CC BY
84. Ахмад бинни Мухаммад Зайди Тусй. Тафсири "Асситин- алчомеъ лиллатоиф-ил-басотин" / ба эхтимоми Мухаммади Равшан. - Техрон, 1345 х.
5. Куръон. Матни асл ва тарчумаи маънохои он ба забони точикй / тарчума ва тавзехоти М. Умаров. - Душанбе: Ирфон, 2007.
6. Махмуди Бустонй. Пажухиш дар чилвахои хунарй дар достонхои Куръон / тарчумаи Мухаммад Дусайни Чаъфарзода. - Техрон, 1371 х.
7. Таврот. (Сафари пайдоиш. Китоби мукаддас) / тарчумаи форсй ба химмати Анчумани пахши кутуби мукаддас дар миёни милал. - Техрон, 1904.
8. Тафсири намуна / зери назари Носир Макорими Шерозй. Ч,. 9. -Техрон: Дорулкутуби исломия, 1387 х.
9. Тафлисй Абулфазл Х,убайшй бинни Иброхим. Комил-ут-таъбир / тахияи Козими Мутлак. - Кум, 1373 х.
10. Юсуфзодагучан Н. А. Сон и видение в Иранском национальном эпосе: дис. ... канд. филол. наук. - Душанбе, 2009. - 206 с.
СОН И ВИДЕНИЯ В ПОЭМАХ «ЮСУФ И ЗУЛЕЙХА» ВОСТОЧНЫХ
ПИСАТЕЛЕЙ X-XV ВВ.
Аннотация. Данная статья посвящена изучению проблемы сна и видений в поэмах «Юсуф и Зулейха» X-XV вв.в таджикско-персидской литературы. Автор статьи разделил сон на четыре группы.
Ключевые слова: Коран, Библия, поэма, сказка, любовь, сон, видение, ЮсуфЗулейха, религиозный.
SLEEP AND DREAM IN THE POEM OF «YUSUF AND ZULAIKHO»
IN THE X-XV CENTURES
Abstract. This article is dedicated to the study of the problems regarding the sleep and dream in the poem of «Yusuf and Zulaikho» in the Х-ХУ centuriesof Tajikand Persian literatures. The author has divided the sleep into four types as well.
Key words: Quran, Bible, poem, tale, Love, sleep, dream, Yusuf, Zyleikha, releqion.
Сведения об авторе: Элбоев Вафо - кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской литературы Таджикского государственного педагогического университета им. Садриддина Айни, e-mail: vafo_1965@mail.ru
Information about the author: Elboev Vafo - Ph.D. in Philology, docent of Tajik Literature Chair, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini
ОБРАЗИ МУАЛЛИФ ДАР ОСОРИ БАДЕИИ С. АЙНЙ
Солевое Ш.
Китобхонаи миллии Тоцикистон
Яке аз масъалахое, ки дар айнишиносии муосир аз назари мухаккикон дур мондааст, ин муаммои муаллиф ва шахсияти достонй ва ё хузури образи муаллиф дар осори адабй мебошад. Ба кавли В. Хализев: «Вожаи «муаллиф» (аз калимаи лотинии «аи^ог»-субъекти фаъолият, поягузор, созмондиханда, муаллим ва аз чумла офарандаи асар) дар риштаи санъатшиносй ба чанд маънй истифода мешавад. Якум, ба маънои офарандаи асари бадей, ба хайси шахси вокей, бо сарнавишт, зиндагинома ва мачмуи хасоиси фардй. Дуюм, ба маънии образи муаллиф дар махдудаи матни адабй... Сеюм, адиб-эчодкор, ки дар мачмуи офаридахояш образи худаш дар шаклу шевахои гуногун хузур дорад. Ба ин маънй муаллиф вокеияти зиндагиро пешниход ва тасвир мекунад ва
ба ин васила неpyи эчодии хyдpо зоxиp менамояд ва бо xамин pоxxо хyдpо ба xайси сyбъекти фаъолияти адабй ошкоp месозад» [3, с. 61].
