CC BY
0Б01: 10.24412/с1-37095-2024-1-167-173
Миннуллина Ф. Х.
старший научный сотрудник, Институт языка, литературы и искусства
им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан, г. Казань
НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ ТАТАРСКОЙ ДРАМАТУРГИИ
1941-1950-Х ГОДОВ
Ключевые слова: татарская драматургия, герой, конфликт, драма, трагедия. Аннотация. В статье проведен краткий обзор общих тенденций развития татарской драматургии 1941-1950-х гг. Определены изменения концепции героя, основная тематика и идейно-эстетические особенности татарской советской драматургии изучаемого периода.
Сугыш еллары сэхнэ эсэрлэренец Yзэгенэ совет халкыньщ илбасарларга каршы бердэм керэше, гуманизм, фашизмга нэфрэт, Ватан азатлыгы, халыкныц жицелмэс кече, героик сыйфатлары, фидакяр хезмэт кебек мэсьэлэлэр алгы планга чыга. Батыр солдат, тыл тормышында хезмэт куйган, ил ечен Y3 гомерен аямаган каhарман образлар алгы планга чыга. Сугышныц башлангыч чорында язылган пьесалар, нигездэ, совет кешесенец героизмын, батырлыгын, ты-рышлыгын, фидакярлеген романтик рухта Иэм поэтик яцгырашта бирYлэре белэн характерлы [Ханзафаров,1989, б. 345]. Мисал итеп, М. Эмир («Мицлекамал», «Тормыш ж;ыры»), Т. Гыйззэт («Тенге сигнал», «Изге амэнэт»), Н. Исэнбэт («Мэрьям»), Ф. Кэрим («Шакир Шигаев»), Р. Ишморат («Кайту») кебек автор-ларныц драмаларын китерергэ мемкин.
Т. Гыйззэтнец «Таймасовлар», «Тенге сигнал», «Изге эманэт», «Чын мэхэббэт» драмаларында эдип фашизмга каршы керэшкэ кYтэрелгэн халык вэкиллэренец сугыш кырындагы Иэм тылдагы батырлыкларына дан жърлана. Авторныц ак финнар белэн сугыш башлану кеннэрен чагылдырган «Таймасовлар» (1939) пьесасында еч бертуган Таймасовларныц, фин сугышы фронтында
батырлыклар кYрсэтYе сурэтлэнэ. Марат Таймасов кышкы салкын кенне агым-суны йезеп, чолганыштан чыга, дошман тылына керэ. Элбэттэ, пьесаны керэшсез тасвирлау, геройларныц батырлыгын башка персонажлар сейлэменнэн генэ эйттерY, пьесаны ярлыландыра. Язучыныц «Ил агасы», «Тенге сигнал» (1941) драмасында мэсэлэн, Антон картнын, еендэ, яшерен мич куышында качып калган яралы кызылармияче Мансур немец солдатларын тар-мар итэ, партизан-нарга сигнал бирэ. Т. Гыйззэтнец Беек Ватан сугышы темасына караган «Изге эманэт» (1945) драмасы язучы иж;атында меhим урын алып тора. Эдип 1944 ел-ныц май-июнь айларында Донбасста, татар шахтерлары яшэгэн шэhэрлэрдэ була. Биредэ кYргэннэрен, Y3 фикерлэрен очеркларында да язып чыга. «Татар-лар» дип аталган язмасы - шуларньщ берсе. Эсэрнец Yзэгендэ дошман эсирле-гендэ калган Донбасс жирлэрендэ терле миллэт вэкиллэренец илбасарларга каршы керэше, фаждгалы язмышлары урын ала. К^мер чыгару остасы булып та-нылган Гыйният Галимж;анов гаилэсе фашистлар тылында кала. Шахта медире булып эшлэгэн Фуат этисе Гыйнияткэ шахта планын сакларга тапшыра. Мастер Гыйният, стахановчы Остап, партизан Мартынов кебек фидакяр геройлар бу планны дошман ^зеннэн саклау (изге эманэт) ечен ж;итди керэш