CC BY
11
УДК 338 ББК 65.291
ХОЛАТВА ОМИЛХОИРУШДИ КОРХОНАХОИ БАХШИ ЧАМЪИЯТИ ВА ИДОРАКУНИИ ОНХО ДАР ИЦТИСОДИЁТИ ВИЛОЯТИ СУТД
СОСТОЯНИЕ И ФАКТОРЫ РАЗВИТИЯ ПРЕДПРИЯТИЙ ОБЩЕСТВЕННОГО СЕКТОРА И УПРАВЛЕНИЯ ИМИ В ЭКОНОМИКЕ СОГДИЙСКОЙ ОБЛАСТИ
STATE AND FACTORS OF DEVELOPMENT CONCERNING SOCIAL SECTOR ENTERPRISES AND MANAGEMENT WITH THEM IN THE ECONOMY OF SUGHD
VILOYAT
Ашуров Умедцон Зайнидинович, унвонцуи кафедраи ицтисодиёти корхонауо ва минтацаи ДДХ,БСТ; Самадова Заррина Акрамцоновна,
н.и.и., дотсент, сардорираёсати илм ва инноватсияи ДДХ,БСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
Ашуров Умеджон Зайнидинович
соискатель кафедры экономики предприятий и региона ТГУПБП; Самадова Заррина Акрамджоновна, к.э.н., доцент, начальник управления науки и инноваций ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Ashurov Umedjon Zaynidinovich claimant for candidate degree of the department of economy enterprise and region under TSULBP; Samadova Zarrina Akramjonovna, candidate of the sciences of economics, Associate Professor, chiefess of the managerial office of science and innovations under TSULBP (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: ashurovumedjon @mail.ru
Калидвожа^о: минтаца, стратегияи рушд, раванд, сохтор, сифат, бахши (сектори) цамъиятй, ташкилоти гайритицоратй, неъматуои цамъиятиву ицтимоии мууим, уамкории муштараки самаранок
Дар мацола ауамияти ицтимию ицтисодии корхонауои бахши цамъиятй дар рушди минтаца мавриди тадциц царор дода шудааст. Баури рафъи монеауои рушди бахши цамъиятй масъалауои назариявии фаъолияти он баррасй гардида, дар асоси нишондиуан-дауои омории вилояти Сугд таулили бахши мазкур сурат гирифтааст. Аз цумла тау-лили шумораи корхонауо ва ташкилотуо тибци шакли моликият, шумораи ахолии маш-гули кор, фондуои асосй моликияти давлатй, сохтори инвеститсияуо дар сармояи асо-сй, инчунин шумораи корхонауои бахши цамъиятй аз руи соуауо баррасй шудааст. Дар хулоса хусусиятуои таъсири фаъолияти бахши цамъиятй барои ицрои вазифауои му-шаххаси давлатй, аз цумла дар ицтисодиёти минтаца нишон дода шудааст. Таъкид гардидааст, ки таъмини инкишофи мутавозини ицтимой-ицтисодии минтацауо ва ни-гоудории суръати устувори рушди ицтисодй дар уар як минтацаи алоуида яке аз самт-уои афзалиятноки стратегии сиёсати давлат дар сатуи минтацавй ба шумор меравад.
Ключевые слова: регион, стратегия развития, процесс, структура, качество, общественный сектор, некоммерческие организации, общественные и социально важные блага, эффективное сотрудничество
Изучается социально-экономическая роль предприятий общественного сектора в развитии региона. С целью устранения существующих барьеров в развитии общественного сектора рассмотрены теоретические вопросы его функционирования и на основе статистических данных по Согдийской области произведён анализ показателей данного сектора. В частности, произведён анализ численности предприятий и организаций по формам собственности, изучение показатели занятости населения, основных фондов государственной собственности, структуры инвестиций в основной фонд, а также численности предприятий общественного сектора по отраслям. В заключении отмечены особенности влияния общественного сектора на решение конкретных государственных задач, в частности проблем экономики региона. Это обосновывается тем, что одним из приоритетных стратегических направлений политики государства на региональном уровне является обеспечение сбалансированного социально-экономического развития регионов и поддержание темпов их устойчивого экономического развития.
Key words: region, strategy of development, process, structure, quality, social sector, noncommercial organizations, social and socially important benefits, effective cooperation
The article dwells on the study of social-economic role of social sector enterprises in the development of the region. Pursuing the objective of obviation of existing barriers in the development of social sector the author canvasses theoretical issues of its functioning and proceeding from the statistical data of Sughd viloyat she conducts an analysis of the indicators of this sector. In particular, she adduces the analysis of the numerosity of enterprises and organizations according to the forms of property; there are studied the structures of investments into the central fund and the numerosity of social sector enterprises by branches. In the conclusion there are underscored the peculiarities of social sector influence over a solution of concrete state goals, in particular of those ones which refer to the problems of regional economy. It is well-grounded by the consideration that one of the priority strategic streamlines of the state policy on the regional level is an ensurance of balanced social-economic development of regions and sustainability of the tempos of economy evolution.
