Научная статья на тему 'ОБУЧЕНИЕ УЧЕНИКОВ НА ПРОИЗВОДСТВЕ КАК ФОРМА ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ПОДГОТОВКИ МОЛОДЫХ ДЕВУШЕК'

ОБУЧЕНИЕ УЧЕНИКОВ НА ПРОИЗВОДСТВЕ КАК ФОРМА ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ПОДГОТОВКИ МОЛОДЫХ ДЕВУШЕК Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
46
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ученичество / ученический договор / женщины / семейные обязанности / предпринимательство / Международная организация труда / производство. / apprenticeship / the apprenticeship contract / women and persons engaged in family responsibilities / entrepreneurship / International labour organization / manufacture.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Атажанова Динара Салимжановна

в статье проанализированы юридические понятия ученичества и трудовые отношения по ученическому договору. Выделены специфические черты правоотношений по ученичеству среди женщин. Обращено внимание на особенности заключения и прекращения ученического договора. Указаны пробелы в законодательстве, регулирующие данную группу отношений. Исследованы тенденции развития национального трудового законодательства.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

APPRENTICESHIPAS A FORM OF VOCATIONAL TRAINING FOR YOUNG WOMEN IN STUDENT

the article analyzes the legal concept of apprenticeship and labour relationships on apprenticeship contract. Identified the specific features of legal relationship on apprenticeship among women. Attention is paid to the peculiarities of conclusion and termination of apprenticeship contract. Identified gaps in the legislation governing this group of relationships. Investigated the tendencies of development of national labor legislation.

Текст научной работы на тему «ОБУЧЕНИЕ УЧЕНИКОВ НА ПРОИЗВОДСТВЕ КАК ФОРМА ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ПОДГОТОВКИ МОЛОДЫХ ДЕВУШЕК»

APPRENTICESHIP- AS A FORM OF VOCATIONAL TRAINING FOR

YOUNG WOMEN IN STUDENT

D.ATAJANOVAa

Tashkent state University of law, Tashkent, 100047, Uzbekistan

ОБУЧЕНИЕ УЧЕНИКОВ НА ПРОИЗВОДСТВЕ КАК ФОРМА ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ПОДГОТОВКИ МОЛОДЫХ ДЕВУШЕК

Д.АТАЖОНОВАа

Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

ШОГИРДЛИК - ИШЛАБ ЧЩАРИШНИНГ УЗИДА ЁШ ХОТИН-ЦИЗЛАРНИ КАСБГА УРГАТИШ ШАКЛИ СИФАТИДА

Д.АТАЖОНОВА

Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон

Аннотация: мацолада шогирдликнинг юридик тушунчаси ва шогирдлик шартномаси билан боглиц мецнат муносабатлари тащил цилинган. Шогирдликка оид аёллар уртасидаги цуцуций муносабатларнинг специфик жицатлари ажратиб курсатилган. Шогирдлик шартномасини тузиш ва бекор цилишнинг узига хос жицатларига эътибор царатилган. Цонунчиликдаги мазкур муносабатлар гуруцини тартибга солувчи бушлицлар курсатилган. Миллий мецнат цонунчилиги тарацциёти тенденциялари тадциц цилинган.

Калит сузлар: шогирдлик, шогирдлик шартномаси, аёллар ва оилавий вазифаларни бажариш билан машгул шахслар, тадбиркорлик, Халцаро Мецнат Ташкилоти, ишлаб чицариш.

Аннотация:в статье проанализированы юридические понятия ученичества и трудовые отношения по ученическому договору. Выделены специфические черты правоотношений по ученичеству среди женщин. Обращено внимание на особенности заключения и прекращения ученического договора. Указаны пробелы в законодательстве, регулирующие данную группу отношений. Исследованы тенденции развития национального трудового законодательства.

Ключевые слова:ученичество, ученический договор, женщины, семейные обязанности, предпринимательство, Международная организация труда, производство.

Annotation:the article analyzes the legal concept of apprenticeship and labour relationships on apprenticeship contract. Identified the specific features of legal relationship on apprenticeship among women. Attention is paid to the peculiarities of conclusion and termination of apprenticeship contract. Identified gaps in the legislation governing this group of relationships. Investigated the tendencies of development of national labor legislation.

Key words: apprenticeship, the apprenticeship contract, women and persons engaged in family responsibilities, entrepreneurship, International labour organization, manufacture.

