, head of the Office of Macroeconomic Analysis of the Center for Strategic Research under the President of the Republic of Tajikistan, Tel: (+992) 2211571, E-mail: shahi-76@mail.ru Юсуфбекова Камила Шакарбековна, Ведущий специалист управления анализа макроэкономических проблем Центра стратегических исследований при Президенте Республики Таджикистан, Тел: (+992) 2211571, E-mail:kyusufbekova@mail.ru
ФА^МИШ ВА ТАВСИФИ МАЗМУНИ МАФ^УМ^ОИ САТ^ ВА СИФАТИ ЗИНДАГЙ ДАР ИЛМИ МУОСИР
Самиева М. Б.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Мафхумхои «сатхи зиндагй» ва «сифати зиндагй» дар адабиёти муосири илмй бо тарзхои гуногун шарху тавзех дода мешаванд. Бинобар ин, нуктаи назар, хатто муносибати ягонаи илмии аз чониби умум эътирофшуда оид ба таъриф ва баходихии мазмуни ин мафхумхо вучуд надорад. Аз чумла, дар тадкикотхои охирини мухакки;он,асосан ба тахлили чанбахои назариявй ва методологии категорияхои сатх ва сифати зиндагии ахолй таваччухи асосй дода шудааст.
Аз ин ру, шархи мазмун ва мохияти категорияи «сатхи зиндагй» хамчун асоси иктисодии сифати зиндагй, таърифи мафхуми «сифати зиндагй» ва таносуби он бо «сатхи зиндагй» мебошад.
Бояд кайд кард, ки иборахои «сатхи зиндагй» ва «сифати зиндагй» новобаста ба он, ки аз руйи мохият ва мазмун ба хам наздикй доранд, аммо айнан як мафхум нестанд. Аз ин ру, муносибати илмй тафсири дакики мафхумхои мазкурро аз як тараф, бо ифода кардани
бахамтобеъшавй, алокамандй ва аз тарафи дигар, бо нишон додани хусусиятхои фарккунанда, махсусияти хар яке аз ин категорияхо, талаб мекунад.
Дар тадкикотхое, ки ба тахкик ва тахлили сатхи зиндагй бахшида шудаанд, асосан чунин муносибати илмие мавчуд аст, ки мувофик ба он дарачаи каноъатмандии талаботи моддию маънавии одамон дар ин ва ё он кишвар ва минтака, сатхи истеъмоли неъматхои хаётй фахмида мешавад. Дар хуччатхои СММ низ сатхи зиндагй хамчун дарачаи каноатмандии талаботи ахолй, таъминот бо махсулот ва хизматрасонихо, ки дар замони муайян истифода бурда мешаванд, таъриф дода мешавад.[19. - С. 96]
Сатхи зиндагй вобаста ба характери инкишофи истехсолоти чамъиятй ва худи инсон мунтазам таFЙир меёбад. Ба вижа, бо инкишофи куввахои истехсолкунандаи чомеа, рушди сатхи фархангй-техникй талаботи одамон зиёд мешаванд, талаботи нав пайдо мешавад, доираи талаботи моддй, ичтимой ва техникй васеъ мегарданд. Дар навбати худ, конеъ кардани яке аз ин талабот дар хаёт, талаботи дигареро ба вучуд меоварад, ки мувофик ба он истехсолот доманаи худро васеъ карда, куввахои истехсолкунанда, муносибатхои истехсолию чамъиятй рушд мекунанд.
Сатхи зиндагии ахолй аз як тараф, талаботи инсонро нисбат ба неъматхои гуногуни хаётй (махсулот, Fизо, либос, манзил, наклиёт, хизматрасонихои коммуналй ва маишй, тахсилот, тандурустй, чорабинихои фархангй-маърифатй ва Fайра) муайян мекунад, аз тарафи дигар, дар таносуб бо тавсияхои бозории чунин махсулот ва хизматрасонихо, дар доираи бучети мушаххасшуда имконияти конеъ кардани онхоро таъмин менамояд. Бинобар ин, сатхи зиндагй бояд дарачаи таъминоти моддии одамон, ки имонияти конеъ кардани онхоро бо талаботи гуногун медихад, нишон дихад.
Аммо он на танхо аз сатхи даромадхои вокей ва истеъмолй, балки аз андозаи рушди худи талабот вобастагй дорад. Агар инро ба хисоб нагирем, дар натича «... сатхи зиндагии инсони камбаFал бо талаботи андак метавонад ба таври болотар нисбат ба сатхи зиндагии сарватманд бо иддаои бехад зиёд шарх дода шавад».[17 - С. 105]
Ба ибораи дигар, чй кадар талабот гуногуншакл ва рушдёфта бошанд хамон кадар конеъ кардани онхо мушкил аст, агар баръакси хол дарачаи конеъ гардонидан паст бошад чй бояд кард? Дарачаи рушди талабот на факат дар байни ахолии кишвархои гуногун, балки дар байни хар як гурухи ичтимой, хатто дохили як мамлакат фарк мекунанд.
Бинобар ин, ба таърифи сатхи зиндагй зарурат пеш меояд, ки дарачаи рушди худи талаботро илова намоем. Сатхи зиндагй - ин натанхо дарачаи инкишофи талаботи моддй ва маънавй, ки зарурати конеъ гардониданро барои таъмини фаъолияти муътадили хаётгузаронии инсон ва дарачаи конеъ кардани онхо ба вучуд меорад, балки шароит барои инкишоф ва конеъ гардонидани ин талабот (шароити зиндагй) аст.