Бахши чамъиятй чун кисми чудонопазири таркибии иктисодиёти миллй дар даллу фасли масъаладои иктисодиёти вилояти Сугд мавкеи мудим дорад. Механизми танзимкунандаи бахши чамъиятй бар хилофи сохтори бозаргонй сохтор ва хусу-сиятдои худро дорад, ки бо хусусиятдои талабот ва пешнидоди неъматдои чамъиятй вобаста мебошад.
Айни замон дар илми иктисодшиносй ва амалияи он акидае мавчуд аст, ки инкишофи нобаробари минтакадо падидаи аз чониби умум эътирофшуда ва конунии иктисоди чадонй мебошад. Дар ин бобат олими рус Н. Зубаревич кайд мекунад, ки: "Барои иктисодиёти муосири миллй тафрикаи амики инкишофи минтакавй хос аст. Ба гайр аз нобаробарии иктисодй, ки одатан бо мачмуи мадсулоти минтакавй ба дар сари адолй чен мекунанд, инчунин нобаробарии ичтимой низ чой дорад, ки дар тафрикаи сатди даромад, шугли адолй, инчунин як катор мушаххасоти сифатй зодир мегардад» [1, с. 13].
Ин кисми иктисодиёт, ки пурра ё дар кисми бештараш дар дасти давлат карор дорад, корхонадои миллигардонида, хадамоти дукуматй ва шадрдорй, иттидодиядои чамъиятй (бар хилофи бахши хусуси) - ро дар бар мегирад.
Олимони рус Кожевин О.В., Юрченко Е.В. ва Болунов Н.В. акида доранд, ки фаъолияти корхонахои бахши чамъиятй мохияти дучониба дорад, ки он дар сатхи васеъ ва махдуд инъикос меёбад. Дар сатхи васеъ - ин амалй гардонии вазифахои конститутсионии давлатй ва конеъ кардани талаботи хаётан мухимми чомеа тавас-сути максимизатсияи самаранокии иктисодиёти миллй (на ноил шудан ба даромадно-кии объекти алодидаи хочагидорй) мебошад. Дар сатхи махдуд - максимизатсияи самаранокии истифодаи объектхои моликияти давлатй: давлатй, мунисипиалй ва бучетй аст. Ба сифати индикаторхои арзёбии самаранокии тичоратй нишондиханда-хои зерин истифода мешаванд: фоида, фоидаи соф, арзиши аслй, сатхи харочоти мехнатй ва моддй ба як вохиди махсулот, гардиши фондхо, даромаднокй, бозоргирй ва гайра [2, с. 39 - 52].
Дар бахши мазкур тавозуни иктисодй, танзими иктисодиёт, ташаккули иктидори иктисодии кишвар, бозтаксими воситахои пулй, ташаккули сохторхои аз хама самарабахши хочагии халкро давлат амалй мегардонад, бинобар ин бахши мазкурро баъзан бахши давлатй меноманд. Ба сифати меъёрхои мухим дар минтакахо метаво-нанд вазъи мухити инвеститсионй ва сохибкорй, хусусиятхои хочагй ва динамикаи истехсолот, дарачаи мустакилияти бучет, омилхои гуногуни сиёсй баромад кунанд. Ташаккули сохтори гуногункутби фазоии иктисодиёт дар натичаи мувофикати як катор омилхо, масалан, харочоти хамкории агентхои иктисодй, аз чумла харочоти наклиёт ва савдо, боздехи афзуншаванда аз микёс, хачми бозор ва гуногунии махсулоти истехсолшаванда ба вучуд меояд [3, с. 133.].
Рушди бахши чамъиятии иктисодиёти минтака бо имконияти рушд ва вусъати сохтори институтсионалии он робитаи мустаким дорад. Дар нимаи дувуми садаи XX бахши чамъиятиро дар адабиёти иктисодй танхо ба давлат мансуб медонистанд. Дар нахустин китоби русиягй оид ба иктисодиёти бахши чамъиятй, ки муаллифи он Л.Якобсон буд, таърифи зерини ин мафхум оварда шуда аст: «Бахши чамъиятй он мачмуи захирахои иктисодиро дарбар мегирад, ки дар ихтиёри давлат карор доранд» [10, с. 12]. Аммо, чунин таъриф махсусан, дар шароити муосир, дарки мохияти иктисодии бахши чамъиятиро махдуд менамояд.
