CC BY
0Шул рэвешле, Р.Батулла халыкка милли рух кайта башлаган еллардагы ке-шелэр арасында булган катлаулы менэсэбэтлэрне традицион поэтик чаралар ярдэмендэ тасвирлап, социаль-ижтимагый эhэмиятле, фэлсэфи эчтэлекле, мораль-этик кыйммэте булган драма иж;ат иткэн.
Эдзбият
1. Батулла Р. Яшь аралаш келY»/ Р. Батулла. - Казан, 2007. - 50 б. Кульязма.
2. Закирж;анов Э. Иж;ат тылсымы: эдэби портретлар, кYЗЭTY мэкалэлэре, рецен-зиялэр / Э. Закирж;анов. Казан: Мэгериф. - Вакыт, 2022. - 416 б.
3. Макарова В. Ф. «Метафизическая ирония» в романе Г. Исхаки «Жизнь ли это?» // Учен.зап. Казан.ун-та. Сер. Гуман. науки. - 2008. Т.150, кн. 8. -С.72-77.
DOI: 10.24412/cl-37095-2024-1 -197-202
Зайдуллин Б. Р.
аспирант, Институт языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан, г. Казань
ОБРАЗ ТАТАРСКОЙ ДЕРЕВНИ В ДРАМАТУРГИИ ТУФАНА МИННУЛЛИНА
Ключевые слова: татарская драматургия, Т.Миннуллин, родная земля, образ, татарская деревня.
Аннотация. В статье исследуются особенности отражения татарской деревни в творчестве драматурга Т. Миннуллина. Посредством анализа текстов раскрывается отношение героев к родной земле и их связь с основной идеей произведения. Опираясь на образы, символы, художественные детали оцениваются действия и поступки героев, на основе этого и раскрывается их отношение к родной деревне и родной земле.
Туфан Мицнуллин - XX гасырнын, икенче яртысы - XXI гасыр башы татар драматургиясенец сэнгать эзлэнYлэрен YCтерY юнэлешен билгелэYчелэренец берсе. [2, с. 3]. Анын, иж;аты, ^Ьичшиксез, татар драматургиясе тарихында аерым бер чор булып тора.
А. Р. Салихова фикеренчэ, драматургныц хезмэтлэрендэ тирэн милли ни-гез, традицион крестьян фэлсэфэсе чагыла. Бу фэлсэфэдэ, бер яктан, ике тепле акыл hэм рациональлек, икенче яктан, поэтик, сентименталь рэвештэ югары кыйммэтлэргэ омтылу, кендэлек чынбарлыкны ямьлэндереп жибэру телэге гажэеп рэвештэ бергэ Yрелэ [7, 210].
Туфан Мицнуллин татар сэхнэ эдэбиятын Yзенчэлекле тематика, ориги-наль мотивлар, кабатланмас образлар, яца сэнгать алымнары белэн баета. Драматургныц бетен ижаты миллэтнец моц-зарлары hэм еметлэре белэн сугарылган, дип яза А. Г. Эхмэдуллин. [1, с. 442].
Туфан Мицнуллин ижатыныц теп hэм игътибарга лаек темаларныц берсе туган авыл образы hэм туган авыл белэн бэйлэнеш. Драматург ижатында бигрэк тэ татар авылларын саклап калу проблемасы борчый.
Бу «кече» hэм «олы» Ватанны каршы куюда да (мэсэлэн, «Без бит авыл малае» пьесасында), шулай ук эсэрлэрдэ кYЗЭтелэ торган, татар халкыныц аутен-тик, авыл тормышын югалту темасын яктыртуда да чагыла. Драматургныц милли гореф-гадэтлэрне hэм традициялэрне югалту сэбэпле сызлануы исэ «Мулла», «Нигез ташлары», «Монда тудык, монда Yстек» кебек эсэрлэрдэ дэ урын таба.
Туфан Мицнуллин пьесаларыныц исемнэре дэ укучыда геройларныц туган жире, туган авылы турында кузаллау тудыру ечен кулланыла: «Без бит авыл малае», «Кырларым-тугайларым», «Нигез ташлары», «Монда тудык, монда Yстек», «Элдермештэн Элмэндэр», «Безнец авыл кешелэре». Элеге исемнэрне кYPY белэн ук, укучы ацында теп герой hэм аныц туган-YCкэн жире белэн бэйлэнеш барлыкка килэ.
Мэсэлэн, «Без бит авыл малае» дигэн пьесаныц исеме эсэрнец теп идеясын чагылдыра. Иртуган исемле герой тарафыннан куп тапкыр кабатланган бу гый-барэдэ уз чыгышыц, уз нэселец hэм, гомумэн, халкыц ечен горурлану хисе си-зелэ. Бу Туфан Мицнуллинныц узенэ дэ хас. Эдип тэ, эсэренец теп герое кебек ук, узен чын авыл кешесе дип саный: намуслы, тырыш, туры hэм сузендэ торучы шэхес. Авторныц уз тамырларына hэм уз халкына чиксез тугрылыгы тирэ-
юньдэгелэрне шаккатырган. «Мин бетен галэм хозурлана алырлык чэчэк тYгел-мен, э бары тик авылым капкасы тебендэ усеп утыручы бер улэнмен...», - дип язган узе турында драматург [3, с. 4].