Аз ин дидгоx агаp ба осоpи адабии С.Айнй назаp андозем, фаъолияти сеpчабxа ва гyногyнпаxлyи обpази мyаллифpо ба мyшоxида мегиpем. Вале кулли ин самтxои фаъолияти муаллиф даp мавpиди устод С.Айнй аз консепсияи масъулияти адиб саpчашма мегиpад. Аз ин нигоx нависанда xам даp назди таъpих ва xам даp назди ояндаи адабиёти точик масъалияти бyзypгеpо эxсос мекунад. Масъулияти асосй ин аст, ки y xаводиси таъpихиpо бидуни таxpиф ба калам диxад ва даp баpобаpи ин осоpеpо ба хонанда пешнщод намояд, ки сазовоpи адабиёти пypбоpy пypсyннати гузашта ва чавоб^и ниёзxои адабии замони нав бошад.
Дyзypи обpази мyаллифpо xам ба xайси объекти тасвиp ва xам ба xайси субъекти адабй даp осоpи насpии С.Айнй агаp ба таxкик гиpем чандин масъалаи печидаи коpгоxи эчодии y pавшан мегаpдад. Чунки зyxypи ин пpоблема даp осоpи адабй ва публисистию ёдоштии y на танxо тавассути саpгyзаштxои бевоситаи шахсии нависанда, балки аз таpики тасвиpи xодисаxои мyxими таъpихй низ бозтоб мегаpдад. Даp адабиёти точикии ду каpни охиp ягон адибеpо наметавон ном бypд, ки саpгyзаштy саpнавишташ он кадаp бо саpнавишти таъpихии халку миллаташ тавъам чаpаён ёфта бошад. Аз ин ч^ат, обpази муаллиф даp як катоp асаpxои хаpактеpи таъpихй доштаи y ба xайси доваpy таxлилгаp низ ба назаp чилва мекунад. Даp xикоятy киссаxои асаpxои таpчима XOлй ва адабию публисистии y мисли «Мyхтасаpи таpчимаи xоли худам» ва «Ёддоштxо» ин накши обpази муаллиф pавшан эxсос мешавад. Вале даp <^уломон» баpин асаpи бyзypги xамосй обpази муаллиф, накши адабию поэтикии y на тащо даp симои нокил, балки тавассути муносибату мавкеи FOявии ишFOлкаpдаи нависанда даp амалу xаpакати шахсиятxои достонй зимнан ба мyшоxида меpасад. Азбаски масъалаи шак^ои зyxypи обpази муаллиф даp осоpи С.Айнй доманаи васеъ доpад, баppасии муфассали он мавзyи пажyxиши алоxида мебошад.
Ин чо ба хотиpи pавшан каpдани масоили маpбyти фаpоxам омадани мактаби адабии С.Айнй ба шахсияти адабии нависанда xамчyн субъекти тасвиp бояд таваччУx зоxиp каpд. Даp фаpоxам омадани ин шахсият чунонки каблан xам зикpаш pафт, ду омили мyxим накши хyдpо гузошт. Омили аввал, ин сyннатxои адабии миллй, ки ба кавли аксаpи айнишиносон вай даp ин мyxит ба камол pасида буд. Омили дуюм, аз вазифаxо ва аxдофи чомеаи нав, ки баъди Инкилоб бо сохтани он шypyъ шуда буд, саpчашма мегиpад. Даp замони Айнй андешаxои тозаи адабй, ки асосан аз боло тавассути баpномаи «пpолеткyлт» пешнщод мегаpдид, каpиб баpои адабиёти xамаи халкxои Шypавии собик мyштаpак буд. Моxияти ин андешаxо асосан бо pанги сиёx нишон додани гузашта ва бо pанги сафед тасвиp каpдани оянда мебошад. Ва адибон xакки беpyн pафтан аз ин чаxоpчyбаи таxлилиpо надоштанд. Даp чунин шаpоит табиист, ки андешаи эчодии устод С.Айнй xам хоxy нохоx ба xамин «саpчашмаи FOявй» иpтибот мегиpифт.