Равандхои асосии фаъолияти бахши чамъиятии иктисодиёт - пешниходи неъмат-хои чамъиятй, бозтаксими даромад ва боигарй, расонидани кумаки ичтимой ба ахолй, инчунин истехсоли махсулот ва хизматрасонй дар асоси тичоратй ба корхо-нахое, ки ба давлат тааллук доранд ё аз тарафи давлат назорат мешаванд, мебошад. Бо туфайли мавкеи махсуси худ давлат метавонад ба рафтори иктисодии субъектхои хочагидорй тарики кабули санадхои конунгузорй ё санадхои меъёрии хукукй, анбозбандй, карз ва чорахои дигари танзими фаъолияти иктисодй таъсир расонад.
Дар ин бобат олимони рус В. А. Плотников, Ю.В. Вертакова таъкид кардаанд, ки самтгирии ичтимоии инкишофи иктисодй на ба бозтаксими боигарии мавчуда ва мухолифати ичтимой, балки ба баланд кардани ракобатпазирии миллй ва самаранокй такя мекунад [5, с. 71-78].
Субъектхои бахши чамъиятиро ба сохахои зерин чудо кардан мумкин аст:
• сохаи идоракунй;
• сохаи хочагидории касрй;
• сохаи хочагидорй дар заминаи чуброни харочоти вокей;
• сохаи хочагии фоидаовар.
Ба гуруди якум ташкилотдое дохил мешаванд, ки максади ондо нигоддории шароитдои умумии мавчудияти давлат мебошад. Ба содаи мазкур дастгоди давлатй, артиш, милиса ва г. дохил мешаванд.
Ба гуруди дуюм он ташкилотдое медароянд, ки молу хизматро ройгон ё бо нархи аз нархи бозор паст пешнидод мекунанд. Ба содаи мазкур осорхонадо, беморхонадо, богдои фарогатй ва г. дохил мешаванд.
Ба гуруди сеюм он корхонадое мансубанд, ки фаъолияти ондо ба принсипдои иктисодй асос меёбад ва ба манфиати чамъиятй равона карда шудааст. Ба гуруди мазкур хадамоти почта ва телеграфу телефон, низомдои амонатгузории давлатй ва сугурта, хочагии коммуналй ва г. дохил мешаванд.
Ба гуруди чорум корхонадои давлатй ё мадаллй мансубанд, ки дар бахши содиб-корй фаъолият мебаранд.
Мавкеъ ва накши корхонадои бахши давлатиро дар иктисодиёти вилояти Сугд бо нишондидандадои асосии зерин тавсиф кардан мумкин аст:
• арзиш ё андозаи амволи давлатй ва диссаи он (бо %) нисбат ба арзиши умумии намуди мушаххаси амволи вилоят (дар дисоби натуравй);
• шумораи корхонадо, хочагидо ва сохтордои дигари содибкорй (аз чумла бо моликияти омехта) дар бахши давлатй ва вазни киёсии ондо дар микдори умумии корхонадои вилоят;
• шумораи кормандон ва диссаи ондо дар шугли умумии вилоят;
• дачми мадсулот, мол, кор, хизматдое, ки сохтордои содибкорй ва сохтордои дигари бахши давлатй истедсол мекунанд ва вазни киёсии ондо (бо %) нисбат ба дачми умумии мадсулоти саноатии вилоят;
• дачми фармоиши давлатй, ки корхонадо онро чун фармоиши давлатй ичро мекунанд ва диссаи он (бо %) нисбат ба дачми умумии мадсулоти саноатии вилоят.
Цадваяи 1. Шумоpаи Kopxomyo ва ташкилот тибци шакли моликият даp вилояти __Сугди Чумyуpии Тоцикистон даp солуои 2013 - 2017
Шакли моликият 2013 2014 2015 2016 2017
шумо-ра бо % шумо-ра бо % шумо-ра бо % шумо-ра бо % шумо-ра бо %
Хамагй 12314 100 13569 100 10789 100 8111 100 8191 100
Давлатй 1850 15 2008 14,7 2067 19 2080 25,6 2301 28
Хусусй 195 1,6 424 3,1 463 4,2 616 7,6 228 2,7
Ташки-лотдои чамъиятй ва динй 493 4 601 4,4 606 5,6 601 7,4 494 6
Мушта-рак 15 0,1 16 0,1 13 0,1 13 0,1 62 0,7
Корхонадои кол-лективй 9761 79,2 10520 77,5 7640 70,8 4789 59 5106 62
Манбаъ: Нишондиуандауо аз уисоботи Саppаёсати Агентии омоpи назди Пpезиденти Чумyуpии Тоцикистон даp вилояти Сугд даpц гаpдидааст. Тавре ки додадои чадвали 1 шадодат медиданд, дар солдои мавриди баррасй шумораи корхонадои давлатй ру ба афзоиш дорад. Агар дар соли 2012 диссаи
корхонахои давлатй нисбат ба шумораи умумии корхонахои вилоят 15% ташкил карда бошад, дар соли 2017 он 13 % афзуда, мутаносибан 28% - ро ташкил кардааст.