Зери ибораи шароити зидагй мухаккикон В.А.Шабашев ва Н.А.Морозов он холатеро мефахманд, ки инсонро дар раванди фаъолияташ хамрохй мекунад ва барои конеъ кардани талаботи гуногун мусоидат менамояд.[17 - С. 105]
Аз ин фахмиш метавон ба хулоса омад, ки шароити зиндагй вобаста ба тафсири иктисодчиён унсури сохтории сатхи зиндагй ба хисоб меравад.
Х,амин тавр, сатхи зиндагй - категорияи иктисодй буда, дарачаи инкишоф ва конеъ кардани талаботи моддию маънавии фардхои алохида, табакахо ва гуруххои ичтимой ва дар мачмуъ чамъиятро таъмин карда, шароитро барои инкишофи конеъгардонии ин талабот инъикос менамояд.
Умуман, чй дар адабиёти илмии даврони шуравй ва чй дар адабиёти ичтимой-иктисодии муосир сатхи зиндагй ба дороии моддй монанд карда мешавад. Зери ибораи сатхи зиндагй бештари олимон, асосан категорияеро мефахманд, ки талаботи моддию маънавии ахолиро конеъ мегардонад, манфиати истеъмолкунандагонро таъмин менамояд ва афзалияти нишондодхои микдориро тавсиф мекунад.[16 - С. 707]
Бо вучуди ин, афзоиши даромадхо ва бехбудии некуахволии моддй дар чомеа максади ягона нест, онхо дилхох худ ба худ сурат намегиранд. Чй тавре А.Сен бархак кайд мекунад: онхо танхо воситаи озодй ва барои хаёти арзанда хизмат мекунанд. Он гох сатхи некуахволй дар чомеа на аз тарафи ашёхои инсонро ихотакарда, балки худи вазъияти инсон, ки аз мавчудият ва ё набудани имкониятхои идоракунии ин чизхо дар y ба вучуд меоянд, санчида мешавад.[20 - С. 9-10]
Сатхи зиндагй, сатхи некуахволй ва истеъмолнамой - дарачаи конеъ кардани талаботи моддй ва маънавии одамон бо махало™ зaрyрй ва хизматрасонихо, ки дар замони мyaйян истифода бyрдa мешаванд, мебошад.
Сатхи зиндагй ба хачми вокеии даромадхои ба yхдaи ахолй вогyзорбyдa, хачми мувофики истеъмолкунй такя мекyнaд. Аммо баъзе аз мyaллифон чунин андеша доранд, ки мaфхyми сатхи некyaхволй ба мафхуми сатхи зиндагй айният надорад. Сатхи зиндагй мафхуми нисбатан васеъ буда, на факат хачми вокеии даромади ба души ахолй бахисобгирифта, хамчунин дарачаи таъминоти одамонро бо неъматхои моддию маънавй тавсиф медихад.
Созмони Миллали Муттахида номгуи шароити хаётгузаронй, ки дар мaчмyъ мафхуми «сатхи зиндагй» - ро ташкил медиханд, бо ба асос гирифтани индикаторхои зерин тавсиф медихад: таваллуд, марг, давомнокии умр; шароити санитарй-гигиении хаётгузаронй; дарачаи истифодабарии озука; шароити манзил; имконияти тахсилот ва маърифатнокй; шароити мехнат ва дарачаи шугл; тавозуни даромадхо ва масрафхо; арзишхои истеъмолкунй; таъмин будан бо накилиёт; имконият барои фарогат; низоми таъминоти ичтимой; таъмини хукук ва озодихои инсон.
Аммо на хамаи онхоро метавон ба намуди индикаторхои микдорй истифода барем. Аксар вакт барои баходихии сатхи зиндагй нишондодхое истифода мешаванд, ки на хамаи самтхо, танхо баъзе параметрхоро дар бар мегиранд. Яке аз нишондодхои асосй хачми даромади ба ухдаи ахолй вогузорбуда мебошад. Ин нишондод имконият медихад, ки сатхи зиндагии гурухи ахолиро дар як мамлакат, инчунин байни кишвархо мукоиса намоем. Масалан, дар Россия барои баходихии сатхи таъминоти моддй одатан ду нишондодро истифода мебаранд: камтарин бучет барои рузгузаронй (КББР) ва бучети минималии истеъмолй (БМИ).