Тадpичан, xамин сабки нигоpиши дуюм (сиёxy сафед) даp фаpоxам омадани мактаби адабии С.Айнй накши мyxим гузошт. Даp асаpxои устод ба тасвиp омадани силсилаи шахсиятxои достонии ба истилоx мусбату манфй даp адабиёти xазоpсолаи фоpсии точикй саxифаи тозаеpо боз каpд, ки он ба pасми эчодй воpид шуда, каpиб то охиpи солxои 70 каpни ХХ идома ёфт.
Азбаски ин ч^ати фаъолияти бадеии муаллифон ва обpази онxо ба xайси ифодакунандаи андешаи эчодй пояи yстyвоp надошт, баpобаpи таFЙиp ёфтани афкоpy андешаи сиёсй даp охиpи каpни ХХ пояxои хyдpо суст намуд ва тадpичан даp кулли фазои адабии пасошypавй тадpичан ба ^шаи фаpомyшй pафт. Имpyз аксаpи адибони даp замони Шypавй, махсусан, даp нимаи аввали каpни ХХ нуфузи бyзypги адабй дошта аз ёдxо фаpомyш шуданд ва баpъакс чои онxоpо адибони таъкибшуда ва ба истилоx дисидениу аз сохти Ш^авй ноpозй бо асаpxои худ nyp каpда истодаанд. Аз ин чо pавшан мегаpдад, ки андешаи адабй ё FOяи эчодй на тащо баpои pyшди адабдиёт, балки даp yстyвоp доштани пояxои ин кохи мyxими маънавй накши калон дошта аст.
Масъалаи дигаpе, ки ба ташаккули обpази мyаллиф гиpеx мехypад ва даp фаpоxам омадани мактаби адабии С.Айнй накши мухим бозидааст, «мавз7ъ» ё силсилаи мавз7оти мавpиди назаpи нависанда аст. Макулаи «мавз7ъ» аз py^x^ мухими мазмунии осоpи адабй буда, даp pаванди маъpифатии вокеоти зиндагй аз таpафи муаллиф чойгохи хосеpо ишFOл менамояд.
Даp тачpибаи адабй мавз7ъ масъалаи мypаккаб ва сеpпаxлy мебошад, ки аз нигохи назаpй вай аз умумиятхои асосй, ходисахои чудогонаи таъpихию ичтимой ва аз масоили зиндагии шахсй саpчашма мегиpад. Даp мавpиди охиpи pyзгоpи фаpдии худи муаллиф даp назаp аст, ки он хоху нохох даp интихоби мавз7ъ ба нависанда ^мак меpасонад. Тибки ин меъёp агаp мо ба осоpи адабии устод Айнй pоманy повестхои y назаp андозем даp бисёp мавpид xодисаxоеpо ба мушохида мегиpем, ки ба саpгyзаштxои шахсии y иpтибот мегиpанд. Даp мавpиди истифодаи маводи таpчимаxолй даp асаpxои адабй андеша pонда пpофессоp Х.Асозода менависад. «Пайваста ба тахкики лабоpатоpияи эчодии С.Айнй бояд гуфт, ки y даp чаxоp кисми «Ёддоштхо» 95 ишоpа даp кавсайн доpад, ки даp боpаи истифодаи ин ё он мавзyъ, тасвиp, обpазxо, шахсиятхо, лахзахо, ки ба икpоpи адиб даp хикояву очеpк ва повесту pоманxои y, ки то «Ёддоштхо» навишта шудаанд хамчун маводи асосй хизмат каpдаанд» [1].