Кдйд кардан зарур аст, ки дар соли 2017 аз 797,5 хазор ахолии машгули кори вилояти Сугд 135,3 хазор нафарашон дар корхонахои давлатй кор мекарданд. Масалан, дар соли 2012 дар корхонахои саноатй 120,1 хазор нафар машгули кор бошанд, дар соли 2017 шумораи онхо ба 135,3 хазор нафар расид, яъне 15,2 хазор нафар зиёд шуд (ниг. ба чадвали 2).
Чадвали 2. Шумораи ахолии машгули кори вилояти Сугд дар солуои 2012 - 2017 (бо
х,аз. нафар )
2012 2013 2014 2015 2016 2017
Хамагй дар иктисодиёт бо кор 774,5 791,5 804,8 798,7 802,0 797,5
таъминанд, аз чумла аз руи
шакли иштигол
Давлатй 120,1 117,0 123,6 128,3 131,1 135,3
Хусусй 440,3 462,5 487,4 440,3 416,9 400,1
Коллективй 208,0 205,9 188,7 225,3 249,2 254,9
Омехта бо хоричй 6,1 6,1 5,1 4,8 4,8 7,2
Манбаъ: Агентии омори назди Президенти Чумуурии Тоцикистон дар вилояти Сугд. -2018. - С. 71.
Тибки додахои чадвали 2 дар солхои 2012-2017 афзоиши сатхи иштигол дар корхонахои давлатй 12 %, дар корхонахои коллективй - 22%, дар корхонахои омехта ва бо иштироки сармояи хоричй - 18% - ро ташкил кардааст. Дар корхонахои дорои моликияти хусусй бошад баръакс 10% паст шудааст. Агар соли 2012 шумораи кормандони машгули кор дар бахши давлатй дар иштиголи умумии ахолии вилояти Сугд 15,5% ташкил карда бошад соли 2017 он ба 17% расидааст.
Дар бахши чамъиятии вилояти Сугд накши макомоти давлатии мехнат ва шугли ахолй низ хеле назаррас аст, зеро онхо як катор масъалахои ичтимой ва иктисодии чомеаро халлу фасл мекунанд. Тибки хисоботи Раиси вилояти Сугд Рачаббой Ахмадзода дар давоми 11 мохи соли 2018 макомоти давлатии мехнат ва шугли ахолй ба 4211 нафар шахрвандон касб омузониданд, ки аз онхо 2073 нафар бевосита ба таълими хунархои миллй чалб шуданд. Тадбирхои дар самти мазкур андешида барои бо иштигол фаро гирифтани 25 хазор нафар занони хонашин ва бекор имконият фарохам оварданд ки он ба сатхи зиндагй ва маърифати занони дехот таъсири мусбат расонд [10]. Дар соли 2017 хачми инвеститсияхо ба сармояи асосии вилоят 1991341,2 хазор сомониро ташкил кард, ки аз он 307813,4 сомонй ба бахши давлатй равона карда шудааст.
Чадвали 3. Сохтори инвеститсияхо ба сармояи асосй тибци шаклуои моликият дар
солхои 2012 - 2017 ( %аз. сомони)
2012 2013 2014 2015 2016 2017
Хамагй, аз чумла: 1047624,1 1230005 1380862,7 1658924,8 1925043,1 1991341,2
Давлатй 275969,6 328433,6 251540,2 334968,3 38071,1 307813,4
Корхонаи кишоварзП 572,7 366,7 1870,5 145,8 - -
А^оли 61487,5 76336,6 100364,4 101380,5 117
Корхонахои муштарак 36040,7 609445,1 509833,8 276310,1 179940,8 74694,2
Сармояи хоричи 196245,5 168277,2 185077,4 667953,7 978778,5 1251633,5
Иттидодиядои матлубот 2701,9 4250,6 6046,5 1744,6 4410,6 1996,8
Чамъиятдои садомИ 44762,9 31699,6 41061,8 40618 19862,1 37545,9
Чамъияти дорои масъулияти маддуд ва содибкорони инфиродИ 98149,4 111148,2 280697,4 235803,5 232722,9 177940,7
Хочагии дедконй 702,9 48,0 4370,7 - 872,6 616,1
Манбаъ: Агентии омори назди Президенти Чумуурии Тоцикистон дар вилояти Сугд. с. 2018. -С. 218.
Чй тавре ки додадои чадвали 4 нишон медиданд, дар соли 2012 дар сохтори инвеститсиядо ба сармояи асосии вилояти Сугд диссаи асосй ба корхонадои давлатй тааллук дошт, ки он 26% ташкил кард, аммо дар соли 2017 диссаи ондо то 15% паст шуд. Дар инвеститсиядои хоричй, ки дар давоми соли мавриди баррасй аз 18,7% то 63% афзудааст, вазъият хубтар аст.
Инкишофи бахши чамъиятй аз ичрои бучет, яъне аз кисми даромад ва харочоти бучети вилоят вобастагй дорад.
