CC BY
11
УДК 74.200.54 ББК 371.013
Бобоева Иноят Асроровна, унвонцуи кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти тоцики МДТ "ДДХ ба номи академик Б.Гафуров"(Тоцикистон, Хуцанд)
Бобоева Иноят Асроровна, соискатель кафедры методики преподавания таджикского языка и литературы ГОУ "ХГУ имени Б. Гафурова" (Таджикистан, Худжанд)
Boboeva Inoyat Asrorovna, applicant of the department of methods of teaching Tajik language and literature under the SEI "KSU named after academician Bobojon Ghafurov (Tajikistan, Khujand), E-mail: boboeva-83@mail.ru
Вожа^ои калидй: "Маснавии маънави", худшиноси, инсондустй, тауаммулпазири, некукорй, мазуабпазири
Тауаммулпазирй дар замони муосир яке аз мавзуъуои умдатарин ба уисоб рафта, тадцици ин мавзуъ дар доираи адабиёти бадей, хоса суханварони бузурги тоцику форс аз цусторуои цадиде дар маруилаи муайянсозии мууимтарин заминауои тауаммулпазирй дар осори ниёкон хоуад буд. Дар мацола кушиш шудааст, ки мууимтарин унсуруои мадоро ва андешауои тауаммулгароёна дар "Маснавии маънавй "-и Мавлоно Цалолуддини Румй тадциц гардад ва муаллиф зимни таълиф ба натицае расидааст, ки барцастатарин нишонауои тауаммул ва тауаммулпазирй, ба монанди худшиносй, инсондустй, некукорй, мазуабпазирй, фазилати айбпушй, лутфу эусон ва дигар хислатуои уамида дар асар фаровон буда, бо беутарин вацу баён шудааст. Муаллиф андешаву фарзияуои илмии хешро бо мисолуои зиёди шеърй аз асари мавриди тадцици собит намудааст.
Ключевые слова: «Маснави ма'нави», самопознание, гуманизм, терпимость, доброжелательность, религиозность
Отмечено, что толерантность является одной из главных тем системы образования в современную эпоху, изучение этой темы в контексте литературы, особенно великих персидских и таджикских поэтов, станет одной из новых тенденций в определении наиболее важных основ толерантности в наследии предков. Статья посвящена исследованию наиболее важных элементов толерантности и толерантных идей в поэме «Маснавии ма 'нави» Мавлоно Джалолуддина Руми. В ходе анализа данной темы автор пришел к выводу, что наиболее выдающиеся признаки толерантности , такие как самопознание, человечность, доброта, сектантство, достоинство обвинения, доброта и другие качества, изобилуют в «Маснавии ма'нави» Мавлоно. Автор обосновывает свои научные идеи и гипотезы многими поэтическими примерами из изучаемого произведения.
Key words: "Masnavi ma'navi", self-cognition, humanism, tolerance, benevolence, religiosity
The article dwells on the study best with the most important elements of tolerance and tolerant ideas in the poem entitled "Masnavi Ma'navi" by Mavlono Jaloluddin Rumi. It is underscored that tolerance is considered to be one of the principal topics of the educational system in modern world, and the study of the relevant theme in the context of literature, especially the great Persian-Tajik poets, will become one of the new trends aimed at determination of the most important grounds of tolerance in our ancestors' legacy. In the course of having analyzed concerned with the topic in question the author of the article came to the conclusion that the most prominent signs of tolerance, such as self-cognition, humanity, kindness, sectarianism, dignity of accusation, kindness and other qualities can be noticed in "Masnavi Ma'navi" by Mavlono. The author substantiates her scientific ideas and hypotheses with many poetic examples from the literary productions under consideration.