Авторнын, ижатын анализлаганда, автор ечен «туган жир» - ул hэркемгэ таныш hэм якын авыл икэне ацлашыла. Туфан ага да, уз эсэрлэренец кYп кенэ геройлары кебек милли рухта тэрбиялэнгэн авыл кешесе. Туган жирнец кыйммэтлегенэ багышланган эсэрлэр язучыныц библиографиясендэ тулы бер цикл тэшкил итэ.
Туфан Мицнуллин узен hэрвакыт авыл кешесе итеп хис итсэ дэ, ул татар авылы hэм кYп гасырлык яшэу рэвеше алдында торган каршылыкларны ацлаган hэм кабул иткэн, миллэттэшлэре жицеп чыгарга тиешле проблемаларны да куз алдыннан Yткэргэн. Урлашу hэм эчкечелек гадэти куренешлэргэ эйлэнеп бара, э кешелэр битараф hэм ваемсызга эверелэ - туган жирендэге мондый узгэре-шлэрнец катавазы авторныц йерэгендэ ачы сызлану хислэре булып яцгырый [4, с. 10-11].
Туган жир милли мэдэниятнец теп тешенчэлэре санына керэ, дини, этик, эмоциональ, эхлакый елкэлэрдэ меким урын алып тора. «Ждо» сузе тел иясенец деньяга карашын hэм тормыш тэжрибэсен чагылдырган гыйбарэлэр составына керэ.
Татар халкыныц тарихына куз салсак, аныц бихисап сынаулар аша Yткэнен курэбез. Куп кенэ эдиплэрнец, шул исэптэн Туфан Миннуллиныц ижатында да, уз илец, туган жирец ечен кайгыру урын алган.
XIX гасыр тарихчысы В.О.Ключевский фикеренчэ, беек халыкларныц аермалы сыйфатларыныц берсе - егылуга карамастан, кире аякка баса алу сэлэте. Туфан Миннуллиныц эсэрлэрендэ исэ татар халкыныц нэкъ шундый булуы раслана.
Димэк, беек халыкныц бу билгелэмэсе татар халкы ечен дэ хаклы. Халык-ныц, шул исэптэн Т. Мицнуллин кебек шэхеслэрнец, уз Ватанына карата чиксез мэхэббэте hэм чыдамлыгы аркасында миллэтебез узенчэлеген hэм мэдэниятен югалтуга каршы тора алды.
«Ул татар миллэтенец нигезлэре, яшэY рэвеше, гореф-гадэтлэре, йолалары сагында тора, Y3 сэлэтенец кече белэн милли менталитетныц асылында ты-рышлык, елкэннэрне хермэт итY, буыннар арасында рухи бэйлэнешне саклау hэм элемтэлэрне ныгыту, гасырлар буенча формалашып килгэн эхлакый канун-нарга тугрылык, туган жиргэ мэхэббэт кебек сыйфатлар ята дигэн фикерне як-лый,» - дип яза Туфан Мицнуллин шэхесе турында З. Закиржднов [5, с. 195].
Шуны да билгелэп Yтэргэ кирэк, XX гасыр - XXI гасыр башы денья мэдэниятендэ дэ «мэхэббэт» hэм «ватан» тешенчэлэрен Y3 эченэ алган «йорт» архетибы эхлакый-фэлсэфи аспекты булган теп кыйммэтлэрнец берсе булып тора [8, с. 139]. Бу куренеш традицион кыйммэтлэргэ йез тоту, куп гасырлык гореф-галэтлэрне саклау темаларында урын ала.
Элеге юнэлеш, аеруча, Туфан Мицнуллин иж;аты ечен актуаль, ченки та-тарныц яшэY урыны, аныц теп нигезе - авыл. Авылныц уткэне, бYгенгесе hэм килэчэге турында уйланулар, ата-бабалар алдындагы бурычларны YтэY, аларныц мирасын саклау hэм яшь буынга тапшыру, авылныц кеше рухына уцай тээсире -болар барысы да авторныц эсэрлэрендэ чагылыш тапкан.
Мэсэлэн, «Мулла» драмасында без эсэрнец теп антагонисты -Вэлиэхмэтне курэбез. Ул репрессиялэнгэн мулланыц оныгы. Герой ата-бабалары яшэгэн ж;иргэ кайтып, авылдашларын начарлыкка енди, эчкечелеккэ этэрэ, мыс-кыл итэ башлый. Шулай итеп, ул авыл халкыннан сергенгэ жибэрелгэн бабасы ечен Yч ала. Лэкин хэлиткеч мизгеллэрдэ Вэлиэхмэт дерес hэм намуслы гамэл кыла. Ул яшь мулла Эсфэндиярны бу авылдан качудан туктата, калырга енди. Шулай итеп, тискэре герой Yзенец туган авылына рухи яктан яцарыш кичерергэ hэм бабасы алдында гаебен йоларга мемкинлек бирэ. Yз чиратында, бэлки, авыл да Вэлиэхмэткэ рухи яктан чистарынырга hэм, ниhаять, Y3 «ж;анын» табарга кеч бирер.
