CC BY
0DOI: 10.24412/cl-37095-2024-1-184-188
Каюмова Г. Ф.
кандидат филологических наук, доцент, ИФМК Казанский (Приволжский) федеральный университет, г. Казань
ОБРАЗНО-СИМВОЛИЧЕСКАЯ ПОСТАНОВКА ПРОБЛЕМЫ СОХРАНЕНИЯ ПАМЯТИ В ДРАМАТУРГИИ Т. МИННУЛЛИНА
Ключевые слова: традиции, память, предание, песня, Т. Миннуллин, образ платка, образ скалы.
Аннотация. Статья посвящена исследованию социокультурного феномена памяти на материале драмы Т.Миннуллина «Кулъяулык» («Платок»). Выявлено, что забвение народных песен, игр, утрата традиций, утрата ценностей автором рассматриваются как следствие исторического времени, в котором жило старшее поколение, когда люди воспринимались не как личности, а как винтики. Авторский замысел раскрывается на примере раскрытия глубинного символического и мифологического значений образов платка и скалы. Важное значение имеет образ платка, с одной стороны, как элемента материальной культуры татар, с другой стороны, как древнейшего оберега. Другой значимой образ - образ скалы раскрывается не только как предмет повествования древнего предания, но и как символический образ исторического прошлого татарского народа.
Хэтер социомэдэни феномены hэм аньщ матур эдэбият эсэрлэрендэ би-релешен eйрэнY - татар эдэбияты белемендэ аз яктыртылган, эмма гаять зур эhэмияткэ ия булган проблема. «Халыкларныц килэчэге барыннан да элек туп-ланган тэжрибэ, алар яшэешенец социаль-тарихи нигезлэре, алар тарафыннан кичерелгэн иц кискен метаморфозалар hэм аларныц деньядагы урыны, алар ечен эйдэп баручы булган кыйммэтлэр ориентациясе белэн билгелэнэ», - дип яза ха-клы рэвештэ социолог-галимнэр [6, б. 10]. Яшэешнец барлык елкэлэрендэ дэ зур тизлек белэн барган Yзгэрешлэр хэтер (тарихи хэтер, милли хэтер, мэдэни хэтер кб.) югалу кебек фаж;ига ечен алшарт була ала. Драматург, ж;эмэгать эшлеклесе,
сэясэтче Т. Мицнуллин, ижтимагый-сэяси аренада зур урын тоткан шэхес hsM халкыбыз язмышын нечкэ куцеле белэн сизгер тойган эдип буларак, Y3eHeH, драма эсэрлэрендэ хэтер югалуга китерYче вакыйга-сэбэплэрне ачыклауга, хал-кыбызнын, элекке гадэтлэрен, йолаларын кире кайтаруга, халык авыз иж;аты эсэрлэрен популярлаштыруга зур игътибар биргэн олпат шэхес дип аталырга лаек. Эдип иж;атында хэтер югалуга китергэн аерым тенденциялэр яктыртыла (мэсэлэн, «Илгизэр + Вера» драмасындагы катнаш никах проблемасы), хэтер саклану чаралары билгелэнэ (мэсэлэн, «Шэж;эрэ» драмасында буыннар бэйлэне-шен саклау идеясе), милли менталитет, милли сыйфатларны, гореф-гадэтлэрне олылау зарурияте ассызыклана (мэсэлэн, «Шэж;эрэ» драмасында Азат Сэетбэков, Сэлимэ образлары бирелеше), ил тарихында зур роль уйнаган каhар-маннар данлана («Моцлы бер ж;ыр» драмасында Муса образы бирелеше). Хэтер саклау, милли гореф-гадэтлэрне кадерлэп кире кайтару идеясе драматургньщ «Кулъяулык» драмасында да алгы планга чыга. Хэтер феномены биредэ берничэ юнэлештэ яктыртыла:
1) телне hэм динне онытмау, саклау юнэлеше (Хатирэ образы аша);
2) халык авыз иж;атын саклау, YCтерY юнэлеше (Хатирэ, аныц яшьтэшлэре, авыл яшьлэре образлары аша);
3) тугрылык саклау юнэлеше (Кыя hэм Данияр образлары аша);
4) милли гореф-гадэтлэрне саклау юнэлеше (кулъяулык образы аша).