Дар тадкикотхои В.И.Кушлин механизмхои баланд бардоштани сатхи сифати зиндагии ахолй дар модернизатсияи низоми тахсилот, тандурустй, бехбудии сиёсат дар сохаи фарханг, оптимизатсиякунони сиёсати манзилй, индексатсиякунонии даромадхо, баркарор кардани гранти минималии ичтимой асоснок карда шудаанд.[6, с.588-589]
Дар адабиёти илмии иктисодй мазмуни мафхуми сатхи зиндагй ба тарзхои гуногун тавзех дода шудааст. Аз чумла, классисони назарияи иктисодй некуахволии ахолиро аз сатхи таъминоти неъматхои моддй, ки объекти асосии тадкикотхои сохаи иктисодй мебошанд, вобаста медонанд. Ба вижа А.Смит назарияи гузаштагони худро инкишоф дода, кайд мекунад, ки некуахволй то андозае бо «озодй ва осудагй» алокамандй дорад, ки инсон метавонад идора карданро тавассути ивази махсули мехнати худ бо дигарон, эътимодияти чобачокунии сармоя, эътибори чамъиятй ва шугли муносиб ба рох монад.[12, с.572]
Дар чунин холат некуахволй ба озодй ва конеъмандии инсон аз вазъи ичтимоии худ дар чомеа айният дода мешавад. Баъдан Карл Маркс ин мавкеъгирии назари Адам Смитро нисбати арзиши озодй дар амалиёт хамчун санчиши сифатии некуахволии ахолй тасдик кард. Дар ин росто зикр намуд, ки вакти озод барои маълумотнокй, инкишофи зехният, ичрои вазифаи ичтимой, муносибатхои рафикона, барои машгул шудан ба бозихои чисмонй ва аклй ба инсон зарур аст.[10, с.274]
Аз ин ду фахмиши шабехи хам бармеояд, ки вакти озод барои конеъ кардани талаботи моддию маънавии инсон мухим аст. Танхо инсонро зарур аст, ки онро самаранок истифода бурда, сатху сифати зиндагии худро бехтар гардонад.
Мухаккики точик М.А.Атохочаева дар рисолаи илмии худ зикр менамояд, ки дар адабиёти иктисодй мафхуми «сатхи зиндагй» бо консепсияхои «некуахволй», «тарзи хаёт» ва дигар мафхумхо хаммонанд аст. Баробар бо ин мафхумхо истилохи «сифати зиндагй нисбатан дар мархалаи хозираи кишвархои Faрб васеъ пахншуда буда, дар сохахои мухталиф (тадкикотхои сотсиологй, тандурустй, сиёсатшиносй ва гайра) истифода бурда мешавад».[2.-С.15]
Мухаккик дар идомаи тахкик муътакид мегардад, ки баъзе муаллифон мафхуми «некуахволй» - ро ба мафхуми «сатх, тарзи хаёт ва сифати зиндагй» айнан як намехисобанд. Сатхи зиндагй мафхуми васеътар аст ва имконият медихад на факат холати фардхо ва чомеа дар мачмуъ, хамзамон дарачаи таъминоти одамон ба неъматхои моддй ва маънавй тавсиф карда шавад.
Баъд аз омузиш ва тахккики муносибатхои мавчуда нисбати фахмиши ин мафхумхо, хусусан тавзехи вазъи ичтимой-иктисодии фардхо ва чомеа, баходихии сатхи фаъолияти хаётй тартбиб ва бахамалокамандии онхоро дар чадвал ба таври зайл чобачо мекунад: Сифати хаёт Тарзи фаъолияти хаётй Сатхи зиндагии ахолй Некуахволии ахолй Арзиши хаёт[2, с.16]
Х,амин тавр, аз тахлилхо бармеояд, ки мазмуни категорияи «сатхи зиндагй» барои баланд бардоштани некуахволии моддй дахл дорад. Сатхи зиндагй чанбахои мухими фаъолияти хаётии инсонй, ки имруз руирост аз сатхи таъминоти моддии у вобастагй надорад, фаро намегирад, хаматарафа муносибатхои мавчударо барои некуахволии ахолй инъикос намедорад.
Бинобар ин, дар радифи категорияи «сатхи зиндагй» дар илм талабот барои коркарди категорияи дигар, ки танхо барои баланд бардоштани некуахволии моддии чомеа нигаронида нашавад, ба таври пурра ва арзанда на факат тавсифи микдории истеъмолй, балки сифатии он, тамоюлгирии фаъолияти хаётй, масъалахои ичтимоии чомеа ва табакахои алохидаи ахолй, дарачаи каноатмандии фардхоро аз хаёт, аз мавкеи талабот ва манфиатхои гуногун инъикос дорад, ба миён омад, ки мухаккикон онро категорияи «сифати зиндагй» номиданд.
Сифати зиндагй - ин нишондод, ки махдудияти категорияи сатхи зиндагиро аз байн бурда, андозаи он шароити сифатии конеъ кардани талаботхо, ки мустакиман ченакхои микдориро аз мадди назар дур намекунад, инъикос медорад.[3, с.126]
Дар илм мафхуми «сифати зиндагй» нахуст дар миёнахои асри XX, вакте ки зарурат дар бораи сухан гуфтан оид ба сифати ташаккули некуахволии ахолй дар чомеа меравад, ба вучуд омад, чунки категорияи сатхи зиндагй барои инъикоси хамачихатаи ин раванд нокифоя буд. Зеро инкишофи номуназзами иктисодй ба пастшавии сифати зиндагй овард. Мазмуни категорияи сифати зиндагй имконияти сарфи неъматхо ва хизматрасонихоро аз чониби ахолй инъикос менамуд.