Авылныц, туган ж;ирнец кешенец физик hэм психологик сэламэтлегенэ уцай тээсире идеясен шулай ук «Ир-егетлэр» hэм «Без бит авыл малае» пьесала-рында да кYрергэ мемкин.
Занкиевские чтения
Беренче пьесада бергэн фронтта булган ике дус каршы куела. Берсе - бу тормышта уз урынын тапкан, тату гаилэсе hэм яраткан эше белэн шегыльлэнгэн Мэрвэн, икенчесе - кайчандыр сэлэтле архитектор булган, лэкин уз кыйбласын югалткан, гаилэсеннэн аерылган hэм экечелеккэ сабышкан Эхтэм. Дустына ярдэм йезеннэн, Мэрван аны уз авылына алып кайта. Авылныц уцай тээсире Эхтэмгэ уз асылын табарга ярдэм итэ. Сюжеттан шуны курэбез ки: авылча яшэу рэвеше кешенец шэхесен нурландыра, аца уз тормышында яца мэгънэ табарга ярдэм итэ. Эхтэм рухи кеч табу, узен жэмгыятьнец аерылгысыз hэм меким бер елеше итеп тою, шэхесенец асылына тешену мизгелллэрен нэкъ менэ авылда кичерэ.
«Без бит авыл малае» пьесасында да, 25 ел дэвамында бетен Советлар Союзы буйлап йергэн hэм шулай да уз бэхетен таба алмаган Галимжан, туган авылына кайткач кына кYцел тынычылыгына ия була. Нэтижэдэ, автор тагын бер кат шуны раслый: тормыш сине уз нэселецнэн аерып, терле сынауларга дучар итсэ дэ, рухи яктан чистарыныр ечен hэрвакыт туган йортка кайту мемкинлеге бар.
Т. Мицнуллин ижатында авыл, туган жир кешенец рухына уцай тээсир шуче урын буларак тасвирлана. Автор туган авылыныц язмышы ечен шэхси жаваплылык тоя hэм уз эсэрлэре аша татар авылыныц килэчэге hэм татар халкы язмышы арасында охшашлыкны параллель Yткэрэ. Аныц кYп кенэ геройлары узлэренец нэсел тамырлары белэн езелмэс бэйлэнеш сизэлэр, бу образларда ав-торныц шэхси-эмоциональ hэм фэлсэфи, гомумкешелек кыйммэтлэре чагыла.
Туфан Мицнуллин ижатында туган жир мотивы меhим роль уйный: ул татар халкыныц узенчэлеген саклау темасын гына тYгел, э геройларныц, образлар-ныц, халыкныц психологиясен тасвирлау ечен дэ хезмэт итэ. Бу геройлар ечен туган жир - ул уз кыйблацны табарга мемкинлек бирYче hэм дерес юлдан тай-пылырга ирек бирми торган рухи кеч чыганагы булып тора.
Файдаланган здзбият
1. Ахмадуллин А. Г. Татарская драматургия: истоки и проблемы. - Казань: Тат. Кн. изд-во, 2012. - 511 с.
2. Эхмэдуллин А. Г. Яцарыш юлында: фэнни мэкалэлэр / Азат Эхмэдуллин. -Казан: Татарстан китап нэшрияты, 2018. - 204 с.
3. Габэши-Салихова А. Иж;атында - ил гаме // Мицнуллин Т. Пьесалар. - Казан: Татарстан китап нэшрияты, 2010. - Б. 5-13.
4. Закирж;анов Э. М. Туфан Мицнуллин драматургиясе: монография. - Казан: ТЭhСИ, 2022. - 252 б.
5. Закирзянов А. М. Модель татарской деревни в творчестве Т. Миннуллина / А. М. Закирзянов // Социокультурное пространство российской провинции: историческая память и национальная идентичность: Сборник научных материалов IX Международных Стахеевских чтений. - Елабуга, 2019. -С. 194-198.
6. Ключевский В. О. Значение преподобного Сергия для русского народа и государства // Развитие личности. - 2014. - С. 60-79.
7. Салихова А. Р. Особенности формирования и развития татарского сценического искусства / А. Р. Салихова. - Казань: ИЯЛИ, 2016. - 360 с.
8. Шарипова А. С. Идейно-эстетические особенности татарской советской драматургии 1960-х годов (на примере пьес Ш. Хусаинова и Т. Миннуллина) // Russian Linguistic Bulletin. - 2021. - С. 138-141.
9. Шарипова А. С. Татарская драматургия XX - начала XXI в.: Инвариант и его исторические трансформации: дис. ... д-р фил. наук: 10.01.02. - Казань, 2022. - 322 с.