Фан ва технологиялар мислсиз суръатлар билан тараккий этиб бораётган бизнинг замонимизда унинг ютукларини тез узлаштириш ва ишлаб чикаришга жорий килиш, уларни амалда куллаш юзасидан зарур малака ва куникмаларга эга булиш дар кандай мамлакат иктисодий тараккиётида мудим роль уйнайди, фукаролар турмуш кечириш даражасини юксалтиришнинг мудим омилларидан саналади.

Узбекистан Республикаси Президентининг 22 декабрь 2017 йилдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасидаадолининг муаммоларини тизимли урганиш, уларни аник дал этиш, айникса, ижтимоий шароити огир аёлларни куллаб-кувватлаш, ёшлар ва хотин-кизлар уртасида дукукбузарлик ва жиноятчиликнинг олдини олиш, уларни иш билан таъминлашда жамоат ташкилотларининг иштирокини кенгайтириш масаласига жиддий адамият берилди [1]. Шу жидатдан мавжуд конунчиликни такомиллаштириш, ёшлар, хусусан, хотин-кизлар учун муносиб меднат шароитларини яратиш айни кундаги давлат ва жамият олдида турган долзарб вазифалардандир.

Узбекистон Республикасининг Меднат кодексида ёшлар учун меднат содасидаги кушимча кафолатлар алодида параграфда курсатилган [2]. Бундан ташкари, Меднат кодексининг 68-моддаси ижтимоий димояга мудтож, иш топишда кийналаётган ва меднат бозорида тенг шароитларда ракобатлашишга кодир булмаган шахслар каторида урта махсус, касб-дунар таълими муассасаларини тамомлаган ёшларга, шунингдек олий укув юртларининг давлат грантлари асосида таълим олган битирувчиларга дам кафолатларни таъминлайди [3]. Бирок шунга карамасдан дозирги глобаллашув шароитида меднат бозорида янгидан-янги касбларнинг вужудга келаётгани мазкур турдаги муносабатларнинг дукукий асосини мустадкамлаш оркали ёшларни меднатга жалб килишни такозо этади.

Замонавий фан ютукларини ишлаб чикаришга кенг жорий килиш - пайдо булаётган ёки тубдан узгариб бораётган касбларни чукур эгаллаш, бу касбларда уз мадоратини намойиш этиш оркали юзага келади.

Касбларни эгаллаш одатда махсус таълим муассасаларидаги тегишли таълим дастурлари асосида ташкил этиладиган укув жараёни оркали амалга оширилади. Бирок бу жараён нисбатан узок давом этадиган ва одатда юкори кимматли булиб, назарий билимларни эгаллаган ёш мутахассиснинг таълим жараёни тамом булганидан кейин дам муайян давр давомида ишлаб чикаришга мослашиш боскичини босиб утишини талаб килади. Бирок бу долат бозор муносабатлари шароитида тадбиркор имкониятлари ва эдтиёжларига дар доим дам мос келавермайди.

Ана шундай шароитларда бевосита иш жараёнининг узида ёшларни касбга ургатиш, таълим ва иш жараёнини бирлаштириш тадбиркор учун дам, турли сабаблар билан таълим муассасасига жалб этилмасдан колган усмир кизлар учун дам фойдали булади. Бунинг натижасида касбга ургатиш учун катта маблаглар сарфланишига дожат колмайди.

Иш жараёнининг бевосита узида касб ургатиш, шогирд тушиш, устоздан сабок олиш оркали бир ишнинг бошини тутиш тарзида кадимдан маълум ва бу долат барча халкларда кенг кулланиб келинади.

Узбекистон дудудида шогирдлик йули билан касб-корга эга булиш халкимизнинг кадимий анъаналаридан булиб, миллий узлигимизни англатувчи бебадо кадриятларимиздан саналади. Шогирдлик ёшларни касбга ургатиш шакли сифатида ишлаб чикариш, фан, санъат, маданиятнинг барча содаларида кенг кулланиб келинган. Халкимизнинг беназир мутафаккирлари, улуг алломалар, жадонга маълум ва машдур дунарманд усталар бир вактлар узлари дам мурид булганлари долда куплаб шогирдларга эга булганлари, ёшларнинг бошини силаб, уларга касб-дунар ургатиб, домийлик килганлари даммага маълум.