Ба андешаи олими рус С.И.Попов ибораи «сифати зиндагй» - ро бори аввал президенти ИМА - Л.Ч,онсон истифода бурд. У дар ин маврид зикр мекунад, ки максади чомеаи америкоиро наметавон танхо ба андозаи депозити бонкй санчид, балки бояд тавассути «сифати зиндагии одамон» муайян карда шавад.[14, с.39]
Дар сарчашмахои дигар кайд карда мешавад, ки ин истилохро дар илм Ч,.Гэйлберт дохил кард. У дар асари худ «Ч,омеаи серию пурй» доираи нишондодхои микдории сатхи зиндагиро возех нишон дода, сифати зиндагиро хамчун «имконияти истеъмоли неъматхо ва хизматрасонихо» таъриф дод. Бахусус, зикр намуд, ки дар чомеае, ки одамон бад мепушанд, гуруснагй мекашанд ва аз хар гуна беморихо азият доранд вазифаи мухими иктисодиёти кишвар ин баланд бардоштани манбаъхои даромад ба хисоб меравад. Даромадхое, ки инсон ба даст меорад дар навбати аввал имконияти дар ихтиёри худ доштани неъматхо ва фоида гирифтан аз хусусиятхои манфиатовари онхоро муайян мекунад. Барои тасдики далели мазкур вай менависад, ки «Ба ташвиш афтодан дар соатхои фароFатй, имкониятхои мулохиза кардан, мухаббат доштан ва фикр кардан аз дигар максадхои олии хаёт метавонад баъдан бошад, вакте ки хар кас бо Fизои муътадил таъмин бошад. Х,атто озодии шахсй аз хама бехтар кафолат медихад, вале рохи рахоии нафси одамон аз хама зиёдтар хангоми пур будани шикам бо чидду чахд чустучу карда мешавад».[13, с.275]
Ин фахмиш ба акидаи асосгузорони марксизм Карл Маркс ва Фридрих Энгелс, ки гуфта буданд: на шуури чамъиятй хастии чамъиятиро муайян мекунад, балки хастии чамъияти муайянкунандаи шуури чамъиятй аст аз чихати мазмун ба хам монандй дорад. Чунки инсонхо пеш аз он ки майл ба омузиш, эчод, фароFат пайдо кунанд, дар мадди аввал зарур аст, ки аз чихати моддй: бо Fизо, либос ва манзил таъмин бошанд.
Тафрикаи принсипиалии категорияи сифати зиндагй - зиёдшавии микдори нишондодхои некуахволиро на танхо аз чанбаи иктисодй, балки аз лихози ичтимой ва экологй таъмин мекунад. Инкишофи микдорй ва бехбудии сифатии некуахволии ахолй асоси рушд, такмил ва хаёти пурарзиши инсон мебошад. Аз ин ру, мо акидаи муаллифонеро, ки имруз некуахволиро ба маънои васеъ, хамчун категорияи мачмуии ичтимой-иктисодй, тахсилоти системанок, ки дар он хамаи гуногунчанбагихои бавучудоии фаъолияти хаётии инсонро инъикос мекунанд[11, с.4 ], чонибдорй мекунем. Сохтори он дар худ хам таъмини инсонро
бо неъматхои моддй, ки барои конеъ кардани талаботи у заруранд ва хам манфиатхои шахсй, ки дар намудхои гуногуни фаъолият (мехнатй, маишй ва фарогатй) татбик карда мешаванд дар бар мегирад.
Хамзамон дар консепсияхои муосир сифати зиндагй хамчун имконоти истифодабарии фард аз захирахо (пулй, даромад, тандурустй, тахсилот, алокахои ичтимой ва оилавй, хукуки шахрвандй ва гайра) барои идора кардани хаёти шахсии худ фахмида мешавад.[18, с.11]
Сифатизиндагйвасатхизиндагйазруйимохиятвамазмунихудкатегорияхоиилмхоииктисодй , фалсафйвасотсиологймебошанд. Ё худ мафхуми сифати зиндагй, асосан дар илмхои иктисодй, сотсиологй, сиёсй, тиббй, экологй ва дигар сохахо, ки баходихии баъзе мачмуи шароитхо ва тавсифи хаёти инсонро ифода мекунанд, одатан ба дарачаи махсуси каноатманд намудани ин шароитхо ва тавсифхо асос ёфтааст, истифода бурда мешавад. Вай нисбат ба таъминоти моддй (сатхи зиндагй) васеътар аст ва хамчунин омилхои объективй ва субъективй, аз чумла, вазъи саломатй, интизории дарозумрии хаёт, шароити мухити ихотакарда, гизо, халовати маишй, мухити ичтимой, конеъ гардонидани талаботи моддй ва маънавй, халовати равонй ва гайраро дар бар мегирад.
Хамзамон сифати зиндагй аз вазъи саломатй, робита бо чомеа, вазъи равонй ва ичтимой, фаъолият ва интихоби озодона, аз мушавашии бехад, ташкили мухити фарогатй, дарачаи тахсилот, дастрасй аз мероси фархангй, худсобиткунии ичтимой, психологй ва касбй, холати равонй ва гайра вобастагй дорад.
Масъалаи таъмини сифати зиндагй аввалан аз мавкеи экологй дар робита бо масъалаи хифзи мухити ихотакарда, саломатии инсон ва чомеа бахо дода мешуд. Чунин муносибат ба таври зайл ба вучуд омад, ки як катор олимон таваччух ба зиддиятхои байни инкишофи иктисодиёт хамчун воситаи умумиэътирофшуда, максималй пурра конеъ гардонидани талаботи рушдёфтаи чомеа ва манфиатхои худи инсон ба хотири он, ки ин инкишоф бояд амалй шавад, додаанд. Инкишофи номахдуди иктисодиёт дуруст аст, ки ба бадтар шудани сифати зиндагй мувочех мекунад.