алып баралар. Хэзинэ эбинец элеге планны яшереп кала алуы, Гыйниятнец аныц ечен гомерен бирYе тирэн фэлсэфи эчтэлеккэ ия. Ул совет кешелэренец килэчэктэге якты кеннэре символы дэрэж;эсенэ кYтэрелэ. Элеге геройларга илбасарларга гына тугел, э дошманга хезмэт итYче ЭбYЗэр, Асия кебек хыянэтчелэргэ дэ каршы керэшергэ туры килэ. М. Эмирнец «Партизан Иван» кебек сэхнэ эсэрлэрндэ исэ сугышы еллары героизмы партизаннар хэрэкэтен сурэтлэY аша татар халкыныц башка тугандаш халыклары белэн бер сафта дошманга каршы керэше бирелэ. Биредэ Иван Дударьлар гаилэсенец кыюлыкларын, Бойкодагы ждтезлекне, Ва-сюк, Мостафа кебек Кызыл Армия сугышчыларыныц батырлыкларын, сугыш шартларында кешелэрне Y3 артыннан ияртэ алучы Иван Дударьныц эш-гамэллэрен мисал итеп китерергэ мемкин. Дошман ягында хезмэт итYче об-разлар Н. Исэнбэтнец «Мэрьям» трагедиясендэ урын ала. Совет патриотлары -
колхозчылар, партизан отряды оештырып, дошман тылында керэш ачалар. Трагедия Y39reH9 тыныч профессия кешелэре алына. Алар арасында гуманистик иде-ялэр белэн яшэгэн шэфкать туташлары Суфия белэн Мэрьям дэ бар. Биредэ ил-басарлар кулына эсирлеккэ тешкэн кыз Yлемне горур каршы ала. Дошман солдаты, яшь кызныц бу рухи кечен ^реп, тетрэнеп китэ. Дошманны тискэре ам-плуага куйган эдэбиятта бу исэ яцалык була. Мэрьям кебек фидакяр геройлар туган нигезе, иле ечен гомерлэрен бирсэлэр, элеккеге кенэз, эмигрант Лыков исэ дошман ягында тэрж;емэче вазифасын башкара. Эйтергэ кирэк, язучынын, 1956 елда язылган «Муса Жэлил» трагедиясендэ дэ драматург сугыш фаждга-сында буыннар, миллэтлэр фаждгасын чагылдырырлык геройларны эдэбият мэйданына чыгара. Н. Исэнбэт туган жирлэреннэн Алман иленэ кYчеп киткэн, туганлык ж;еплэрен югалткан Зэбир Альбиков нэселенец еч буын вэкиллэрен сурэтли: Зэбиргэ, Лыков кебек, туган ж;иренец малы гына кирэк; улы Фэрит туган телен оныткан, халкыныц милли йолаларын белмэгэн hэм белергэ телэмэгэн каты куцелле кеше булып Yсэ.
«ТYлэк», «Жирэн Чичэн белэн Карачэч Сылу» (1942) кебек эсэрлэрдэ драматург хакыйкатьне, халык мэнфэгатьлэрен яклап чыккан геройлар - халык арасында гасырдан гасырга кYчеп яшэгэн экияти ка^Ьарманнарны тергезэ. Карачэч-Сылу hэм Жирэн Чичэн образларында исэ халыктагы ж;орлык, тапкырлык, акыл кече кебек сыйфатларны туплап бирэ. Мэсэлэн, «ТYлэк» (1942) драматик поэма-сында халык авыз иждтындагы кебек Yк, кол анадан туган, кыерсытылган, эмма Ватаны, мэхэббэте ечен ж;анын да кызганмаган ТYлэк, дошманга каршы кYтэрелэ. Эсэрдэ аныц бабасы - чал чэчле ил карты образы бар, ул «Идегэй» дастанындагы халкыбызныц уткэн тарихын гэYДЭлэндергэн Субра кебек ил агасы буларак ^заллана [5, б. 111]. Тарихи трагедиялэрдэн булган «Идегэй» (1938-1941) илдэ патриотик рух ^тэренкелеге хекем сергэн чорда иж;ат ителэ. 1944 елныц 9 августында ВКП(б) Yзэк Комитеты тарафыннан кабул ителгэн «Татарстан партия оешмасында масса-политик hэм идеологик эшлэрнец торышы hэм аларны яхшырту чаралары турында» дигэн карарда татар халкыныц «Идегэй» дастанына «ханнар-феодаллар эпосы» дигэн нахак бэя бирелэ. Н. Исэнбэт иж;ат иткэн трагедия дэ шундый ук язмышка дучар була. «Идегэй»