Дозирги кунда купчилик аёллар - баъзилари юридик шахс ташкил этгани долда, бошкалари якка тартибдаги тадбиркор сифатида расмийлаштирилгани долда ательелар очиб, тикувчилик ишларини амалга оширмокдалар. Бу жараёнда улар ёш кизларни дам шогирд сифатида куриб, уларга иш ургатмокда. 2012 йил 2 майдаги "Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тугрисида'ги ^онуннинг 6-моддасида дунармандчилик фаолиятини амалга ошираётган якка тартибдаги тадбиркорлар товарлар тайёрлаш (ишлар бажариш, хизматлар курсатиш) учун купи билан беш нафар шогирдни уларга тегишлича дак тулаган долда жалб этишга дакли экани белгиланган [4]. Бирок Узбекистон Республикасининг Меднат кодекси ва меднатга тааллукли бошка норматив-дукукий дужжатларда шогирдлик буйича нормаларни учратмаймиз. Меднат

кодексининг

15-моддасидаиш берувчи меднатга оид муносабатларнинг субъекти сифатидаун саккиз ёшга тулган айрим шахслар конун дужжатларида назарда тутилган долларда дамда Узбекистон Республикаси Вазирлар Мадкамаси томонидан белгиланган тартибда ходимлар ёллайдиган якка тартибдаги тадбиркорлар иштирок этиши белгиланган [5]. Бирок жисмоний шахсларнинг иш берувчи сифатида меднат муносабатларида иштирок этишининг механизми тула ёритиб берилмаган. Шу жидатдан шогирдликка оид муносабатларни тартибга солиш масаласи дозирги кунда долзарб вазифа сифатида кун тартибига куйилмокда.

Шогирдлик - ишлаб чикаришдан ажралмаган долда янги касб, дунар, малакага эга булиш максадида касб эгаллашга талабгор шахсни юкори малакали, катта ишлаб чикариш тажрибасига эга булган устага бириктириб куйиш йули билан касбий тайёрлаш жараёнидир.

Шогирдликка оид дукукий муносабатлар меднат муносабатларидан олдин дам, улар билан биргаликда дам келиши мумкин [6]. Шогирдлик муносабатлари фукаро билан корхона уртасида меднат дукукий алока урнатилиш шакли саналади. Бирок одатдаги меднат шартномавий муносабатлардан фаркли равишда шогирдлик муносабатлари муайян касб ёки лавозимга оид меднат вазифаларини бажариш учун эмас, балки таълим олиш, касб эгаллаш максадида юзага келади. Шогирдликка оид муносабатларда дам меднат вазифаларини бажариш назарда тутилсада, бу долат иккинчи даражада туради.

Халкаро Меднат Ташкилотининг 88-сонли тавсияларида "касбга ургатиш" тушунчаси тавсифланган булиб, унга кура бу тушунча уз ичига техник ёхуд профессионал жидатга эга булган билим ва мадорат, кичик радбар вазифасини бажариш малакасига эга булиш имконини берадиган, корхонада ёки ундан ташкаридаги ишлаб чикаришдан ажралган ёхуд ажралмаган долда билим олиш, уларни ривожлантириш жараёнини назарда тутади (Тавсифларнинг 1-моддаси 1-банди "б" кичик банди).

Халкаро Меднат Ташкилотининг юкорида назарда тутилган тавсияларида вояга етган шахсларга корхона, ташкилот, муассасаларда бериладиган касбий таълимнинг мазмуни, принциплари, кулланилиш содаси, амалга оширилиш усуллари назарда тутилган [7].

Д.И.Федотовнинг фикрича, шогирдлик шартномаси меднат дукукидаги мустакил шартнома дисобланади [8]. Шогирдлик буйича меднат шартномасининг асосий шартлари сифатида шогирд эгаллаши лозим булган касб-кор, шогирдлик муддати, шогирдлик даврида шогирдга бериладиган моддий кафолатлар, шогирднинг асосий дукук ва мажбуриятлари, иш берувчининг асосий дукук ва мажбуриятлари, шогирдлик муддати тамом булганидан сунг малака бериш ва иш билан таъминлаш, шогирдлик асосида касб, малакага эга булган ходим корхонада ишлаб бериши лозим булган энг кам муддат курсатилиши лозим.

Шартноманинг кушимча шартлари жумласига тарафлар узаро келишиб белгилайдиган ва шогирдлик оркали касбга тайёрлаш дамда иш билан таъминлашга оид булган дар хил бандлар киритилиши мумкин. Бунда шогирдлик муносабатлари чогида шогирдни ижтимоий димоялаш, вактинча турар жой билан таъминлаш, шартнома тарафларидан бирининг айбига кура шартнома муддатидан аввал (шогирд касб эгаллашга улгурмасидан) бекор килингани такдирда юзага келувчи дукукий жавобгарлик, узаро зарарни коплаш масалалари ва бошка масалалар кушимча шартлар сифатида назарда тутилиши мумкин.