Ба ин ишоpаи мухаккик илова каpданием, ки чунин ишоpаxо на танхо даp «Ёддоштхо» балки даp дигаp асаpxои таpчимаxолию публисистй ва таъpихии y чой доpанд. Махсусан, даp «Myхтасаpи таpчимаи холи худам» ва «Таъpихи инкилоби Бyхоpо», ки фаpогиpандаи асоситаpин хаводиси pyзгоpи шахсию ичтимой ва сиёсию фаpxангии нависанда хастанд, зиёд ба назаp меpасад. Ин ишоpаxо на танхо, даp муайян каpдани таpзи асаpофаpинии С.Айнй ахамияти калони назаpй ва амалй доpанд, балки онхо даp муайян сохтани сабки нависандагй ва хасоиси pеализми осоpи адабии y мухим мебошанд.
Чунонки кайд шуд, зиндагиномаи Айнй аз нигохи вакоеи ичтимоию фаpдй ва сиёсй маводи фаpовонеpо даp баp мегиpад, ки он даp тачpибаи нависандагиаш баpои фаpоxам омадани сабки вyкyъгаpоии y мусоидат намудааст. Даp фаpоxам омадани мавзyю масоили эчодии С.Айнй та^ибаи маънавию таpчимаxолии y накши мухим доpад. Одатан хyдмаъpифатии бадей ва xyзypи шахсии муаллиф даp назм нуфузи бештаp дошта ва аз каpни XIX ба баъд даp осоpи бисёpе аз нависандагони сатхи чахонй бо зyxypи нишонахои сабки экзисентсиалй ин падидаи адабй pивоч ёфта, тадpичан тачpибаи фаpдию pавонии нависанда даp амалияи эчоди бадей аpзиши мухим касб каpдан гиpифт. Даp ин мавpид, муаллиф хyдpо тавассути ба калам додан ва ё ба таpкиби накл воpид намудани хаводиси pyзгоpи шахсй, маънавй, тазодхои пypмочаpою фочеаангези даp pоxи зиндагй дyчоp омадааш мекушояд. Аз ин нигох маводи зиндагиномаи С.Айнй ба хайси як шахсияти адабию фаpxангй ва ичтимой ба фаpоxам омадани доиpаи мавзyоти осоpи адабии y низ беасаp набудааст. Чунки вокеахои ба саpи Айнй омада аксаpан хаpактеpи ичтимоию сиёсй дошта кисмати шахсии ypо бо саpнавишти як кавм ва як миллат пайванд месозад. Айнй ба хайси нависанда ва гузашта аз он поягyзоpи як маpxилаи нави таъpихи адабиёти точик даp маъpифати бадеии вокеияти pyзгоpони замони худ гузаштаю xозиpа, худию бегона, дypy наздик_ва пастию баландихои зиндагии ичтимоии мyосиpонашpо даp худ гунчоиш медихад. У ба хайси нависандаи вокей, ки даp масиpи эчодии худ тадpичан зиндагии инсонхо, халкхо, минтакахо ва умуман башаpиятpо фаpо мегиpад амал мекунад. Даp амалияи эчодии С.Айнй тасвиpи гузаштаи фаpд, шахс ва чомеа тавассути таъpихназаpии амику хоси y ба калам дода мешавад, ки он даp таъpихи адабиёти дунё танхо ба нависандагони xамосаофаpине мисли Фиpдавсй, Данте, Толстой, Балзак ва дигаpон мyяссаp гаpдидааст.
Омили дигаpи муайянкунандаи хасоиси мактаби адабии С.Айнй вокеият ва мухити маънавии чомеае мебошад, ки даp он худи y зиндагй мекаpд. Шаpоитy ниёзхои тозаи ичтимоию сиёсй аз адибону адабиёт талаби тасвиpи pавшанy сеpпаxнои хакикати
зиндагиро талаб менамуд. Хдрчанд ин талабот як андоза ичборй хам буд, вале ба хар хол роххо ва самтхои инкишофи адабиётро дар тули беш аз хафтод сол таъйин кард. Дар чунин шароит устод Айнй ба таълифи асархои калонхачми хамосй огоз намуд, ки махз тавассути онхо самтхои асосии ташаккули насри реалистии точикй дар карни ХХ муайян гардид. Айнй чунонки худаш таъкид мекунад, халлу баррасии бадеии мавзую масъалахои бар асари Инкилоб ба миён омадаро дар махдудаи анвои суннатии назм ба калам доданро хеле душвор ва аз имкон берун хисобид.