Ин идеяхо аввалин маротиба дар гузориши клуби Рим тахти номи «Хадди охирини инкишоф» садо доданд, ки дар соли 1972 гурухи олимон зери рохбарии кибернетики америкой, профессор Д.Медоуза ва хонуми у омода карда шуд. Ин гузориш ба идеяи Ч,.Форрестер, ки у дар китоби «Иктисодиёти чахон» ногузир будани фалокатро дар чахон, дар ибтидои асри XXI хамчун натичаи захролудшавии мухити ихотакарда, камшавии захирахои табий, таркиши демографй дар кишвархо ру ба рушд пешгуй намуда, кайд кард, такя мекунад. Дар ин роста Ч,.Форрестер ва Д.Медоуз назарияи «инкишофи сифрй» - ро пешниход карданд. Тахмини асосии назарияи мазкур дар он хулоса мешавад, ки барои баланд бардоштани сифати зиндагй дар шароити муосир катъ кардани афзоиши иктисодиёт, зиёдшавии ахолй, зиёдшавии истеъмолкунандагон, аз андоза берун истифода бурдани захирахои табий зарур аст.
Ч,анбаи сотсиологии категорияи сифати зиндагй бошад дар он хулоса мешавад, ки категорияи мазкур хамаи сохахои хаётгузаронии одамон, ба вижа, сифати шароити мехнат, хифзи ичтимой, бехатарии хукукии аъзоёни чамъият ё худ шароит барои возехкунии озодии интихоби инсон аз нуктаи назари имкониятхои ба даст овардани дониш ё имконоти умри дароз ва хаёти солим дидан, тавсиф карда мешавад.
Аз нигохи А.Тодор сифати зиндагй - ин категорияи сотсиологй аст, ки дарачаи конеъ кардани талаботи маънавй, зехнй, рухонй, зебоишиносии одамонро дар замони мушаххаси таърихй, дар чорчубаи зинахои гуногуни инкишофи чомеаи мазкур инъикос карда, дар фаъолияти хамарузаи синфхои ичтимой, кишр ва гуруххо ва фардхои алохида намудор мегардад.[15, с.45]
Аз назари сотсиологхои Донишгохи молияи назди Хукумати Федератсияи Россия бошад сифати баланди зиндагй аз омилхои зерин вобастагй дорад: кифоягии давомнокии хаёти солим, дастгирии хуби хизматрасонии тиббй ва бехатарй (мавчуд набудани оддитарин тахдид ба хаёт ва саломатй); хачми кобили кабули истеъмоли махсулот, истифодаи хизматрасонихо, ки рохи кафолатнок ба неъматхои моддй медихад; каноатмандии муносибатхои ичтимой, мавчудият надоштани низоъхо ва тахдидхои чиддии чамъиятй, ки ба дарачаи бехбудй монеъа пеш мегузоранд; бехбудй ё хушнудии оилахо; маърифати олам ва инкишоф - дастрасй ба дониш, тахсилот, арзишхои фархангй, ки шахсиятро ташаккул
медиханд, тасаввурот дар бораи мухити ихотакарда; ба инобат гирифтани акидаи фард хангоми баррасй ва халли масъалахои ичтимой, иштирок дар тахияи тасвири ба хама макбулбудаи олам ва коидаи рафтори инсон; лавозимоти ичтимой, иштироки комилхукукона дар хаёти чамъиятй ва фархангй дар хамаи шаклхои онхо; ичозат доштан ба маълумотхои гуногун, ба вижа маълумот оид ба вазъи кор дар чомеа, шароити халоватбахши мехнат, фазое, ки барои эчод ва худтатбиккунй, нисбат ба рузи кории кутох, ба инсон вакти кофии озодро барои машFyлиятхои гуногун мегузорад, медихад ва Fайра.
Дар тафрика аз фахмиши чанбахои иктисодй, экологй ва сотсиологй аз чанбаи фалсафй зери ибораи «сифати зиндагй» метавон мачмуи мухимтарин арзишхои хаётиро фахмид, ки ба воситаи онхо инсон то кадом андоза худро аз хаёт каноатманд мекунад, чй тавр талаботи олии у конеъ мегардад, ба чй хотир инсон зиндагй мекунад ва мохияти хаёти у дорои чй асрор аст?
Ба чуз ин, сифати зиндагй мазмуни муайян ва холатхои эчодии мехнатй ва вакти озод: сифати шароити мехнат, маишат, наклиёт, хизматрасонии ниходхои ичтимой, мавчудияти озодй, демократия, афзалиятнокии ичтимой, кайфияти эстетикй, манфиатхои варзишй ва Fайраро дар назар дорад.
Аз чумла, сифати зиндагй хамчун як навъ идеали футурологй (пешбинии илмии замони оянда), меъёри нишондихандаи тартиби хаётгузаронии чомеаи оянда, меъёри гузариш ба мархалаи рушди тамаддун, ки ба ивазшавии муносибатихои байни одамон оварда, дар он на пул, балки ба хам мувофик будани арзишхои ичтимой ва фархангй накши асосй мебозад, баромад мекунад.