С.В.Поворотовнинг фикрича, шогирдлик шартномаси оркали кадрларни саклаб колиш ва уларнинг малакасини ошириш мумкин. Укитиш ижобий ва инсонпарвар булишидан ташкари у компания бизнес курсаткичларига билвосита таъсир килади [9]. Шогирдлик шартномаси икки куринишда: иш кидирувчи ва корхонага иш сураб келган фукаро билан тузилиши ёки корхонада ишлаб турган ходим билан унинг касбини узгартириш, янги касбга ургатиш максадида тузилиши мумкин.

Модиятан иш кидирувчи шахс билан шогирдлик шартномаси фукаролик дукукий шартнома сифатида тузилиши максадга мувофикдек туюлади. Аммо Фукаролик кодексида ушбу муносабатни тартибга солувчи норма мавжуд эмас ва бу нарса мазкур дол дозирча конунчилик доирасидан ташкарида турганлигини дамда бу бушлик бартараф этилиши лозимлигини англатади.

Юридик адабиётларда шогирдлик асосида касбга ургатиш билан шугулланувчи корхона ва ташкилотлар бундай фаолият олиб бориши учун лицензия олиши кераклиги, чунки касбий таълим мазмун ва шакл жидатдан тугри амалга оширилаётгани, шогирдлик асосида касб (малака)га эга булаётган шахслар белгиланган умумий талабларга жавоб бериши лозимлиги кайд этилмокда [10]. Ушбу фикрнинг уринли эканини эътироф этиш керак. Зеро, янги касбни эгаллаган ходимга бу дакида берилган дужжат ушбу ходимнинг мазкур корхонадан ишдан бушаб кетганидан кейинги

мех,нат фаолиятида х,ам эътироф килиниши керак. Шу сабабли касб, малака хдкидаги ^ужжатнинг легаллиги масаласи шогирдлик шартномаси буйича ходимни касбга тайёрлаган корхона бундай лицензия олган-олмаганлигига караб х,ал этилмоги лозим. Бу фаолиятни лицензиялаш оркали давлат ва жамият уни назорат килиш, сифат жихдтдан белгиланган стандартларга мувофиклигини аниклаш имконига эга булади.

Касбга ургатиш корхона билан тузилган шогирдлик шартномасига кура касб-^унар ёки олий таълим муассасалари, таълим марказлари, махсус ихтисослашган курслар оркали амалга оширилгани такдирда корхонанинг лицензия олиши талаб этилмайди, чунки бундай фаолият олиб борувчи таълим муассасалари аккредитациядан утган ёхуд тегишли тартибда лицензия олган булишлари лозим.

Тегишли лицензия олмасдан корхонанинг бевосита узида касбга ургатиш конунбузарлик саналиши ёки саналмаслиги хдкида фикр тугилиши мумкин. Бизнинг назаримизда, бундай хдракат конунбузарлик саналмаслиги ва корхонага бирон-бир санкция кулланилишига олиб келмаслиги керак. Чунки у уз ички э^тиёжлари учун узи хохдаган касбий параметрларга эга булган ходимга уз маблаглари х,исобидан эга булмокда. Бирок бундай усулда касб (малака) тугрисида берилган ^ужжат(сертификат)нинг легаллиги масаласи шубх,а остига олиниши х,амда бошка иш берувчилар томонидан тан олинмаслиги мумкин.

Иш кидирувчи фукаро билан шогирдлик асосида касб урганишни назарда тутувчи шартномада иш берувчининг ходимга нисбатан ^укуклари, ходим касб эгаллаганидан кейин корхонада ишни бошлаш ёхуд давом эттиришдан буйин товлагани такдирда, ундан иш берувчи фойдасига ундириб олинадиган зарар х,амда товон пуллари, уларни ихтиёрий ёки суд тартибида ундириб олиш тартиблари белгиланган булиши керак. Иш берувчининг ана шу максадда килган харажатларини тасдикловчи далиллар булиб, иш кидирувчи макомида булган фукаро билан тузилган шогирдлик шартномаси, уни шогирдликка кабул килиш хдкидаги буйрук, касбга ургатиш стационар таълим муассасалари оркали амалга оширилган х,олларда ушбу таълим муассасаси билан тузилган касбга тайёрлаш ёки малака ошириш хдкидаги шартнома ^амда ушбу шарномага асосан таълим муассасасига маблаг утказилгани хдкидаги жужжат, шогирдга иш х,аки ёки стипендия туланганини тасдикловчи бухгалтерия ва бошка молиявий ^ужжатлар саналиши мумкин.

