CC BY
0ышанмаган Саргел бала табарга да курка. Иренец таза эхлакка, хермэткэ корылган ишле гаилэ булдыру хыялын ацласа да, яшьлеге гаугалы гаилэдэ узуына уфтана. Шул рэвешле, сейгэннэр арасында бер-берсенэ тартылу булса да, рухи якынлык булмый. Моца иренец «азатлык» кычкырып, халык бэхете ечен керэшеп йерYеннэн Байханныц мыскыллап келYе дэ йогынты яса-мый калмый.
Исемнэр «сейли торган»: сарылырга, назланырга яратучы, алтын-асыл-ташларга уранган бай хатын Саргуля-Саргелгэ ханбикэ кебек тыныч тормышта яшэр ечен Байхан, Мирханнар кирэк була.
Тормыштагы куп кенэ нэрсэлэргэ карата каршылыклы фикердэ булу, сы-наулы авыр чакта иргэ ярдэмгэ килмэY бу гаилэнец таркалуына китерэ, Саргел мэхэббэтен, баласын, бэхетен югалтып саргая.
Биредэ яшэунец теп мэгънэсе - Yзецнец дэвамыцны калдыруныц, Y3 мэнфэгатьлэрец белэн генэ ваемсыз яшэмэунец, туган телнец, халыкныц матур килэчэге ечен Yзецнэн елеш кертYнец, гаделлек hэм дереслек ечен керэшунец, тирэ-яктагыларга, Y3 фикерецне пароноикларча кечлэп такмыйча гына ждткерэ белунец мекимлеге курсэтелэ. Ягъни эсэрдэ ир-хатын арасындагы кенкуреш мэсьэлэлэре жирлегендэ генэ туган конфликт тугел, миллэт язмышы, милли
ацны YCтерY Ьэм ил ^лэмендэге проблемалар нигезендэ барлыкка килгэн каршылык сурэтлэнэ.
Тышкы чибэрлеге булса да, авырлык-сынауга каршы тора алмаган Саргелгэ, «кYцел кYзе сукыр булган», кеше жилкэсенэ ышыкланырга яратучы сорыкорт Байханга Иэм Саргелнец бар нэрсэне матди байлык белэн Yлчи торган апасына капма-каршы бирелгэн намуслы, уткен акыллы Каракаш белэн Кадрия образлары драматургныц эстетик идеалын яктырта.
Персонажлар репликаларында ачылалар: «Безнец щэмгыятъ эгъзалары-ныц туксан фаизендэ кщел щзе сукырлыгы бар. Куцел щзе сукыр булганнар беркайчан да рэссам, музыкант, актер, язучы була алмый. Кщел ку.зе сукырлар сэяси урын билэсэ, йортта афэт, хэвеф-хэтэр килеп чыгачагын кет тэ тор. Шуннан башлана халык дошманнарын эзлэY, шуннан башлана элэкчелек, астан чагучылар чэчэк ата. ^цел ку.зе ачыкларга кен бетэ, репрессиялэр башлана. Ке-шелэр! Куцел ку.зе сукырлардан сакланыгыз!» - ди Каракаш.
Гаилэ тeзYгэ, бала тэрбиялэYгэ жицелчэ карау, хатын-кызныц гаилэдэге ролен онытуы, азгынлык кебек мэсьэлэлэргэ Каракашныц тэнкыйди карашы гэждт материалларына менэсэбэттэ бирелэ. Эйтик, герой туган телнец хэле ечен борчыла: «Улэм! Татар язучылары телне талый, бэгыръне талый. Энэ, бер кыз бала авылдан яза: этием эчкечелек белэн шегылълэнэ, энигэ карата физик кеч куллана, ди... Ха-ха-ха. Эти эчэ, эти сэрхуш, эчкэн саен энине кыный, дими бит авыл баласы, сабый бала. Имгэнгэн гэщит теле белэн сейли, яза, уйлый. Кая килеп щиттек без? Э?»
Монысын Каракаш дэреслэрен яхшы Yзлэштергэн Кадрия эйтэ: «...Силэ» ул сезнецчэ «пружина» була. «Сиртмэ» - ул «рычаг» була сезнецчэ. «Сотовый телефон» ничек була эле ул? «Кэрэзле телефон» тYгел, «кесэ телефоны» була. «Крутой паренъ» «текэ егет» тYгел, «хэтэр егет» була. Юкса, «крутой поворот» «текэ борылыш» булыр иде. Ана телебездэ озынлык текэ була алмый, «кискен борылыш» кына була ала, кыялар текэ була, текэ яр була. Сезнецчэ ту-рыдан-туры урысчадан тэрщемэ итсэк «Крутое яйцо» «текэ ^кэй» булыр иде».