Файласуфи амрикой Д.Белл дар ин маврид кайд мекунад, ки дар консепсияи чомеаи пасосаноатй (посиндустриалй) «агар чомеаи саноатй сифати махсулотро муайян кунад, шаходатдиханда оид ба сатхи зиндагй бошад, вале чомеаи пасосаноатй сифати зиндагй, хизматрасонихои санчишй ва муносиб - тандурустй, маориф, ташкилй-фароFатй, инкишофи санъат, ки имруз барои хама кобили кабул ва имконпазир мебошанд, муайян мекунад».[4, с.17]
Сиёсати чомеаи оянда чй тавре баъдан у тасдик мекунад бояд ба конеъ гардонидани «талабот барои баланд бардоштани хузуру халоват, зебой ва сифати зиндагии бехтар, ба назар гирифтани ободии шахрхо, низоми нисбатан тафрикавй ва зехнии тахсилот ва такмили характери фарханг равона карда шавад».[3, с.126]
Агар чанбаи фалсафии сифати зиндагиро тахлил кунем маълум мешавад, ки зери мафхуми сифати зиндагй - ин дарачаи мувофикат кардани шароити хаёти инсон ба талаботи мавчудаи у фахмида мешавад. Сифати зиндагиро хамчун мафхуми системанок «кисматхои он муайян мекунад: худи инсон хамчун мавчуди биологй ва ичтимой, фаъолияти хаётии у ва шароите, ки дар у чорй мешавад».[9, с.12]
Х,амин тавр, сифати зиндагй дар фаркият аз сатхи зиндагй аз як тараф, имконият ва тарафхои сифатии конеъ кардани талаботи одамон: сифати Fизо, сифати либос, барохатии манзил, сифати тандурустй, тахсилот, сохаи хизматрасонй, сифати мухити ичтимой ва ихотакарда, имконоти гузаронидани вакти фароFат, дарачаи конеъ кардани талаботро дар мазмуни муносибат, дониш, мехнати эчодй, дарачаи холатхои мушавашй ва Fайраро тавсиф намояд. Аз тарафи дигар, категорияи мазкур каноатмандии инсонро аз хаёти шахсии худ инъикос менамояд. Азбаски талабот ва манфиати одамон инфиродй аст ва дарачаи каноатмандии онхоро метавон танхо худи субъектхо бахо диханд, сухан дар бораи мазмуни субъективии сифати зиндагй хамчун интеграли худэхсоскунии инсон меравад.
Мухаккики рус Л.Беляев дар ин маврид иброз медорад, ки «аз руи табиати худ сифати зиндагй - ин тавсифи объективй ва субъективии шароити мавчудияти инсон аст, ки аз инкишофи талаботи у ва тасаввуроти субъективй, баходихии хаёти худ вобастагй дорад».[5, с.34]
Ин нуктаи назар имруз миёни мухаккикони аврупой васеъ пахн шудааст ва онхо аз чумла иброз медоранд, ки нишондодхои объективй ва субъективй баробаркимат арзёбй гарданд. Нишондодхои сифати зиндагй хамчун мувофикати шароити объективй ва идроки субъективиии некуахволй муайн карда шаванд.[7, с.26]
Сифати зиндагй чунин муайян карда мешавад, ки то чй андоза талаботи инсон конеъ карда мешаванд; чй кадар у аз ин каноатманд аст; чй тавр натичахои ин конеъгардонй ба
стандартхои ичтимой ва боигарихои чамъиятй мудохилат доранд. Зиёдшавии имконоти инсон чихати конеъ кардани талаботи худ дар доираи накшаи хаётй, ба даст овардани муваффакиятхои шахсй сифати зиндагии уро баланд мебардорад.
Тавсифи объективии сифати зиндагии инсон (чомеа) таносуби хусусиятхои махсуси инсон, раванди фаъолияти хаётй, шароит ва воситахои таъминкунандаи хаёт ва талаботи ичтимоиро инъикос менамояд. Дар чунин холат объекти бевоситаи тахлил мачмуи кисматхои пойгохй, ки шароити зиндагй ва низоми таъмини хаётгузаронии ахолиро ба вучуд меоваранд, инхоянд:
1) сифати зиндагии ахолй (дар худ давомнокии хаёти интизоридошта, сатхи тахсилот, такмили тахассус, таваллуд ва марг, никох ва Fайраро тачассум медорад);
2) некуахволии ахолй (даромадхои вокей ва тафрикаи онхо, сатхи истифодабарии манфиатхо ва хизматрасонихо, дарачаи тандурустй ва фархангй ва Fайраро инъикос менамояд);
3) сифати сохаи ичтимой (сатхи шароити мехнат, хифзи ичтимой, бехатарии чисмонй ва молу мулкии одамон ва Fайраро нишон медихад);
4) сифати мухити ихотакарда (маълумот оид ба ифлосшавии фазои хавой, хок, об ва Fайраро инъикос медорад);
5) шароити табий-иклимй (хайат ва хачми захирахои табий, ашёи хом, иклим, тозагй ва Fайраро тавсиф менамояд).[1, с.64]
Дар тадкикотхои мухаккикони аврупой бошад дар сохтори сифати зиндагй се кисмат чудо карда мешавад:
1) сифати зиндагии ахолй (тандурустй ва тахсилот);
2) имконоти худтаъминкунй (даромад ва шyFл);
3) тавсифи базавии шароити зиндагй: табий (дарачаи ифлосшавй) ва ичтимой (таъминоти хизматрасонихои асосй, бехатарй, дарачаи татбики хукуки инсон ва Fайра).[8, с.74]
Сифати зиндагй ба чуз кисматхои сатхи зиндагй инчунин идроки субъективии хаёт ва чанбахои алохидаи онро дар бар мегирад: каноатмандй аз хаёт дар мачмуъ, конеъ будан аз фаъолияти мехнатй, худэхсоскунй, аз тарафи инсон ба пуррагй татбик кардани иктидори дохилии худ, хушбахтй.
