Научная статья на тему 'ВОПРОСЫ ПРАВОВОГО УПОРЯДОЧЕНИЯ ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНОСТИ В СФЕРЕ ТРУДА'

ВОПРОСЫ ПРАВОВОГО УПОРЯДОЧЕНИЯ ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНОСТИ В СФЕРЕ ТРУДА Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
66
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
дифференциация / отдельные категории работников / ограничение / льгота / гарантия / особенности регулирования труда / законодательные акты о труде. / differentiation / of certain categories of workers / limitation / immunity / guarantee / special procedures for work / the legislation on work.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Исмоилов Шухрат Абдусаминович

в статье рассматриваются вопросы дифференциации в сфере труда отдельных категорий работников и особенности регулирования их труда, а также сравнительный анализ норм дифференциации трудового законодательства Республики Узбекистан.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBLEMS OF LEGAL REGULATION OF DIFFERENTIATION IN THE LABOR SPHERE

thearticle considers the questions of differentiation in the labour sphere, certain categories of employees and regulation peculiarities of their work, and comparative analysis of the differentiation norms of the labour legislation of the Republic of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «ВОПРОСЫ ПРАВОВОГО УПОРЯДОЧЕНИЯ ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНОСТИ В СФЕРЕ ТРУДА»

PROBLEMS OF LEGAL REGULATION OF DIFFERENTIATION IN THE

LABOR SPHERE

SH.ISMOILOV

Tashkent state University of law, Tashkent, 100047, Uzbekistan

ВОПРОСЫ ПРАВОВОГО УПОРЯДОЧЕНИЯ ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНОСТИ В СФЕРЕ ТРУДА

Ш.ИСМОИЛОВ

Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

МЕХНАТ СОХДСИДА ДИФФЕРЕНЦИАЛЛИКНИ ХУКУ^ИЙ ТАРТИБГА СОЛИШ МУАММОЛАРИ

Ш.ИСМОИЛОВ"

Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон

Аннотация: мазкур мацолада меунат соцасида дифференциаллик масалалари, айрим тоифадаги ходимлар ва улар меунатини тартибга солишнинг хусусиятлари, Узбекистон Республикаси меунат цонунчилигида дифференциалликка оид нормалар циёсий тащил цилинган.

Калит сузлар: дифференциаллик, айрим тоифадаги ходимлар, чеклов, имтиёз, кафолат, меунатни тартибга солишнинг хусусиятлари, меунат тугрисидаги цонун уужжатлари.

Аннотация: в статье рассматриваются вопросы дифференциации в сфере труда отдельных категорий работников и особенности регулирования их труда, а также сравнительный анализ норм дифференциации трудового законодательства Республики Узбекистан.

Ключевые слова: дифференциация, отдельные категории работников, ограничение, льгота, гарантия, особенности регулирования труда, законодательные акты о труде.

Annotation:thearticle considers the questions of differentiation in the labour sphere, certain categories of employees and regulation peculiarities of their work, and comparative analysis of the differentiation norms of the labour legislation of the Republic of Uzbekistan.

Key words: differentiation, of certain categories of workers, limitation, immunity, guarantee special procedures for work, the legislation on work.

Мавзунинг долзарблиги

Ривожланган щтисодиёт, ^онун устуворлиги, кучли ижтимоий х,имоя, фаол фу^аролик жамияти мамлакатимизда амалга оширилаётган ислох,отларнинг пировард ма^садлари х,исобланади. Узбекистонда бошланган янги ислох,отлар тул^ини эса унинг уз олдига ^уйган ма^сад сари ^атьий хдракат олиб бораётганидан далолат беради. Шу уринда инсон омили устувор булган ва ижтимоий йуналтирилган давлатни тула-тукис ^уриш вазифаси кенг куламли ижтимоий ислох,отлар утказишни талаб этаётганлигини таъкидлаш лозим. Буни Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли "Узбекистон Республикасини янада

ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида'ги Фармонида белгиланган вазифалар яккол исботлаб турибди. Хусусан, мазкур Фармон билан тасдикланган 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйичаХдракатлар стратегиясининг IV булими ижтимоий созани ривожлантиришнинг устувор йуналишларига багишланган булиб, унда ёшларни иш билан таъминлаш, меднатга лаёкатли адолининг меднат ва тадбиркорлик фаоллигини тулик амалга ошириш учун шароитлар яратиш билан боглик вазифалар куйилган. Шунингдек, Хдракатлар стратегиясининг "Халк билан мулокот ва инсон манфаатлари йили"да амалга оширишга оидДавлат дастурида "Давлат хизмати тугрисида'ги Узбекистон Республикаси конуни лойидаси (16-банд)ни, Узбекистон Республикаси Меднат кодексига давлат органлари ва ташкилотларида меднатга дак тулаш ва меднатни нормалашни тартибга солувчи узгартиш ва кушимчаларни киритишни назарда тутувчи конун лойидаси (17-банд)ни, 2018-2020 йилларда фукароларнинг узини узи бошкариш органлари фаолияти самарадорлигини янада ошириш ва ривожлантириш Дастури (53-банд)ни, "Меднат миграцияси тугрисида'ги