Дар соли 2017 даромади бучети вилоят 1607, 8 млн сомониро ташкил кард, ки аз он 25,2% даромад аз андози фоидаи шахсони дукукй, 19% андоз барои истифодабарандагони каъри замин, 13% андози даромад аз шахсони вокей ва гайра иборат буд. Х,амон сол харочоти бучети вилоят 1569,8 млн. сомониро ташкил кард, ба дисоби фоиз 46% ба содаи маориф, 22,6% содаи тандурустй, 4,2% бахши докимияти давлатй ва идоракунй, 4,6% содаи кишоварзй, хочагии чангал ва шикор, 2,6% ба мудофиа ва макомоти дифзи дукук равона карда шуд.
Дар асоси тадлили додадои оморй ба хулоса расидан мумкин аст, ки бо максади ихтисори кисми харочоти бучет кам кардани харочот ба дастгоди идоракунй ва афзоиши харочот ба кишоварзй, чангал ва шикор мувофики максад аст.
Кдйд кардан зарур аст, ки дар 11 моди соли 2018 ба бучети мадаллй ба чои 1492,8 млн. сомонии накша 1561,6 млн. сомонй ворид гардид, ки нисбат ба накша 68,8 млн сомонй ё 4,6% зиёдтар мебошад. Накшаи кисми харочоти бучетдои мадаллй дар давраи мазкур дар дачми 1507,6 млн. сомонй пешбинй шуда буд ва ичрои он ба маблаги 1503,6 млн сомонй таъмин гардид, ки ба 99,7% накша баробар аст.
Х,амин тарик, бахши чамъиятии вилояти Сугд шароитдои мусоиди инкишофи ичтимой ва иктисодии вилоятро ташаккул медидад ва таъмин менамояд. Фаъолияти он ба таъмини афзалиятдои ракобатии содадо ва корхонадо, дамчунин афзудани сатд ва сифати некуадволии адолии вилоят равона карда шудааст.
Азбаски мадсулот ва хизматдое, ки корхонадои бахши чамъиятй истедсол мекунанд, ба категорияи неъматдои чамъиятие дохил мешаванд, ки барои конеъ гардонидани талаботи инсон пешбинй шудаанд, ондо як катор хусусиятдои хос доранд. Иктисодшиноси машдури П. Самуэлсон ба ракобатнопазирй, гайриистисноият, инчунин гайриимкон будани истеъмол накардани ондоро аз чумлаи хусусиятдои мазкур шумурдааст. [6, с.115 - 117].
Ракобатнопазирй маънои онро дорад, ки пешнидоди неъмати чамъиятй ба адолй хусусиятдои ба умум дастрас буданро дорад. Ба он ракобат хос нест, зеро дама метавонанд дамон як водиди неъматро истеъмол намоянд. Бо суханони дигар вазъияти мустакили ракобати неъмати чамъиятй ба тамоми адолй бо як сифат
пешниход мешавад. Еайриистисной маънои онро дорад, ки неъмат на ба як узви чомеа, балки ба тамоми чомеа пешниход мешавад. Дар ин чо сатхи истеъмоли инфиродиро арзёбй кардан имконнопазир аст. Масалан, равшании чароги куча на ба як нафар, балки ба хамаи аъзои чомеа баробар пешниход мешавад. Аз ин омил хусусияти дигари неъматхои чамъиятй бармеояд, ки он гайриимкон будани истеъмол накардан ном дорад. Ба суханони дигар новобаста аз хохиши шахсияти алохида, неъматхои чамъиятй ба хама бе истисно пешниход мешаванд. Хусусиятхои мазкур ва дигар хусусиятхои фарккунандаи неъматхои чамъиятй онхоро беназир мегардонанд ва дар конеъ кардани талаботи насли муосир ва оянда дар заминаи риояи манфиатхои макомоти хокимияти давлатй накши мухим доранд [4, с. 76].
Дар асоси гуфтахои боло метавон гуфт, ки корхонаи бахши чамъиятй низ чузъи таркибии иктидори иктисодии вилоят мебошад ва ба инкишофи минтакахо метаво-над хиссаи назаррас ворид намояд.
Чун кисми таркибии иктидори иктисодии вилоят корхонахое, ки дар ихтиёри макомоти чумхуриявй ва махаллии хокимияти давлатй карор доранд, дар таксим ва бозтаксими МУМ ва даромад дар минтакахо накши мухим мебозанд. Бинобар ин афзоиши бо фондхо мусаллахшавии корхонахои бахши чамъиятй дар минтакахо мутаносибан ба баландшавии махсулнокии мехнат, истифодаи окилонаи ва инвестит-сияхо мусоидат мекунад, зеро дар мархилаи муосири рушди Точикистон инвестит-сияхо бештар ба корхонахои бахши чамъиятй, ки кафолати давлатй доранд, равона карда мешаванд.