Х,амин тавр, агар сатхи зиндагй амалй намудани эхтиёчоти аъзоёни чамъиятро барои хушбахтй тавсиф кунад, вале сифати зиндагй дарачаи конеъ кардани талаботро барои муваффак шудан ба холатхои муайяни шахсй-психологй, бе арзёбии комилан мувофик, ки барои бахо додани холати вокеии конеъ кардани талаботи одамон ногузир буд, ифода менамояд.
Баходихии субъективии шароити зиндагй муносибатхои аклонй ва эмотсионалии инсонро ба хаёт, конеъмандии худ ба худ ва фаъолияти хаётй, эхсоси мувофикатй бо чанбахои ичтимой-психологй ва дигари хаётй инъикос менамояд.
Маълум аст, ки баходихии сифати зиндагй нисбй аст. Аз чониби худи фардхо муайян кардани дарачаи каноатмандии талабот ба тачрибаи хаётй, рушди сатхи фархангй, зехнй ва эмотсионалии у вобастагй дорад. Сифати зиндагй хамчун бехбудии зиндагй, ки тавассути он инсон каноатмандии шароити дохилии хаёти худро хис мекунад, ифода менамояд. Номгуи нишондодхои сифати зиндагй хамчун тавсифи объективии худи инсон (чомеа), фаъолияти хаётии у ва шароити зиндагй, инчунин тавсифи баходихии субъективй, ки муносибати субъектро ба хаёти вокей инъикос медорад, дар бар мегирад.
Х,амин тавр, аз назари муаллиф сифати зиндагй ин ифодакунандаи меъёри мачмуй ва чамъбастии холати чомеа мебошад. Вай натичахои гуногунчанбаи чамъбастии инкишофи ичтимой-иктисодии чомеаро дар ин ё он кишвар, вазъи хамаи фаъолиятхои хаётии афрод, гуруххои ичтимой ва чомеаро тавсиф менамояд. Он аз як тараф, инкишофи фардхо, гуруххои ичтимой ва чомеаро дар мачмуъ, дар асоси конеъ гардонидани талаботи моддй ва маънавй инъикос менамояд. Аз тарафи дигар, сифати зиндагй сатхи кобилияти чисмонй ва маънавии одамон, рушди инсонро хамчун субъекти ичтимой месанчад.Сатхи зиндагй - ин категорияи иктисодй буда, дарачаи инкишоф ва конеъ кардани талаботи моддй ва маънавии фардхо, табака ва гуруххои ичтимой ва дар мачмуъ чамъият, инчунин шароитро барои рушд ва каноатмандии ин талабот инъикос медорад.
АДАБИЁТ
1. Айвазян С.А. Россия в межстрановом анализе синтетических категорий качества жизни населения / С.А Айвазян //Мир России. - 2001. - №4. - С. 59-88. - С. 64.
2. Атоходжаева М.А. Органзизационно-экономические механизмы Регулирования уровня жизни населения (на материалах Республики Таджикистан). Дис. кан.эк.наук. - Худжанд, 2017. - 144 с. - С.15.
3. Бестужев-Лада И.В. Качество жизни /И.В. Бестужев-Лада //Философский энциклопедический словарь.-М.:Советская энциклопедия, 1983. - С.126.
4. Белл Д. Качество жизни: сущность, оценка, стратегия формирования. - M.: ВНИИТЭ, 2000. - 110 с. - С.17.
5. Беляева Л.А. Уровень и качество жизни. Проблемы измерения и интерпретации /Л.А.Беляева //Социс. - 2009. - №1. - С. 33-42. - С.34.
6. Государственное регулирование рыночной экономики: учебник/общ.ред. Кушлин В.И. -2-е изд., перераб. и. доп. -М.: Изд-во РАГС, 2005. - С. 588-589.
7. Зубаревич Н.В. Социальное развитие регионов России: проблемы и тенденции переходного периода. М.: Едиториал УРРС, 2003. - 264 с. - С.26.
8. Калинина Г.В. «Качество жизни» как феномен социального развития // Вестник ЧГУ. 2006. №7. С.67-79. - С. 74.
9. Качество жизни населения: грани проблем в фокусе преобразований: Коллективная монография / Под ред. канд. экон. наук доц. Н. А. Ворониной, канд. экон. наук доц. Е.Г.Кузнецовой. - Саратов: Издательство «КУБиК», 2012.- 150 с. - С. 12.
10. Маркс К. Капитал. Критика политической экономики. Т.1. - М.: Политиздат, 1988. -891 с, с. 274.
11. Народное благосостояние: тенденции и перспективы / Е.М. Аврамова [и др.]; АН СССР, Госкомтруд СССР, Ин-т соц-экон. проблем народонаселения; отв. ред. Н.М. Римашевская, Л.А. Оников. - М.: Наука, 1991. - 253 с. - С.4.
12. Смит, А. Исследование о природе и причинах богатства народов/А.Смит. -М.: Изд. соц.-эк. литературы, 1962. - С.572.