Икдоми аз назм ба наср гузаштани устод Айнй то кунун дар адабиётшиносии точикй хеле сода ва руякй тафсир мешад. А.Набавй махз ба хамин шархи содаи икдоми нависанда ишора карда, дуруст таъкид менамояд: «Бинобар ин, ба наср ва насри калон далерона ва якбора даст задани устод, на танхо аз такозои ичтимоиву сиёсии давр, инчунин аз конунмандии дохилии инкишофи диди эстетикии у, ки заминааш достонхои эпикй, навиштахое чун «Шохнома» ва насри ривоятй, афсонахову ривоятхои халкй буданд, мусоидат намудааст» [2, с. 14].
Дар баробари ин, адабиёту матбуоти равшангарию маорифпарварии охири асри XIX ва махсусан мутолиаи асари реалистии Ахмади Дониш «Наводир-ул-вакоеъ» чунонки худи Айнй таъкид мекунад дар у на танхо «инкилоби фикрй» ба вучуд овард, балки ба дилаш шавку хаваси нависанда ва махсусан нависандаи хакикатнигор шуданро чой карда буд. Ва у баъдтар ва махсусан баъд аз Инкилоб ба таври чиддй ба амалй сохтани ин орзуи дар чавонй пайдо намудааш пардохт. Таълифи нахустин киссахои Айнй «Чдллодони Бухоро» ва «Одина» огозгохи мархилаи чадиди эчодии Айнй ва нахустин хиштхои бинои мактаби вукуъгароёнаи достоннависии у хастанд, ки он дар заминаи тачрибаи тулонии адабй ва омузишу таъсирпазирии эчодии нависанда фарохам омадааст. С.Айнй баъдтар бо таълифи асархои боз хам бузургтару хамосй ба раванди тозаи романнависй дар таърихи адабиёти точикй асос гузошт, ки он дар адабиётшиносии муосир бо номи мактаби романнигории Айнй ёд мешавад.
Адабиёт:
1. Асозода X. Сахифае аз мактаби эчодии устод Айнй // Адабиёт ва санъат. - 2009. -
16 апрел.
2. Набавй А. Ч,усторхо ва ибтикорот дар наср. - Душанбе: Адиб, 2009.
3. Хализев В. Теория литературы. - М.: Высшая школа, 2004.
ОБРАЗ АВТОРА В ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ПРОИЗВЕДЕНИЯХ С. АЙНИ
Аннотация. Одна из актуальных проблем современного литературоведения -это роль и структураобразующая функции образа автора в литературном произведения. В современной таджикской литературы такое функционирование ярко наблюдается в прозаических произведениях С. Айни. В повестях и романах писателя образ автора выражается не только как рассказчик событии, но и как участник и двигатель самих событии и художественного процесса.
Ключевые слова: образ автора, Айни, творчество, личность, проза, поэзия, роман, литература.
THE IMAGE OF AUTHOR IN AYNI'S ARTISTIC PRODUCT
Abstract. One of the modern actual problems of study of literary is the role and formation structure function of author's image in the literary works. In the modern Tajik literature this operation is clearly exists in Ayni's prose. In author's novels the image of author is expressed not as a storyteller of events but also as a participant of this actions and artistic process.
Key words: the image of author, Aini, creativity, personality, prose, poetry, novels, literature.
Сведения об авторе: Солехов Шамсиддин - доктор филологических наук, начальник Центра таджикского языка и обучении иностранных языков Национальной библиотеки Таджикистана, e-mail: soleh59@mail.ru
Information about the author: Solehov Shamsiddin - Doctor of Philology Sciences, head of the Center of the Tajik language and learning of foreign languages National Library of Tajikistan
УДК -8И
ПАЙРАВОНИ МАКТАБИ ВУЦУЪ ДАР ДИНД Fаффорова З.