дастаны 1980 еллар ахырында гына халыкка кайта. Гомумэн, батырлык, героика хакында язу, керэшкэ рухландыру драматургиядэ тарихи теманыц популярла-шуына китерэ. М. Гали, Х. Уразиковларньщ «Каюм Насыйри» (1944), Н. Исэнбэтнец «Нур Закит» («Мулланур Вахитов»), «Гелж;амал» (1944) кебек сэхнэ эсэрлэре эдэбият мэйданына чыга. Мэсэлэн, Н. Исэнбэтнец «Мулланур Ва-хитов» (1943-1944) героик драмасында Октябрь инкыйлабы Иэм Гражданнар сугышы елларында эшче-крестьяннарга бэйсезлек яулау юлында Yзен корбан иткэн каИарман М. Вахитов гэYДЭлэнэ. Н. Исэнбэтнец «Гелждмал» драмасында татар халкыныц XIX гасыр ахыры - XX гасыр башы татар тормышы, татар теат-рыныц беренче адымнары тасвирлана. Эмма ВКП(б) ТКныц 1944 елгы карар ни-гезендэ татар эдэбиятында Иэм сэнгатендэ тарихи темаларны яктыртуга киртэ куела. Сугышныц башлангыч чорында язылган сэхнэ эсэрлэрендэ, нигездэ, совет кешесенец героизмы, батырлыгы романтик рухта яктыртылса, чынбарлыктан ерак булган вакыйгалар бирелсэ, соцрак Р. Ишморатныц «Кайту» (1942), М. Эмирнец «Мицлекамал» (1944) К. Нэж;минец «Фэридэ» (1944) кебек реали-стик пьесалары иж;ат ителэ [6. б. 96]. Ватан сугышы чоры драматургиясен ейрэнгэндэ хезмэт иялэренец тылдагы батырлыкларын да читлэтеп мемкин тугел. Мэсэлэн, 1944 елда М. Эмир сугыш чоры авылы Иэм авыл кешесенец героик хезмэтен, кен^решенец авырлыкларын кYрсэткэн «Мицлекамал» драма-сын яза. Г. Кашшаф билгелэгэнчэ, ««Мицлекамал» драмасы сугыш чорындагы колхозчылар массасын объектив гэYДЭлэндергэн художество эсэре Иэм ул татар совет эдэбиятыныц бYгенге юнэлешен характерлавы белэн дэ эИэмиятле» [3, б. 67]. Бу эсэрдэ Мицлекамал татар драматургиясендэ Y3 вакыты ечен ер-яца образ, кечле шэхес буларак тэкъдим ителэ [1]. Хезмэт патриоты, тормыш Иэм керэш эчендэ кайнарга омтылучы актив шэхес буларак ачыла. Фронттан иренец YЛYе турында хэбэр килY дэ, ягъни геройныц шэхси трагедиясе дэ аныц ихтыяр кечен сындырмый. Р. Ишморатныц «Кайту» драмасында сугыш кырында ярала-нып, гариплэнеп кайткан фронтовик Хэмитнец, аныц якыннарыныц рухи деньясын бетен тулылыгында ачып бирэ. Психологик кичерешлэрне ачу ягын-нан колхоз председателе Мершидэ образы да игътибарга лаек. Чиста, саф ^целле, эхлаклы бу ханымны авырлыклар сынап кына тора: ире Хэмитнец YЛYе
турында хэбэр алуы; вакытлар YTY белэн ялган гайбэт таралу (авыл советы председателе Ильяс белэн чуалу). Мершидэ авырлыкларны жицеп, эшен дэвам итэ, Yзен гарип, артык дип санаган Хэмитне тормышка, хезмэткэ кайтара, яшэугэ емет уята. Гомумэн, сугыш чоры татар драматургиясендэ тыл геройлары, Ватан сакчылары: партизаннар, разведчиклар, шэфкать туташлары И.б. алгы планга чыга. Тематик яктан сугыш чоры драматургиясе разведчиклар тормышын, партизаннар кыюлыгын, фашистлар кылган ж;эбер-золымны, эсирлекне, тылдагы тормышны сурэтлэY ярдэмендэ кицэя, тармаклана.