13. Политика доходов и качество жизни населения / Под ред. Горелова Н.А. - СПб.: Питер, 2003. - С.275.
14. ПоповСИ. Проблема «качества жизни» в современной идеологической борьбе / С.И. Попов. - М., 1977. - 280 с. - С. 39.
15. Тодоров, А.С. Качество жизни. Критический анализ буржуазных концепций / А.С. Тодоров. - M.: Прогресс, 1980. - С. 45.
16. Философский энциклопедический словарь. /Гл. ред. Л. Ф. Ильичёв, П. Н. Федосеев, С. М. Ковалёв, В. Г. Панов. М.: Сов. Энциклопедия, 1983.- 840 с. - С.707.
17. Шабашев В.А., Морозова Е.А. Уровень жизни, качество жизни, социальная защищенность - общее и особенное // Вестник Кузбасского государственного технического университета. 2005. №6. - С. 105.
18. International Labor Orqanisation / Employment, Growth and Basic Needs: a One-World Problem. Geneva: ILO, 1976. - 177p.-Р. 11.
19. Global Education Digest 2011. Comparing Education Statistics Across the World. -Montreal. Canada: The UNESCO Institute for Statistics, 2011. - 309 p. - р. 96.
20. Sen A. Commodities and Capabilities /A.Sen. - Amsterdam, 1985. - 130 р. - Р. 9-10.
ОБЪЯСНЕНИЯ И ОПИСАНИЕ СОДЕРЖАНИЯ ПОНЯТИЙ УРОВЕНЬ И КАЧЕСТВА ЖИЗНИ В СОВРЕММЕННОМ НАУК
Понятие уровень и качество жизни многоаспектна, являются основным категориям социально - гуманитарных наук. В том числе, философии, социологии, экономики, экологии и др.
Развитие общество, прежде всего зависить от повыщения уровень и качество жизное, правилное регулирования социальных отношений, охрана окружающей среды от веяних загразнения, обеспечения нормальной жизни населения.
С этой точки зрения ключевой проблемы названного статьи является объяснение и определения уровень и качество жизны. Автор изучая и иследуя огромьное материалы относительно названных категорий во - первых, определяет их место в социально -гуманитарных наук; во - вторых по особенностями и содержаный разъясняет общость и различие между ними в соответсвии существующих показателей.
Ключевые понятий: общество, населения, уровень, качество, уровень жизни, качество жизни, благосостояние, социальное положения, социальный состав, показателы, рождимость и смерт, брак, реальный доход, интерес и услуга, условия труда, социальная защита, физический безопасностьи др.
THE CONCEPTION AND THE DESCRIPTION OF THE MEANING OF LOVEL CONCEPTION AND THE QUALITY OF LIFE IN MODERN SCIENCRE
The conception of lovel and the quality of life is different and is considered from the sciences of socio - economic, philosophy, sociology, theory of economy and ecology.
The development of the society, wellbehaving of population living level, adjusting of social relation, to protect the nature from the intoxication and pollution, to supply a good condition fo a suitable life depend on the keeping these categories.
From this point of view, the main task of this article are considered to describe and introduce of conception of level of the life.
The author during the analyse and investigating of material, first of all he compared the point of views of sectorial investigators, about the description of thise conceptions and their place in order of socio- economic science, their relation and distinition according to determinant measure and controlling signatures defines the tasks regaroling the economic life and social society.
Key words: society, population, level, quality, level of living, quality of life, welfare, social status, social composition, indicators, birth and death, marriage, real income, interest and serrice, working conditions, cosialproctection, physical safety ete.
Сведения об авторе:
Самиева Мехрангез, аспирантка второго курса факультета экономики и управления образования ТГПУ имени С.Айни .
About author:
Samieva Mehrangez, 2 nd year of Graduate Student in the Department of Economics and Education Management of the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini.
УДК 338.2 (575.3)
ЩТИСОДИЁТИ РАЗАМИ ВА МУ^ИМИЯТИ ТАТБЩИ ОН ДАР РУШДИ
ЩТИСОДИЁТИ КИШВАР
Цаюмова Ш.Т.
Маркази тадцицоти стратегии назди Президенти Цум^урии Тоцикистон
Ч,умх,урии Точикистон бо назардошти равандх,ои рушди иктисодиёти чах,онй дар самти ракамикунонии иктисодиёти миллии мамлакат заминах,ои бунёдй гузошта, дар ин самт тадбирх,ои мушаххас меандешад. Барои пурра гузаштани Точикистон ба иктисодиёти ракамй тамоми имкониятх,ои зарурй мухдйё буда, заминаи асосии онро ташаккули х,укумати электронй гузоштааст.
Дар Ч,умх,урии Точикистон бо максади баланд бардоштани сатх,и маърифати техникии к;ишрх,о ва сохторх,ои гуногуни чомеа ва хдмачониба татбик намудани технологиями иттилоотиву коммуникатсионй дар иктисоди миллии кишвар ва бо максади амалисозии стратегиях,о ва барномах,ои давлатии рушд бо карори Хукумати Ч,умх,урии Точикистон аз 30 декабри соли 2011, №643 «Консепсияи ташаккули х,укумати электронй дар Ч,умх,урии Точикистон» кабул ва тибки марх,илах,ои муайянгардида то соли 2020 амалй мегардад[5].