Дар мисоли вилояти Сугд ба сифати ташкилаи нисбатан калони маъмурию худудии Чумхурии Точикистон накш, ахамият ва вазъи ичтимоию иктисодии корхонахои бахши чамъиятиро баррасй менамоем. Тибки маълумот то 1 январи соли 2017 дар вилояти Сугди Чумхурии Точикистон 14 нохияи дехот, 8 шахр, 93 чамоати дехот ба кайд гирифта шудааст. Тибки додахои оморй дар вилояти Сугд 252 муассисаи томактабй, ки дар онхо 40,7 хазор кудак тарбия меёбанд, 923 муассисаи тахсилоти умумй (517,8 хазор хонанда) ва 21 муассисаи тахсилоти касбии миёна (20,3 хазор толибилм), 7 муассисаи тахсилоти олй (40,0 хазор донишчу) фаъолият мекунанд. Ба ахолй 355 китобхонаи оммавй ва сохавй, ки бо фонди умумии китобашон 2,5 млн нусха аст, 239 муассисаи клубй, 6 театр ва 13 осорхона хизматри фархангию маърифатй хизмат мерасонанд.[7]
Фонди умумии манзил дар вилоят ба 29918,9 хазор м. мураббаъ баробар аст, яъне ба хар сари ахолй 8,6 м. мураббаъ рост меояд. Фонди манзили шахр 9688,8 хазор м. мураббаъро ташкил мекунад. Аз масохати умумии фонди манзил 2,0% ва ё 601,6 хазор мураббаъро фонди давлатии чамъиятии манзил, фонди кооперативхои манзилу сохтмон ташкил мекунанд. Дар вилоят 165 муассисаи беморхонавй мавчуданд. Иктидори муассисахои табобатй ва дармонгохй 83,1 (ташриф дар баст) ба 10 хазор нафар ахолй баробар аст. Ба ахолии вилоят 5025 пизишкони тамоми тахассусхо ва 16659 нафар кормандони миёнаи тиб хизмат мерасонанд [7, с. 12].
Яке аз вазифахои асосии маъмурияти вилояти Сугди Чумхурии Точикистон дар чанбаи инкишофи бахши чамъиятй баланд кардани самаранокии фаъолияти молия-вию хочагидории корхонахое мебошад, ки дар моликияти давлатй, махаллй ва чамъиятй мебошад, зеро аз рушди онхо дар навбати аввал сифати хаёти ахолй ва дарачаи конеъ гардонидани шахрвандон бо неъматхои чамъиятй ва хизматхо вобас-
таги дорад. Ч,ойгиршавии корхонадои бахши чамъиятии вилояти Сугди Чумдурии Тоцикистон дар чадвали 5 пешнидод шудааст.
Цадвали 5. Цойгиршавии корхонауои бахши цамъиятии вилояти Сугди Чумуурии __ Тоцикистон дар солуои 2016 - 2018 (воуид)
№ Намуди фаъолият 2016 2017 2018
Шумораи корхонадо Шумораи кормандон Шумораи корхонадо Шумораи корман-дон Шумо-раи корхонадо Шумораи кормандон
дамагй 1958 125602 2298 134325 2330 136579
аз чумла
1. Кишоварзй 43 3111 58 4469 61 4237
2. Саноат 35 4251 36 3671 39 3826
3. Иктидори кувваи барк ва газ 28 3468 32 4198 28 4122
4. Сохтмон 29 1177 30 1047 30 1036
5. Савдои яклухт ва чакана 12 133 10 70 8 55
6. Медмонхо-надо ва та-рабхонадо 2 224 4 248 5 257
7. Наклиёт ва алока 26 1939 33 2098 34 2135
8. Миёнара-вии молиявй 26 639 38 907 38 890
9. Амалиёт бо амволи гайри манкул 73 2128 86 2560 90 2472
10. Идоракуни и давлат ва мудофиа; сугурта 301 11339 381 9966 394 10459
11. Маориф 1030 60604 1203 67474 1207 68798
12. Тандурустй ва хизмат-расонии ичтимой 200 32062 217 32451 221 33031
13. Дигар хизмат-расонидои коммуналй 148 4376 170 5166 175 5261
Манбаъ: Агентии омори назди Президенти Чумуурии Тоцикистон дар вилояти Сугд. -
2018. - С. 12.