Каракаш белэн терле темаларга кереп бэхэслэшкэн Байханныц «Ну, кыч-кырдыгыз инде! Шуннан ни файда? Сезнец азатлыгыгызны бвтэрлэп тыкты-лар» диюенэ каршы Каракаш болай ди: «Сезгэ гел файда кирэк. Сез коммер-сантлар, сатучылар, алучылар, анасын сатучылар, атасын сатучылар, кызын, хатынын сатучылар. Сезгэ чыгар да сал файданы. Без «азатлык» кычкырмаган булсак, Татарстан эллэ кайчан губерня була иде».
Каракаш бай туганнарыныц гади кешегэ тYбэнсетеп карауларына тYзеп тормый, ^целендэгесен эйтэ. Аныц CY3лэрендэ постсовет татар эдэбиятында ха-лыкны талаучы ж;итэкчелэр турында киц яцгыраган фикерлэр чагыла. Менэ кай-берлэре: «Рэхэт бит хвкумэтне, халык влешен талап ятарга. Алар кулында бит бвтен нефть, бвтен мал»; «Квнлэшмим минул караклардан, халыкны кызганам мин, атасын, ирен балаларын сугышка биргэн, ач килеш тылда ицрэеп эшлэп, твкерек чаклы пенсия алып, щимерек алачыкта яши торган солдаткаларныц влешен алып, утрауларда яши торганнарга ачуым килэ. Кызганам мин халыкны. Болар ачкуз, оятсызлар, башта комсомолда устелэр, аннан партиядэ симер-делэр, хэзер узлэрен устергэн комсомолны, узлэрен симерткэн партияне сугеп, дерьмократ булып киттелэр дэ халыкны имэлэр, сыгалар».
Сэяси белемле Каракаш деньяда барган гаделсез вакыйгаларга да ваемсыз тугел: «Террористлармы икэн соц алар? Алар уз ватаннарына басып кергэн вэх-шилэрнец илчелеген шартлаткан, лабаса. Атом эзлэп керде бит Буш, химик ко-рал эзлэп керде бит Буш. Табалмады, алайса, нигэ гафу утенеп, чыгып китми ул Гыйрактан? Антитеррорчылар гаепсезгэ балаларны, картларны утерэ икэн, алар инде антитерроист тугел, террористларныц узе булып чыга».
Ир hэм хатын денья хэллэреннэн жицел генэ Yзара менэсэбэтлэргэ ^чэлэр: «Узец эйткэндэй, Бушныц Гыйракка береп керуенец сэбэбе террорчы-лык тугел, химик корал эзлэу дэ тугел, алары сылтау гына. Бушныц Гыйракка бэреп керуенец сэбэбе - нефть! Синец мица бэйлэнуецнец сэбэбе кеше свймэу, кешелэрне курэлмэу, Байханныц мине сыйпаганы сылтау гына. (Тынлык.) Мица, башкаларга бэйлэнуецнец твп сэбэбе - син бу тормышта уз урыныцны таба
алмавыцда. Син уз узецнэн канэгатъ тYгел. Шул сине борчый, шул сине ботар-лый», - ди Саргел.
Бу персонажларныц Иэр нэрсэгэ YЗ карашы бар. Эйтик, ни ечен татар егетлэре рус кызлары, татар кызлары рус егетлэре белэн гаилэ коруы, ягъни кат-наш гаилэлэр барлыкка килYе хакында фикер йерткэндэ, Каракаш кызыклы го-мумилэштерYлэргэ килэ.
Персонажларныц сейлэм теле бай, халык эйтемнэрен мул куллану шул ха-кта сейли («Тиле атын мактар, ахмак Yзен мактар, шыр тиле хатынын мак-тар», «Алмаган бия, тумаган колын, атланмаулым, сындырырсыц билен!» И.б.).
Yзен атып Yтергэн язучы - идеология корбаны Фадеев кебек шэхес телгэ алыну - аллюзия дэ мэгънэлэрне кицэйтэ, тоталитар ж;эмгыятьтэ гадел язучыга, керэшчегэ яшэY газап дигэн фикерне куэтли.
Туры Тукайныкы кебек, Каракашныц теле кинаяле, иронияле («Келэ: «кияYгэ чыкмаган хатын ничек була?»,» Иблиснец хатын-кызы да буламыни аныц, Кайнапай?»). Кайчак ул сарказм белэн колакка ятышсыз CYЗлэр дэ эйтэ, CYЗ уйнатырга да маЪир («эдэбият белчеге», «деръмократ» h.б.).