Узбекистон Республикаси конуни лойидаси (204-банд)ни ишлаб чикиш ва Жамиятда

дукукий маданиятни юксалтириш Миллий дастури лойидаси (92-банд)ни тайёрлаш каби катор мудим чора-тадбирларни амалга ошириш белгиланган [1].

Таъкидлаш лозимки, кабул килиниши Давлат дастурига киритилган конун лойидаларини ишлаб чикишда меднат дукукининг дифференциаллиги коидаларидан фойдаланиш улар самарадорлигини оширишга хизмат килади.

Меднат дукукида дам бошка дукук содалари каби ижтимоий меднат муносабатларини тартибга солишда дифференциаллик коидалари кулланилади. Дифференциация сузи французча "differentiation", лотинча "differentia" сузларидан олинган булиб, турли хиллик, фарцлилик, фарцлаш деган маъноларни билдиради [2]. Дифференциаллик цоидалари моуиятига кура "умумий цоидалардан истиснолар"га тугри келади. Бундай истиснолар оцибатда ууцуций тартибга солишнинг хусусиятлари татбиц этиладиган айрим тоифадаги ходимлар (давлат хизматчилари, диний ташкилотлар ходимлари, фуцаролар узини узи бошцариш органлари ходимлари, педагог ходимлар, тиббиёт ходимлари, транспорт ходимлари, спортчилар, касаначилар, мавсумий ходимлар, масофавий ходимлар ва %.к.)ни вужудга келтиради.

Айрим тоифадаги ходимлар меднатини дукукий тартибга солиш хусусиятлари меднат дукукида дифференциаллик коидалари билан бевосита богликдир. Сунгги вактларда меднат муносабатларини дукукий тартибга солишда дифферециалликнинг кенгайганлигини кузатишимиз мумкин. Бу, энг аввало, технологияларнинг мураккаблашуви, меднат таксимотининг чукурлашуви, меднат содасида ихтисослашувнинг кучайиши, давлат ижтимоий сиёсатининг инсонпарварлашуви, экологик вазиятнинг мураккаблашуви ва бошка объектив омиллар билан боглик долда вужудга келмокда. Таъкидлаш лозимки, замонавий шароитларда меднат муносабатларида амал килувчи хилма-хилликни мутлак долда умумий тусдаги нормалар билан тартибга солиш имкони мавжуд эмас. Мисол учун, субъектив дифференциалликнинг ёркин намунаси булган аёллар, вояга етмаганлар, ногиронлар меднатини дукукий тартибга солиш алодида ёндашувни талаб килади. Ёхуд таълим муассасидаги ва шахтадаги меднат шартли фаркларга эга. Зеро, умумий коидалар универсал, умумхарактерга эга булса, алодида коидалар давлат, жамият ва шахс нуктаи назаридан анча мудим булган дамда у ёки бу содадаги меднатнинг турли жидатлари, турли шароитларни ёки бошка ходимлар тоифаларини дисобга олган долда тартибга солишни такозо килади[3].

Бирок меднат дукукида дифференциалликнинг дар доим чукурлашиб бориши дакидаги хулоса дам нисбийдир. Буни киёсий дукукшунос И.Киселевнинг фикрлари тасдиклайди. Унинг таъкидлашича, меднат дукукида диферренциаллик мураккаб, куп киррали ва турлича тушунча дисобланади. Fарб давлатлари меднат дукукида дифференциаллик корхона ходимлари сонига караб амал килади. Одатда кичик корхоналарга бандликни кафолатлаш, касаба уюшмалари, меднат жамоаларининг дукуклари ва ваколатлари, меднат мудофазаси буйича айрим талаблар кулланилмайди. Бундай долатни Бельгия, Германия, Франция, Испания конунчиликларида куриш мумкин. Уларда меднат конунчилигининг кичик ва урта корхоналарнинг хусусиятларига мослашиши кузатилади. Ушбу содада Fарб давлатларида давом этаётган узок муддатли тенденция меднат дукукида дифференциалликни кискартириш, унинг стандартларини бир хиллаштиришга каратилган. Мисол учун саноатда ва кишлок хужалигида ёлланма меднатни, хусусий ва давлат корхоналарида эса ходимлар меднатини тартибга солувчи нормаларни унификациялаш амалга оширилмокда [4].