Сугыш темасы барлык жанрларда дэвам итэ: сугыш кырында ятып калган-нарны юксыну, сагыну, батырлыкка дан жърлау мотивлары эйдэп бара. Мэсэлэн, Т. Гыйззэтнец «Чын мэхэббэт» драмасында Гелэндэм образы, аныц уй-лары, эш-гамэллэре, еметлэре Иэм кичерешлэре игътибар Yзэгенэ куелган. Ире сугышка китеп югалгач, Ватанга булган тирэн мэхэббэте Гелэндэмгэ, очучы булып, дошманнарны тар-мар итYДЭ катнашырга ярдэм итэ.
Язучылар иж;ат иткэн геройлар деньяны Yзгэртерлек батырлар буларак гэYДЭлэнэ. Фронтовикларныц тыныч хезмэткэ кайтуы, авылда яки завод-фабри-калардагы эшчэнлеклэре сурэтлэнэ. Мэйданга чыккан нефтьчелэр (А. Эхмэт. «Серлэр»), завод эшчелэре тормышы (Р. Ишморат. «Якын дус») драматургиягэ дэ кYчэ. Сугыштан кайткан геройныц очраклы кимчелеклэр, кеше холкы тудыр-ган аерым проблемалар белэн керэшYе Yзэккэ куела. Бу елларда сугыш темасы белэн янэшэ шэИэр Иэм эшчелэр сыйныфы, фэн кешелэре, фэннец производство белэн бэйлэнеше, эшчелэрнец эхлак, гаилэ, кенкYреше кебек мэсьэлэлэр актуаль тема-проблемалар буларак кен тэртибенэ куела. М. Эмирнец фэн кешесе ту-рындагы «Профессор Саматов», Т. Гыйззэтнец «Чын мэхэббэт» пьесалары, А. Эхмэтнец (Абдулла Сафиулла улы Эхмэтов) инженер-геологлар хакындагы «Серлэр» драмасы шундый темаларга алынуныц уцышлы мисалы булып тора [5, б. 351]. Р. Ишморатныц «Якын дус» (1949), «БYлэк» (1947) пьесаларында исэ фэннец Ф. Х. Мицнуллина. Сугыштан соцгы еллар (1945-1950) татар драматурги-ясе производство белэн бэйлэнеше, завод-фабрика эшчелэренец хезмэте тасвир-лана. Сугыштан соц иж;ат ителгэн пьесаларныц Yзэк геройлары - фронтта булып кайткан ир-егетлэр. Ватан азатлыгын саклауда зур батырлыклар кYрсэткэн Газиз (А. Эхмэт. «Серлэр»), Эсгать, Хэйдэр (Э. Фэйзи. «Отышлы кияY»), Мирсэет
(Р. Ишморат «Якты юл»), Хэйри (М. Эмир. «Тормыш жъры»), Мостафа, Володя (Р. Ишморат. «ЖЪр дэвам итэ»), Мирсэет (Р. Ишморат. «Якты юл»), Харис (Г. На-срый. «Кушнарат») h.б. шундыйлардан. Бу геройлар тыныч тормышта тынгысыз керэшчелэр, завод-фабрикаларны, авыл хуж;алыгын аякка бастыруда алгы сафта баручылар буларак ачылалар. Р. Ишморатныц «Якты юл» (1947) пьесасында элек-кеге фронтовик, колхоз кырларыннан югары уцыш алу ечен керэшYче Мирсэет, партия оештыручысы Зелфия, Фэрдэнэ, Кашшаф кебеклэр кYрсэтелгэн. Драматург Ж;эYhэрия шикелле жилбэзэклэрне, Габделмэн кебек салам урлап йерYчелэрне тасвирлап, эсэрдэ купмедер дэрэж;эдэ кискен конфликтлар туды-рырга омтылыш ясап карый. Эмма эш процессында туган авырлыклар, шуларны жицэрдэй батырлык кYрсэтYче геройлар сурэтлэY объекты итеп алынмый. М. Эмирнец «Тормыш жъры» (1946), «ЖЪр дэвам итэ» (1947), Г. Насрыйныц «Кушнарат» пьесаларында да татар кешесенец сугыш кыры hэм тылдагы батыр-лыгы, туган илгэ бирелгэнлек, хезмэт сеючэнлек, тормышка оптимистик караш кебек ^ркэм сыйфатлары чагылдырыла. Илдэ барган кумэк хуж;алыкларга бер-лэшY процессы яца кешелэр Yстерэ. Татар совет язучылары керэшлэрдэ чынык-кан, социалистик тезелешнец барлык тармаклары белэн кызыксынучы, киц колач белэн хэрэкэт шуче хатын-кызларны мэйданга чыгарды. Совет хатын-кызлары Ватанны саклау эшендэ бэялэп бетергесез хезмэт ^рсэтте. Алар фронт ечен уз-Yзлэрен аямыйча эшлилэр, сугыштан соцгы барлык кыенлыкларны нык торып кичерэлэр. Шушындый ж;аваплы чорда, башка проблемалар белэн беррэттэн, эдэбиятта хатын-кыз образын киц кYлэмдэ чагылдырган эсэрлэр барлыкка килде. Фатыйма (М. Эмир. «Тормыш жъры»), Зэйтунэ (Э. Фэйзи. «Акчарлаклар»), Са-бира, Наилэ (М. Эмир. «Наилэ») h. б. эдэбиятта татар хатын-кызына хас характерны чагылдырган образлар буларак тэкъдим ителэлэр.