Драмада сурэтлэнэн вакыйгаларда Хатирэ образы зур роль уйный. Герои-
няныц исеме Yзе дэ укучыда хэтер ассоциациясе тудыра. Эсэрнец башыннан ук Хатирэ ечен хэтернец иц зур кыйммэт булуы ацлашыла. Хатирэ - куркыныч репрессия елларында Сахалинга китергэ мэж^р булган мецлэгэн татарларныц берсе. 50 ел гомерен шунда уткэргэч, ул оныгы Данияр белэн туган нигезенэ аяк баса. Хатирэ Y3 миссиясен жиренэ ждткереп башкара: «Оныгыбызны алып кайт-тым. Бабаларыныц нигезен курсэтергэ алып кайттым. Кыя-тау естендэге серле кртне кYрсэтергэ алып кайттым. Бэлки эле, мэхэббэтен дэ шунда очратыр. Саклап Yстердек. Yз телебездэн биздермэдек. Yз денебездэн келдермэдек. Чит-ят жирлэрдэ йерсэк тэ, тамырыбызны езмэдек», - дип сейли ул карт еянкегэ [4, б. 95]. Чит-ят жирдэ гариблектэ гомер кичерYче татарлар язмышы бер фаждга
булса, туган якта калган халыкнын, язмышы да трагедиягэ тин, була. Хатирэ энэ шушы изелгэн, яшьлеген дэ, серле ^лгэ таба юлны да, жър-монны да оныткан Гелсем, Нэфисэлэргэ шифалы йогынты ясый: Хатирэ башлаган жър аларны уткэннэргэ алып кайткандай була, карчыклар, ж;ыр тылсымына бирелеп, хэтта биеп тэ китэлэр. Гомумэн, драмада халык жърлары гаж;эеп зур урын алып тора. Драматург Yзе дэ эпиграфта: «Мирхэйдэр Фэйзи, Кэрим Тинчурин традици-ялэрен сундермэскэ тырышып язам бу эсэремне. Яшьлэр дэвам иттерсеннэр иде. Безнен миллэтнен ин яраткан жанры бугай ул - музыкаль драма», дип кисэтэ [4, б. 94]. «Кулъяулык» эсэрендэ жър карчыклар тарафыннан да, авыл яшьлэре та-рафыннан да башкарыла. Биредэ татар фольклоры белгече, жър жанрын махсус ейрэнгэн эдэбият галиме К.Миннуллин CYЗлэрен теркэп шу урынлы булыр: «ЖЪр - татар сэнгатенен ин популяр hэм аеруча тиз Yсэ-Yзгэрэ торган жанрла-рыннан берсе буларак, татар менталитетынын чагылыш гына тYгел, бэлки мэдэниятнен гомумторышы, халыкнын рухи тормышы кYрсэткече дэ, - дип яза ул [5, б. 3]. Анлашылганча, татар авылыньщ жърлы-монлы уткэне, соныннан жърнын оныттырылуы, хикэялэY моментында Хатирэ, Даниярлар тээсирендэ авыл яшьлэренен янадан гармунга кушылып жърлап биюлэре - hэр заманга, ^Ьэр чорга авторнын бэясе чагылышы да эле ул. Дерес, авыл яшьлэре Yзлэре уйлап чыгарган жърлар да башкаралар, эмма алар, строфик тезелеш белэн булсын, об-разлар системасы белэн булсын, халык ж;ырларына шактый якын торалар.
Авыл карчыкларынын жърлы-монлы яшьлеклэренен искэ тешерYлэренен берсе - ул, мегаен, «Челтэр элдем читэнгэ» уенын башкаруыдыр. Билгеле ки, халык уеннары да - онытыла баруга дучар ителгэн хэзинэбезнен бер елеше ул. ХХ йезнен 50 нче елларына кадэр балалар, яшьлэр уеннарынын барлык терлэре дэ популяр була. Эмма шуннан сонгы чорда аларнын яшэешендэ кайбер Yзгэре-шлэр кYЗЭтелэ. Р.Ф. Ягъфэров язганча, ж;ырлы-биюле уеннарнын саны кими, шулай ук драма уеннары да Yзлэренен элекке популярлыгын югалта башлыйлар. Драма уеннарында булган традицион поэтик иж;ат терлэре (эйтеш, такмак, так-маза) тешеп калу сэбэпле, алар спорт уеннарына якынаялар [8, б. 91].