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров
Мухочирати зиёди ахли илму адабу хунари Эрон ва Хуросону Мовароуннахр ба Диндустон дар замони хукмронии Темуриёни Динд ба хаёти адабии ин сарзамин таъсири амике дошт. Бар асари тавсеаи робитахои адабии байни Эрон, Осиёи Марказй ва Динд махсусан дар давраи Чдлолуддин Мухаммади Акбар (1556-1605), Чдхонгир (1605-1628) ва Шохичахон подшох (1628-1658), ки ба хадди аълои пайвастагй расид, ихтилоту омезиши асхоби адабу дониш бо ахли хунар ва илму адаби махаллй омили асосии ривочи адаби форсй гардид. Аз як тараф, суханвароне, ки ба Диндустон хичрат намуданд дар мухити хаёлпарвари Диндустон ба афкори адабию фалсафии мардумони он кишвар ошной пайдо менамуданд. Аз тарафи дигар, эшон ба эхёву тачдиди суннатхои дурахшони худ камоли саъю кушишро буруз карданд. Дамчунин, зери таъсири ин адибон иддаи добили мулохизаи коргардонони шеъру адабиёти форсии Динд аз аносири бумии кишвар ба зухур расиданд.
Дамин тарик, адабиёте, ки дар ин давра дар Динд зухур кард, аз чанбае, ки соф форсй бошад, орй аст, зеро забони форсй, ки решахои амике дар сарзамини Динд давонида буд, наметавонист муддати зиёде аз мухити чадид ва кавии худ беасар ва чудо бимонад. Забони форсй афкору акидахои хиндиро ба худ чазб кард ва тадричан воситаи баёни матолиби хиндй гардид ва ночор хасоисеро, ки лозими мухити хиндй буд, фаро гирифт. Дар натича, дар шеър тарзи тозаи гуфтор, ки зухур намудани он тахаввули тадричй буда, аз муддате пеш мукаддимоти он фарохам гашта буд, пурра шакл гирифт ва дар Диндустон ба камоли куввати хеш зохир гардид. Сабки мазкур аз лихози интисоб ба махалли нашъунамояш ба сабки хиндй машхур гашт ва онро Дерман Эте «тобистони хиндии шеъри форсй» номид.
Аммо агар ба заминахои пайдоиши сабки хиндй мутаваччех гардем, рушан мешавад, ки дар ин бора миёни олимон акоиди мухталиф марбут ба омилхои чугрофиёй ва ичтимоиву адабй ироа гардидааст.
Ба андешаи мо заминахои пайдоиш ва ривочи беназири сабки хиндиро танхо аз як зовия санчидан дакик нест, пас бехтар аст, ки хам заминахои аслии хунарй, аз кабили навчуиву навпардозй, тагйиру табдили тарзи адои фикр хам заминахои ичтимоиву чугрофй дар пайвастагй ба маърази тахкик кашида шаванд. Ин усул имкон медихад, ки хамаи масоили марбут ба казияи сабки нав дар доираи тахкик карор гиранд ва абъоди хунарию ичтимоии мавзуъ решахои амики илмй пайдо кунанд.
Заминахои пайдоиши сабки хиндиро мухаккикон дар каламрави Динд низ бозчуй намуда, андешахои хешро бо истидлоли таърихй ва фархангиву чугрофй мустанад намудаанд, ки ин масъала худ бахси дигар аст. Вале лозими зикр аст, ки зубдаи андешаи эшон он аст, ки аксар решаи аслии пайдоиши ин сабкро ба навчуй мансуб донистаанд.
Чун матлаби аслии мо тахкик дар баррасии мушаххасоти сабки хиндй ва вокеагуй дар ашъори шуарои Динд аст, кушиш хохем кард, ки асноди адабии онро мавриди тахкик карор дихем.