Аз додадои чадвал бармеояд, ки шумораи корхонадои бахши чамъиятй дар солдои охир ру ба афзоиш нидодааст. Аз чумла шумораи умумии корхонадои бахши
чамъиятй агар дар соли 2016 1958 корхона бошад, он дар соли 2018 2330 корхонаро ташкил кард, яъне афзоиш 19% аст. Табиист, ки ин афзоиш боиси мутаносибан 1977 нафар афзудани кормандони ин корхонахо гардид. Дар сохтори корхонахои бахши чамъиятй дар соли 2018 шумораи бештарини корхонахо - 1207 вохид ба сохаи мао-риф рост меояд, ки 51,8% ё такрибан нисфи корхонахои бахши чамъиятиро ташкил менамояд. Шумораи кормандони бахши мазкур аз хама зиёд буда, 50,4% бахши чамъиятии иктисодиётро ташкил мекунад. Пас аз сохаи маориф теъдоди зиёди корхонахои бахши чамъиятй ба сохторхои хокимияти давлатй, мудофиа, хифзи тартиботи чамъиятй ва сугурта тааллук доранд, ки дар мачмуъ 394 вохидро ташкил мекунад ва дар онхо 1459 нафар корманд машгули мехнатанд. Х,иссаи бахши мазкур дар сохтори корхонахои бахши чамъиятй 16,9%, теъдоди кормандон бошад 7,6%-и шумораи умумии кормандонро ташкил мекунад. Ба гайр аз корхонахои мазкур дар сохтори корхонахои бахши чамъиятй дар вилояти Сугд сохаи хизматрасонии ичтимой мавкеи мухимро ишгол мекунад. Шумораи умумии корхонахои он 221 вохидро ташкил кард, ки дар таносуби фоизй 9,5% мебошад. Аммо вазни киёсии хамаи кормандони сохаи мазкур 24,2% -ро ташкил намуд. Кдйд кардан зарур аст, ки корхонахои бахши чамъиятй дар хамаи сохахо ва самтхои хочагии халк мавчуданд, харчанд ахамияти назаррас надоранд. Масалан, дар сохаи саноат 39 вохид, сохтмон - 30 вохид, бизнеси мехмонхонагй - 5 вохид корхонахои давлатй фаъолият мекунанд..
Дар умум, корхонахои бахши чамъиятй ба монанди субъектхои дигари иктисодиёт дар хар минтака, аз чумла вилояти Сугд кушиш ба харч медиханд ба инкишофи ичтимоию иктисодии минтака сахмгузор бошанд. Дар ин карина муайян кардани ахамияти ичтимоию иктисодии корхонахои бахши чамъиятй дар рушди минтака ахамияти махсус касб мекунад. Дар давраи амикрафти ислохоти бозоргонй ахамияти корхонахои мазкур беш аз пеш меафзояд, зеро бе онхо идора кардан ё кохиш додани зухуроти манфй (норасоихо, камбудихо)-и иктисодиёти бозаргонй гайриимкон аст. Дар холати акс инкишофи минтака метавонад хусусияти тасодуфй, гайримутавозин ва ноустувор гирад, ки ин ба талаботи чомеаи муосир чавобгу нест. Дар ин боб дар илми иктисод чунин акида изхор шудааст: "Макомоти идоракунии давлатй дар хамаи сатххои хокимият бояд танзими мунтазами инкишофи минтакавиро амалй кунанд. Тавассути механизмхои мавчудаи иктисодй, маъмурй, иттилоотй, хукукй ба шароит, афзалиятхо ва махдудиятхои инкишофи ташкилахои муайяни худудй бо максади такрориистехсоли иктидори низоми ичтимоию иктисодии худуд таъсири хадафманд расонанд» [9, с. 65 - 101].
Дар асоси гуфтахои боло дар ин чо якчанд сухан дар бораи норасоихо (нокоми-хои) бозор гуфтан мехохем, зеро дар чамъияти имрузаи мо, ки ба самти бозор харакат мекунад, онхо аз ахамият холй нестанд. Дар зери мафхуми "нокомихо"-и бозор маъмулан вазифахои муайяни иктисодию ичтимоиро мефахмонад, ки ба манфиати бахши хусусии иктисодиёт нестанд. Вазифахои зерин аз он чумлаанд:
- тафрикаи якбораи назаррас ба шахсони аз хад зиёд бой ва бенаво;
- мавчудияти сатхи назарраси бекорй;
- бадшавии умумии мухити экологй, чун натичаи мубориза барои фоида;
- ифлосшавии мухит;
- зарурати сохтмон ё нигохдории роххои чамъиятй;
- таъмини амнияти чамъиятй;
- пайдошавии имконияти индисор дар бозордо;
- истифодаи гайрисамарабахши захирадои табий;
- дастнорас будани иттилоот ба дамаи субъектдои иктисодиёт;
- беманфиат будани истифодаи неъматдои чамъиятй ва макоми дуюмдарача доштани хизматрасонии ичтимой.
Норасоидои зикршудаи механизми бозаргонй ба таври объективй ба инкишофи бомуваффакияти корхонадои бахши чамъиятй замина фародам меоранд. Рисолати асосии макомоти докимияти давлатй, дам макомоти марказй ва дам минтакдвй, пурра ва комилан конеъ гардонидани талаботи адолй ба молу хизматрасонидои чамъиятй мебошад. Адамияти фаъолияти корхонадои бахши чамъиятй, ки дар навбати аввал барои рафъи "нокомидо"-и бозор равона карда шудааст, мадз дар дамин нукта захира мегардад. Дар ин чо бояд нуктаи хеле мудим ба назар гирифта шавад: дар корхонадои бахши чамъиятй меъёри ба дама маълуми иктисодиёти бозаргонй - максимизатсияи фоида амал намекунад. Аммо корхонадои мазкур метавонанд барои бадаст овардани фоида бадри таъмини раванди такрористедсол ва тавсеаи он фаъолият баранд.