Эсэрдэ хэтер кайтару мотивы бирелешендэ кулъяулык образы игътибарны ж;элеп итэ. Халкыбыз йолаларында яулык, шул исэптэн кулъяулык элементынын эhэмияте зур. Эйтергэ кирэк, яулык (кулъяулык) белэн бэйле йолаларнын магик
мэгьнэсе борынгы чорлардагы ышанулар, гомумэн, кешелек тарихы белэн бэйле. Балкарлар hэм кабардиннар йолаларын hэм матди культурасын ейрэнгэн галимнэр язганча, «кешелек тарихында тукыма житештерергэ ейрэнY металл табу hэм аны магик саклау чарасы буларак куллану белэн охшашлык кYрсэтэ. Салкыннан hэм эсседэн сакларга тиешле тукыма кYЗгэ ^ренмэс куркынычлар-дан да ярдэм чарасы буларак ^заллана. Борынгы чорларда, мегаен, саклагыч функцияне берниниди символик сурэтлэр тешерелмэгэн чиста тукыма кисэге башкаргандыр. КенкYрештэ тукыманы куллану кYренеше таралыш алу белэн, аныц саклагыч вазифасы да кими. Аныц магик кечен арттыру ечен, махсус рэсемнэр тешерY сорала башлый» [1, б. 155]. Гомерендэ тэуге мэртэбэ бабалар нигезенэ аяк аскан Данияр шушы риваятьтэге егет фидакарьлеген кабатлый. Бер кYPYДЭ гашыйк булган Айнурныц кульяулыгын кетеп калып, ул да риваятькэ ки-леп керэ. Безне биредэ шартлы-символик образ буларак яктыртылган кыя образы аеруча кызыксындыра. Ацлашылганча, борынгы риваятькэ кадэр авылда зур кыя, риваятьтэге егет вакыйгасыннан соц аерымланып торган тагын бер кыя ха-сил була. Кыя - татар эдэбиятында Yзенчэлекле образ. Кыя, билгеле булганча, гади таш кына тугел, ул - биек hэм текэ таш тау. Шуца кYрэ ташка карата булган кадер-хермэт кыяга карата да таралыш ала. ХХ йезнец соцгы дистэ елларында язылган эдэби эсэрлэрдэ кыяга карата булган мондый менэсэбэт Yзенчэлекле трансформация кичерэ: кыя - татар халкыныц данлы-шанлы уткэненец символы буларак урын ала башлый. Р. Мехэммэдиевнец 1984 нче елда язылган, заманы ечен шактый кыю эсэре - «Ак кыялар турында хыял» турында галим Ф. Гали-муллин болай яза: «автор биредэ жисмэн тауларны гына тYгел, бэлки халкыбыз-ныц элек-электэн Yзен башка кавемнэрдэн ким-хур сизмичэ, киресенчэ, дэYлэт-челеген тээмин шудэ бик куплэр хыяллана да алмаган биеклеклэргэ ирешеп гомер кичергэнен дэ искэртэ» [3, б. 6]. Уйлавыбызча, Т. Мицнуллин драмасындагы кыя образына да шул мэгьнэ, мегаен, салынгандыр. Нэкь менэ кыя, кыя белэн бэйле риваятьлэр бугенге кен риваяте героен (автор драмасын «ике пэрдэле бугенге заман риваяте» дип атый) - телен, динен, хэтерен жуймаган, тугрылыкка сэлэтле Даниярныц мэцгелектэ калуы ечен шартлар тудыра, «эзлэгез, оныта гына ^рмэгез. Безне онытканнар Yзлэре дэ онытылалар», дигэн эманэтен эйтеп
Занкиевские чтения
калдыра [4, б. 139]. Бу CYЗлэр эдэби эсэрнец кечле урыны саналган финалда яцгырап, эсэрдэге хэтер мотивы бирелешен тагын да кечэйтэлэр.
Нэтиж;э ясап, шуны эйтергэ була: драмаларында хэтер социомэдэни феномены эйдэп баручы роль уйный. Авторныц хэтер турындагы фикерлэре, хэтер югалу hэм аны кире кайтару проблемасына карашы Хатирэ, Данияр, Кыя об-разлары аша яктыртылып, жър-моцга терелеп, борынгы мифлар белэн эчке тэцгэллек барлыкка китереп укучыга ждткерелэ. Эсэрнец финалында яцгыраган CYЗлэр кешелеккэ янаган иц зур куркыныч - хэтер югалу фаждгасе булуын искэртэ, хэтерсез калмауныц теп шартлары - телне, динне, халык авыз иж;атын, йолаларны, матди мэдэният элементларын онытмау буларак ацлатыла.
Кулланылган здзбият исемлеге
1. Аккиева С. И. Платки - традиционный атрибут женской одежды балкаров и кабардинок // Вестник института ИАЭ. - 2008. - №4. - С. 151-156.
2. Галиева Р. «Татар кызы Сабантуйга кулъяулык чигэргэ тиеш» // Ш^ри Казан. - Интернет-ресурс. - URL: http://shahrikazan.ru/news/tema-dnya/tatar-kyzy-sabantuyga-kulyaulyk-chigrg-tiesh; мерэж;эгать шу вакыты: 19.09.2019.
3. Галимуллин Ф. Якутлар табыладыр вакыт белэн // Р. Мехэммэдиев. Yз ке-шелэр: хикэялэр hэм повестьлар. - М.: Голос-Пресс, 2011. - Б.3-13.
4. Мицнуллин Т. Ай булмаса, йолдыз бар: пьесалар. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1996. - 407 б.
5. Мицнуллин К. М. Ьэр чорныц YЗ ж;ыры. - Казан: Мэгариф, 2003. - 400 б.
6. Мысливец Н. Л., Романов О. А. Историческая память как социокультурный феномен: опыт социологической реконструкции // Вестник РУДН. Серия: социология. - 2018. - Т. 18. - №1. - С. 9-19.
7. Урманче Ф. Татар мифологиясе. Энциклопедик CYЗлек. 3 томда: 3 т. (С -Я). - Казан: Татар. кит. нэшр., 2011. - 199 б.
8. Ягъфэров Р. Ф. Уен - куцел бэйрэме. Татар халкыныц куцел бэйрэме. - Казан: Мэгариф, 2009. - 159 б.