Шунингдек, ходимга касб (малака) берилганлиги хдкидаги жужжат (сертификат) х,ам корхона билан шогирд уртасида касбга укитишга оид муносабат мавжудлигини тасдикловчи ашёвий далил булиши мумкин.

Юкоридаги фикрлардан келиб чикиб шогирдлик буйича мех,нат конунчилигини такомиллаштиришнинг ижобий жихдтлари каторига куйидагиларни киритиш мумкин:

Биринчидан, турли сабаблар билан таълим муассасаларидан четда колган усмир ёшларни иш билан банд булишларига ёрдамлашади, уларнинг турли жиноий оким ва гурухдарга кушилиб колишларининг одини олади;

Иккинчидан, ёшлар уртасида иш билан бандлик даражаси усишига кумаклашади;

Учинчидан, ишлаб чикаришни малакали ишчи кадрлар билан тезкор суръатларда таъминлашга ёрдам беради;

Туртинчидан, кичик ва хусусий корхоналарнинг, улардаги ишлаб чикаришнинг узига хос хусусиятларини х,исобга олган х,олда ишчи касбларига ургатиш ишига табакали ёндашишга имкон беради;

Бешинчидан, ишчи касби билан боглик анъана ва одатларнинг тез сингишига, мослашув жараёнининг кескин кискаришига олиб келади ва х,.к.

Шогирдлик муносабатлари амалда бирмунча кенг микёсда мавжуд булиб турган х,олда, унинг ^укукий базасининг бирмунча заиф эканлиги корхона ва ташкилотлар х,амда шу асосда касб урганаётган фукаролар ^укукларининг етарли х,имоя килинмасдан колишига олиб келади. Унга боглик конунчиликни такомиллаштириш эса иш билан бандликка оид давлат сиёсатининг тула руёбга чикарилишига, айникса, ёшлар, аёлларни янги касбга ургатиш, уларни иш билан таъминлаш сохдсига ижобий таъсир курсатади.

Хулоса урнида айтиш мумкинки, миллий мех,нат конунчилигимизга шогирдлик билан боглик янги нормаларнинг киритилиши, хусусан, шогирдлик муносабатларининг айрим тоифадаги ходимлар мех,нат ^укуклари доирасида булиши миллионлаб юртдошларимиз, айникса, хотин-кизларнинг иш билан таъминланишига замин яратиб, ^укукни куллаш амалиётида мавжуд "латент бандлик" масаласини ^укукий тартибга солади. Бунинг натижасида формал бандлик таъминланиб,

хотин-кизларимизнинг нафакат меднат, балки келгусидаги пенсия таъминотига булган дукуклари кафолатланишига асос булади.

References:

1. <http://www.press-service.uz/uz/lists/view/1371>.

2. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. - 1996. -№1-songa ilova.

3. O'sha manba.

4. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami, 2012 y., 18-son, 201-modda.

5. O'zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, - 1996. -№1-songa ilova.

6. Ye.R.Bryuxina, N.V. Novikova Uchenicheskiy dogovor s litsom, ishushim rabotu, kak alternativa trudovomu dogovoru s ispitatelnim srokom https://cyberleninka.ru/article/v/uchenicheskiy-dogovor-s-litsom-ischuschim-rabotu-kak-alternativa-trudovomu-dogovoru-s-ispytatelnym-srokom.

7. http://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=1000:12100:2164910136876::NO::P12100_SHOW_TEXT:Y:

8. D.I.Fedotov. Priznaki uchenicheskogo dogovora. <http://naukarus.com/priznaki-uchenicheskogo-dogovora> (murojaat sanasi: 2018 yil 25 yanvar).

9. S.V.Provotorov. Kak obuchit sotrudnika, no ne poteryat yego? http://www.ippnou.ru. (murojaat sanasi: 2018 yil 25 yanvar).

10. Mitrofanov V.V. Uchenicheskiy dogovor - problemi primeneniya na praktike. https://www.kadrovik.ru.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.