Норматив-зукукий асослари

Меднатни тартибга солишнинг хусусиятлари меднат тугрисидаги конун дужжатлари ва бошка конун дужжатлари билан тартибга солинади. Бундай тартибга солишда биринчи навбатда Узбекистон Республикасининг Меднат кодекси мудим урин эгаллайди. Хусусан, Узбекистон Республикаси Меднат кодексининг 14-бобида айрим тоифадаги ходимларга бериладиган кушимча кафолат ва имтиёзлар мустадкамланган. Ушбу боб коидалари асосан субъектга оид дифференциалликка тааллукли булган ходимлар - аёллар ва оилавий вазифаларни бажариш билан машгул шахслар, ёшлар, ишни таълим билан бирга кушиб олиб бораётган шахларга меднат дукукининг турли институтлари буйича имтиёзлар ва кафолатлар беришни дукукий тартибга солишга каратилган. Шунингдек, Узбекистон Республикаси Меднат кодексининг 18-моддасида давлат хизматчиларининг меднатини тартибга солиш хусусиятлари конун билан белгиланиши курсатиб утилган. Айни вактда айрим тоифадаги бошка ходимларнинг меднатини дукукий тартибга солиш билан боFлик чекланган коидалар (ногиронлар, уриндошлар, корхона ра^барлари)ни ёки умуман бундай коидаларнинг мавжуд эмаслигини (мавсумий ишчилар, касаначилар, иш берувчи жисмоний шахсда меднат шартномаси асосида ишловчилар, масофавий ходимлар, педагог ходимлар, диний ташкилотлар ходимлари, спортчилар) куриш мумкин.

Шу уринда таъкидлаш лозимки, меднатни дукукий тартибга солишнинг хусусиятларини белгиловчи Узбекистон Республикасининг Меднат кодексидан ташкари бошка конун дужжатлари буйича адволни дам яхши деб булмайди. Хусусан, мавсумий ишларда банд булган ходимлар, вахта усулида ишловчи шахслар, жисмоний шахс булган иш берувчилар билан меднат шартномаси асосида ишлаётган ходимлар, касаначилар, масофавий ходимлар, чет эл фукаролари ва фукаролиги булмаган шахслар булган ходимлар, давлат хизматчилари меднатини дукукий тартибга солишнинг хусусиятларини белгиловчи тегишли норматив-дукукий дужжатларнинг узи мавжуд эмас. Шунингдек, Узбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги "Таълим тугрисида'ги, 1998 йил 1 май янги тадриридаги "Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тугрисида'ги, 2000 йил 14 декабрь янги тадрирдаги "Судлар тугрисида'ги, 2013 йил

22 апрель янги тадрирдаги "Фукароларнинг узини узи бошкариш органлари тугрисида'ги конунлари, Узбекистон Республикаси Вазирлар Мадкамасининг 2012 йил 18 октябрдаги 297-сонли карори билан тасдикланган Уриндошлик асосида дамда бир неча касбда ва лавозимда ишлаш тартиби тугрисидаги низомда ушбу тоифадаги ходимларнинг меднатини тартибга солишнинг хусусиятлари лозим даражада уз ифодасини топмаган.

Хорижий мамлакатлар тажрибаси

Ижтимоий меднат содасида янги муносабатлар (масофавий меднат, якка тартибдаги тадбиркорнинг иш берувчи макомига эга булиши, оилавий тадбиркорлик)нинг вужудга келаётганлиги ва айрим тоифадаги ходимлар меднатининг узига хос хусусиятлари чукуррок намоён булиб бораётганлиги (давлат хизматчилари, фуцаролар узини узи бошкариш органлари ходимлари, диний муассасалар ходимлари, спортчилар ва ижодкор ходимлар) меднат дукукида дифференциаллик билан боглик нормаларни такомиллаштиришни талаб килмокда. Зеро, бугунга келиб хориж давлатлари дифференциаллик коидаларига асосланган айрим тоифадаги ходимлар меднатини тартибга солишнинг хусусиятлари меднат конунчилигининг мустакил боби сифатида мустадкамланган.

Киёслаш учун меднатни тартибга солишнинг хусусиятлари белгиланган айрим тоифадаги ходимлар доирасини МДД давлатлари мисолида куриб чикадиган булсак, Украинада 4 та (Украина Меднат кодексининг лойидаси), ^иргизистонда 19та, Крзогистонда 13та, Тожикистонда 14та, Озарбайжонда 3та, Россия Федерациясида 24та, Беларусда 15та, Молдовада 15та тоифадаги ходимлар меднатини тартибга солишнинг хусусиятлари ушбу давлатларнинг Меднат кодексларида алодида бобда мустадкамланган [5]. Тан олиш керакки, Узбекистон Республикасининг меднат конунчилиги ушбу масала буйича (3та тоифа) МДД давлатларидан сезиларли равишда ортда колган.