Исеме фэлсэфи яцгырашлы бу эсэрдэ Каракашныц кeлYе - ХХ гасыр башы Иэм ахырында татар эдэбиятында миллэтнец хэле ечен ж;ан сыкравы белэн яцгы-раган [3, с.72-77] экзистенциаль, «яшь аралаш кeлY» ул: «Кызыктан келмим, щаным, кызганычтан келэм», «Ха-ха-ха... Кызык бу денъя. Администрация баш-лыгыныц ярдэмчесен тотканнар, э нигэ башлыгын тотмаганнар? Башлык ни караган? Урынбасары капчыклапришвэт ала, башлык белми каламы? Тавыклар келэр! Уртакка эшлэгэннэр, ку_ренеп тора бит. Дэгэрэ урлаган икэн Татарстан нефтен, э безнекелэр кая караган? Башвэзир белэн ата коммунист кая караган? Алардан тYлэтергэ кирэк ул миллиардларны. Шул акчага... щэ ярар, эйтэсэц -CYЗ, тертсэц - куз... (Каты тавыш белэн келэ). Ха-ха-ха... адэм келкесе, тавык келкесе, маймыл келкесе... (Щылый башлый. Эллэ юри щылый, эллэ чынлап щы-лый)». ^ргэнебезчэ, герой чарасызлыктан, сызланып келэ.
Каракашны аякка бастырган Кадрия дэ киц карашлы университет укыт-учысы булып ждтешэ. Ул Yзен антик миф герое, Yзе иж;ат иткэн кыз сынына
гашыйк булган скульптор - Пигмалион белэн чагыштыра: «Юк, тэбэнэк буйлы булсам да, мин «пигмей» тугел, мин - Пигмалион! Юк шул, татар байлары, татар байларыныц хатыннары тарихны, эдэбиятны, сэнгатьне белми. Акча бул-гач, надан булсац да ярый, бер китап укымаган булсам да министр булдым, ди». Бай рухлы Кадриянец бу CY3лэрендэ матди байлыкны бар нэрсэдэн естен кую-чыларны тэнкыйтьлэY, наданлыкларыннан келY бар, лэкин бу келY дэ - миллэт яшэеше ечен сызланып келY («И, татар халкым, нинди квнгэ калдыц син? Элек байлык белэн рэттэн зыялылык, белем, гыйлмият янэшэ йоклый иде»).
Г. Тукайныц шигъри юллары язучы Каракаш репликаларында реминисценция буларак бирелеп, драманыц идея офыкларын кицэйтэ («Иблиснец юл-дашчысысыц, квн-твн донос ясыйсыц, халык башын ашыйсыц, ввждансыз син, тидия. Суга сигэн щулэр син!» (...)» Эдэбият белчеге! Ни ацлыйсыз соц сез элек-кеге коммунистлар! Тукай примитив доносчыларга примитив рэвештэ ачык текст белэн кычкыра...»).
Автор Тукай шэхесенэ еш мерэж;эгать итэ. Менэ Каракаш Кадриягэ эдип турында сейли: «Тукай фэкыйрь булмаган. Башка бвтен татар шагыйрьлэренэ шигырь юлына ун тиен тулэгэндэ, наширлэр Тукайныц hэр юлына илле тиен ал-тын-квмеш белэн тулэгэннэр. Тукайныц «Кисек башы» узе исэн чакта гына да сигез тапкыр бастырыла. «Кисекбаш» та З88 юл. Шуны сигезгэ тапкырла. Ничэ була? 2604 сум алтын була. Ул вакытта щигуле яхшы атныц бэясе - 15 сум. Шул акчага Тукай егерме иномарка алып, ун коттедж салдырып, Урта дицгездэ аерым утрау алып, йвзлэп хезмэтче-лакей тота алган булыр иде. Тукай улэр ал-дыннан яхшы укыган ярлы шэкертлэргэ 500 сум акча васыять итеп калдыра. Ни вчен соц Тукайныц киеме дэ фэкыйрь, торырга уз йорты да юк? Бэхетлеме икэн бвек Тукай?»
«Тукай узенец озакламый улэсен бик яхшы белгэн. Шуца курэ, ул узенэ гашыйк булган, узенэ хатын булырга ризалык бирергэ эзер торган кызга вйлэнми, шуца курэ, ул йортлар салып, файтоннар алып мэшэкатьлэнми, шуца курэ, ул узенец вс-башын карамый. Нигэ кирэк алар? Ул озакламый мэцгелек йортка кучэчэк. Язып калдырырга кирэк, халыкка фикерлэрне чэчеп калдырырга
кирэк. Ашыга Тукай, хатынга, бала чупрэгенэ бэйлэнсэ, ул шул кадэр томнар яза алмаган булыр иде. Тукай ул - шэм. Шэмнец яктылыгы Yзеннэн читкэрэк тешэ. Тукайныц яктылыгы еллар узган саен арта барачак. Щиде ел янган Тукайный яктысы, щылысы инде йез ел татар халкын щылыта, юлын яктыртып бара».