М. Эмирнец «Наилэ» (1947) комедиясендэ дэ Наилэ, бригадир Сабира кебек алдынгы колхозчы хатын-кызларны ^рэбез. Алар ир-атлар белэн янэшэ хезмэт итеп, бригадалар арасындагы ярышта ж;ицеп чыгалар. 1945-1950 еллар драматургиясендэ тормышны, яшэешне кYбрэк тышкы яктан, совет иленец сугыштан соцгы тыныч тормышта ирешкэн уцышларын ^тэренке публицистик рухта яктырту белэн чиклэнелэ. Эдэбиятныц тормышчанлыгы кимY, каршы-
лыкларны шомартып сурэтлэY Yзен нык сиздерY, «конфликтсызлык теори-ясе»нец зур зыян китерYе, тезелешлэр, хезмэт жицYлэре белэн мавыгып, эди-плэрнец еш кына кеше шэхесен икенче планда калдырулары кY3Этелэ. Экренлэп, яца эдэби герой - элеккеге фронтовик - мэйданга чыга. Фронтта туган илен саклаган геройныц тыныч тормыштагы катып калганлык, эгоизм И.б. тискэре ^ренешлэрне тэнкыйть итYе бирелэ. Сугыштан соцгы чорда илдэ барган хэл-вакыйгаларны уцай яктан гына яктырту естенлек итэ. Геройларныц гомуми эшкэ, дэYлэт Иэм халык эшенэ тулысынча бирелгэнлеге алгы планга чыга.
Эдэбият
1. Ганиева А. Ф. Мирсэй Эмир драмаларында чор проблемаларын яктырту Yзенчэлеге // Восток-Запад: литература и художественная культура: Сб. материалов Междунар. науч.-практ. конф.. (Казань, 2017). Казань, 2017. С. 68-71.
2. Гыйззэтов К. Тажи Гыйззэт // Т. Гыйззэт Татарлар. Казан: Мастер Лайн, 2000. Б. 67-70.
3. Закирж;анов Э. Иж;ат тылсымы: эдэби портретлар, KY3ЭTY мэкалэлэре, рецен-зиялэр. Казан: Мэгариф - Вакыт, 2022. 416 б. Исэнбэт Н. Сайланма эсэрлэр: 3 томда. 3 т.: пьесалар. Казан: Татар. кит. нэшр., 1968. 217 б. Кашшаф Г. Патриотизм кече // Совет эдэбияты. 1944. № 5. Б. 67.
4. Ханзафаров Н. Нэкый Исэнбэт драматургиясе. Казан: Татар. кит.нэшр., 1982. 181 б.
5. Ханзафаров Н. Татар эдэбияты тарихы: 8 томда. 5 т. : XX йезнец 20-50 нче еллары. Казан : Татар. кит. нэшр., 2017. 2017. 623 б. 5. 5. 5. Шарипова А. С. Татарская драматургия XX - начала XXI века: проблема инварианта. Казань, 2022. 336 с.
6. Шарипова А. С. Татарская драматургия XX - начала XXI в.: инвариант и его исторические трансформации: дис. ... д-ра филол. наук. Казань, 2022. 322 с.