Ривожланган Fарб давлатларида меднат муносабатларини тартибга солишда дам дифференциаллик белгилари кайд этган конун дужжатлари мавжуд. Мисол учун Швейцариянинг 1978 йилги Мажбурият кодекси, Люксембургнинг 1989 йилги Шартномалар тугрисидаги конунида бундай нормалар уз аксини топган[6].

Хулоса

Дукукшунос олим М.Гасановнинг кайд этишича, собик Иттифок давлатлари ичида биринчи булиб Узбекистон узининг Меднат кодексини 1995 йил 21 декабрда кабул килган дамда у 1996 йил 1 апрелдан кучга кирган. Мазкур Кодекс давлат мулки монополизми билан боглик бир

катор нормаларга барх,ам берган, аввал мех,нат конунлари Кодексида булган куплаб декларатив коидаларни инкор этган, мех,нат муносабатларини жамоа шартномавий ва индивидуал шартномавий тартибга солиш имкониятларини сезиларли равишда кенгайтирган, мех,нат сохдсида ижтимоий шерикчиликни ривожлантириш учун ^укукий асосларни яратган, мех,нат бозорининг амал килиши ва ривожланиши учун комплекс масалаларни х,ал этган, ходимларнинг мех,нат ^укукларини таъминлаш ва х,имоя килишнинг механизмларини такомиллаштирган [7].

Узбекистон Республикаси Мех,нат кодекси кабул килинганлигига 20 йилдан ошди. Узбекистоннинг йигирма йил олдинги ва х,озирги ижтимоий, иктисодий ва бошка х,аёт сох,аларида жиддий узгаришлар содир булди. Бир суз билан айтганда, мех,нат муносабатларини ^укукий тартибга солишнинг усуллари нисбатан эскирди ва замонавий х,аёт талабларига тулик жавоб бермай колди. Аммо Узбекистон Республикасининг Мех,нат кодексига ушбу узгаришларга мос равишда бушликлар тулдирилмади.

Биро^ шунга карамасдан, олимлар ва амалиётчилар томонидан буликларни бартараф этишга каратилган турли таклиф ва мулохдзалар билдириб келинмокда. Хусусан, ^укукшунос олим М.Гасанов Узбекистон Республикасининг Мех,нат кодексини "Айрим тоифадаги ходимлар ме^натини зукукий тартибга солиш хусусиятлари"га багишланган боб билан тулдиришни уни такомиллаштириш йуналиши сифатида курсатиб утади [8]. Мазкур таклиф мех,нат со^асида дифференциаллик коидаларини инобатга олган х,олда айрим тоифадаги ходимлар мех,натини ^укукий тартибга солиш билан боглик куплаб бушликларни тулдириш имконини беради. Жумладан, мазкур бобнинг Узбекистон Республикасининг Мех,нат кодексига киритилиши куйидагиларни конун йули билан мустах,камлашга олиб келади:

1) Мех,натни ^укукий тартибга солишнинг хусусиятларини белгилаш;

2) Мех,натни ^укукий тартибга солишнинг хусусиятларини белгилаш тартиби ва асосларини курсатиш;

3) Уттизга якин айрим тоифадаги ходимлар мех,натини махсус ^укукий тартибга солиш. Узбекистон Республикасининг мех,нат тугрисидаги конун ^ужжатлари, бошка конун

^ужжатлари ва локал норматив ^ужжатларда айрим тоифадаги ходимлар мех,натидан фойдаланиш билан боглик муносабатларни ^укукий тартибга солиш хусусиятларини белгилаш мех,нат ^укукида фарклар билан боглик коидаларни тугри татбик этишга хизмат килади.

References:

1. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami. - 2017. - №6. - 70-modda.

2. Gasanov M.Yu. Trudovoye pravo Respubliki Uzbekistan. Obshaya chast. - T.: LESSON PRESS, 2016. - S.196.

3. Gasanov M.Yu. Trudovoye pravo Respubliki Uzbekistan. Obshaya chast. - T.: LESSON PRESS, 2016.- S.197-204.

4. Zayseva L.V. Trudovoy dogovor: osobennosti regulirovaniyeya truda otdelnix kategoriy rabotnikov. Uchebnoye posobiye. - Tyumen: TGU, 2008. - S.6-8.

5. <https://online.zakon.kz>, <http://online.adviser.kg>, <http://www.carim-east.eu>, <http://base.garant.ru>, <http://pravo.by>, <http://lex.justice.md>, http://www.profiwins.com.ua.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.