Шул рэвешле, 2000 нче еллар башында илдэге рухи кризисны яхшы то-емлап язылган элеге драмада Р.Батулла язучыныц миссиясе, алай гына да тYгел, Иэр кешенец халык, ж;эмгыять, килэчэге турында уйлап яшэргэ тиешлеге ха-кында сейли. Драматург шундый фикер уткэрэ: гаилэ - ж;эмгыятьнец умыртка баганасы Иэм ул башка глобаль проблемаларныц нигезендэ ята.
Каракашныц бишек ясап элYенэ эсэрдэ зур мэгънэ йеклэтелгэн. Бишек -символик образ буларак, тYбэндэге фикерне Yтемле бирергэ ярдэм итэ: Иэр гаилэнец дэвамчысы булырга, бишек жыры башка рухи кыйммэтлэр белэн буын-нан буынга тапшырылырга тиеш.
Р.Хэмид драмаларында буш бишек образы сугыш вакытында тол калган хатын-кыз образлары белэн бэйле, тормышка ашмаган хыяллар, еметсезлек бил-гесе булса («Ике сэгать - бер гомер»), Р.Батулла драмасында, киресенчэ, бишек -килэчэккэ емет билгесе. Кадриянец бишек эченэ зур агач кашык салып калдыруы да мэгънэгэ ия: бала YЗ бэхете, YЗ ризыгы белэн туа.
Каракашка балалы гаилэне Кадрия бYлэк итэ. Авыр вакытта Каракашны ташламыйча, туганнары ярдэме белэн врачтан-врачка йертеп, чит иллэрдэ дэва-лап, аякка бастыра. Белемгэ омтылуы, рухи яктан бай булуы белэн ул сылу Саргелдэн естен. Чын яратуга, рухи кыйммэтлэргэ Иэм ихтирамга корылган яца гаилэ тeзелY белэн, конфликт чишелэ. Димэк, Кадрия образыныц функциясе тYбэндэгедэн гыйбарэт: Кадрия кебек хатын-кызлары булганда, халык, аныц теле, традициялэре, гаилэ кыйммэтлэре яшэячэк. «Кадерле, хермэтле, кыйммэтле» мэгънэсендэ Кадрия YЗ исемен аклый. Каракаш Саргелгэ тартылса да, Кадрияне сайлый: «Гз балацныц анасын ничек сеймэссец дэ, YЗ балацны ничек яратмассыц. Кичер мине, Саргел, бала каршындагы бурыч, вазифа, щенси мэхэббэткэ караганда мец елеш изге, мец елеш артыграк. Ата-бабаларыбыз шулай яшэгэн!»
Эсэрдэ Волконская кебек декабрист хатынын телгэ алу тиккэ тYгел:
«Мэхэббэт, чын сею ул - корбан булырга эзер булу», - ди Каракаш.
Шул рэвешле, Р.Батулла халыкка милли рух кайта башлаган еллардагы ке-шелэр арасында булган катлаулы менэсэбэтлэрне традицион поэтик чаралар ярдэмендэ тасвирлап, социаль-ижтимагый эhэмиятле, фэлсэфи эчтэлекле, мораль-этик кыйммэте булган драма иж;ат иткэн.
Эдзбият
1. Батулла Р. Яшь аралаш келY»/ Р. Батулла. - Казан, 2007. - 50 б. Кульязма.
2. Закирж;анов Э. Иж;ат тылсымы: эдэби портретлар, кY3ЭTY мэкалэлэре, рецен-зиялэр / Э. Закирж;анов. Казан: Мэгериф. - Вакыт, 2022. - 416 б.
3. Макарова В. Ф. «Метафизическая ирония» в романе Г. Исхаки «Жизнь ли это?» // Учен.зап. Казан.ун-та. Сер. Гуман. науки. - 2008. Т.150, кн. 8. -С.72-77.
Б01: 10.24412/с1-37095-2024-1 -197-202
Зайдуллин Б. Р.
аспирант, Институт языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан, г. Казань
ОБРАЗ ТАТАРСКОЙ ДЕРЕВНИ В ДРАМАТУРГИИ ТУФАНА МИННУЛЛИНА
Ключевые слова: татарская драматургия, Т.Миннуллин, родная земля, образ, татарская деревня.
Аннотация. В статье исследуются особенности отражения татарской деревни в творчестве драматурга Т. Миннуллина. Посредством анализа текстов раскрывается отношение героев к родной земле и их связь с основной идеей произведения. Опираясь на образы, символы, художественные детали оцениваются действия и поступки героев, на основе этого и раскрывается их отношение к родной деревне и родной земле.
Туфан Мицнуллин - XX гасырныц икенче яртысы - XXI гасыр башы татар драматургиясенец сэнгать эзлэнYлэрен YCтерY юнэлешен билгелэYчелэренец берсе. [2, с. 3]. Аныц иж;аты, ^Ьичшиксез, татар драматургиясе тарихында аерым бер чор булып тора.