Дар асоси гуфтадои боло ба чунин хулоса омадан мумкин аст, ки накши корхона-дои бахши чамъиятиро дар иктисодиёти минтакаи мушаххас вазъияти мавчудаи иктисодй дар ин ё он минтака муайян мекунад. Раванди он дар бештари мавриддо аз вазъияти хочагии минтакавй, шароитдои таърихй, хусусиятдои содавй ва бартаридои интихобшудаи инкишоф вобастаги дорад. Бинобар ин барои таъмини фаъолияти пурсамари иктисодиёти минтака, пеш аз дама, бахши бомуваффакият амалкунандаи истедсолкунандаи неъматдои чамъиятй зарур аст, ки дар навбати худ омили мудими таъмини некуадволии адолии минтака ба дисоб меравад.
Пайнавишт:
1. Зубаревич Н. В. Регионы России: неравенство, кризис, модернизация. - М.: Независимый институт социальной политики, 2010. - 160 с.
2. Кожевина О.В., Юрченко Е.В., Балунова Н.В. Развитие методологии оценки качества управления организациями государственного сектора экономики: проблемы и противоречия // Экономика региона. - 2015. - № 3. - С. 39-52.
3. Коломак Е. А. Неравномерное пространственное развитие в России: объяснения новой экономической географии //Вопросы экономики.- № 2. -2013. - С. 133.
4. Курченков В. В. Определение стратегических направлений развития ЮФО / В. В. Курченков, С. Н. Соколов // Вестник Волгоградского государственного университета. Серия 3. Экономика. Экология. - 2008. - № 1 (12). - С.75-79.
5. Плотников В. А., Вертакова Ю.В. Последствия современных экономических трансформаций и пути преодоления финансового кризиса в России [Текст] // Известия ИГЭА. - 2010. - № 6 (74). - С. 71-78.
6. Пол, Э. Самуэльсон, Вильям, Д. Нордхаус. Экономика: Пер. с англ. -М.: Бином, Лаборатория базовых знаний, 1997. - 780 с.
7. Омори солонаи вилояти Сугд - 2018, Агентии омори назди Президенти Чумуурии Тоцикистон дар вилояти Сугд. 2018. - 372 с.
8. Уткина Э.А., Денисов А.Ф. Государственное и муниципальное управление. [Текст] / М: Ассоциация авторов и издателей «Тандем». Издательство «ЭКМОС». - 2001. -304 с.
9. Якобсон Л.И., Колосницына М.Г. Экономика общественного сектора.- М.:Юрайт, 2014. - 558 с.
10.http:sogd-pravda.tj/[санаимуроциат 24.06.2019]
Reference Literature:
1. Zubarevich N. V. Regions of Russia: Inequality, Crisis, Organization. M. : Independent Institute of Social Policy, 2010. -160 pp.
2. Kazhevina O. V., Yurchenko Ye. V., Balunova N. V. Development of Methodology of Assessment in Reference to the Quality of Management with Organizations of State Sector of Economy: Problems and Contradictions // Economy of the Region, 2015, N3. - pp. 39-52.
3. Kolomak Ye. A. (2013) Uneven Spatial Development in Russia: Explications of New Economic Geography // Issues of Economics, 2013, N2. -p. 133
4. Kurchenko V.V. Determination of Strategic Directions of Development in Regard to the Southern Federal Circuit (SFC) // V. V. Kurchenkov, S. N. Sokolov, // Bulletin of Volgograd State University. Series 3. Economics. Ecology. - 2008, N1 (12) - pp. 75-79.
5. V.A. Plotnikov, Yu. V. Vertakova. Consequences of Modern Economy Transformations and the Ways of Overcoming Financial Cresis in Russia (Text) // Tidings of IGEA. - 2010, N6 (74). - pp. 71-78.
6. Paul. E., Samuelson, William D. Nordhaus. Economics: Translation from English. - M. : "Binom", Laboratory of Basic Knowledge, 1997. - 780pp.
7. Statistical Agency of Sughd Viloyat. - 2018. Statistical Agency under the Auspices of TR President. - 2018. - 372pp.
8. Utkina E. A., Denisov A. F. State and Municipal Management [Text] // M. : Association "Tandem" of Authors and Editors. - "EKMOS" publishing-house. - 2011. - 304 pp.
9. Yakobson L. I., Kolosnitsyna M. G. Social Sector Economy. - M. : Yurayt, 2014. - 558pp.
10. http : sogd-pravda.tj/ (Date of request: 24.06.2019).