Дар ташаккули ахлоки хдмидаи мухдссилини муассисах,ои тах,силоти олии касбй ва миёнаи умумй, ки тарбияи инсондустй ва тахдммулпазирй яке аз унсурх,ои мухдмтарини тарбия ба х,исоб меравад, мероси адабии сухансароёни классикии форсу точик накши бориз дорад, зеро дар осори адибони гузаштаи мо, аз кабили Хдким Саной, Аттори Нишопурй, Мавлоно, Шайх Саъдй ва дигарон ба гунае сухан аз боби мадоро зикр шудааст, ки метавон ангезах,о ва андешауои чолиб дар перомуни ин масъала дарёфт намуда, дар мушаххаснамоии хдмин мафхум дар афкори ниёкон хулосаи ами; баровард.
РОЦЕЪ БА УНСУРУОИ ТАУАММУЛПАЗИРИ ДАР "МАСНАВИИ МА ЪНАВИ"
ОБ ЭЛЕМЕНТАХ ТОЛЕРАНТНОСТИ В "МАСНАВИИМА 'НАВИ"
ON THE ELEMENTS OF TOLERANCE IN "MASNAVI MA'NAVI"
Дар ин нигориш кушиш шудааст, ки акидахои вахдатсаро, худшиносй ва тахдммулгароёнаи Мавлоно Ч,алолуддини Румй дар "Маснавии маънавй" мавриди омузиш ;арор гирифта, мавкеи он дар тарбияи шогирдон мушаххас гардад.
Мавриди зикр аст, ки гояхои тахаммулпазирй дар фарханги халвдо аз кадимулайём чойгохи махсус дорад. Аксар унсурхои тахаммулпазирй дар китобхои мукаддас - "Авасто", "Инчил" ва "^уръон" шарху тавзех, ёфтаанд.
Аз нуктаи назари ислом тахаммулпазирй шарти асосии нигахдории сулх аст. Сулху осоиш бошад, дар навбати худ шароит ба вучуд меорад, ки одамон меъёрхои тахаммулгароиро чун дастурамали муносибати байни хамдигар истифода баранд. Бинобар хамин хам, ислом муносибатхои нажодй (сафедпусту сиёхпуст), чисмонй (заифу кавй), чинсй (марду заиф)-ро рад мекунад ва таъкид менамояд, ки як инсон бар инсони дигар танхо аз лихози таквою худопарастй афзалият дорад.
Худованд дар ^уръони Мачид борхо таъкид кардааст: "Барои дин чабр кардан (раво) нест" (4, 256). Дар сураи Юнус омадааст: "Ва агар Парвардигорат мехост, хамаи онон, ки дар заминанд, як чо имон меоварданд. Оё ту мардумро мачбур карда метавонй, то муъмин шаванд?" (4, 99).
Дар Каломи шариф борхо зикр шудааст, ки ахли ислом ба хамаи паёмбарони гузашта иродат доранд ва ба эътикоди ахли Китоб эхтиром мегузоранд. Аз чумла, дар сураи "Анкабут" омадааст: "Ва бо ахли Китоб чуз ба он сурате, ки неку бошад, мучодала макунед... ва бигуед:... Бо он чи ба суи мо фуруд оварда шуд, имон овардем ва Худои мо ва Худои шумо яке аст ва мо уро фармонбардорем" (4, 46).
Ва бе хеч шакку шубха аслу марчаи хамаи дин^оро як шумурдани шоирони мутасаввиф махз аз хамин таълимоти куръонй сарчашма мегирад. Ин нуктаро Ч,алолуддини Румй дар яке аз газалхои мустазодаш чунин баён кардааст:
Хар лауза ба шакле бути айёр баромад,
Дил бурду ниуон шуд. Хар дам ба либоси дигар он ёр баромад,
Гау пиру цавон шуд. Гау Нуу шуду кард цауоне ба дуо гарц,
Худ рафт ба кишти, Гау гашт Халилу зи дили нор баромад,
Оташ гул аз он шуд... Биллау, ки уам у буд, ки меомаду мерафт,
Хар царн ки диди, То оцибат он шакли арабвор баромад,
Дорои цауон шуд (8).
Яке аз вижаги^ои "Маснавй" дар он зох,ир мегардад, ки дар он маъниофаринй бо зикри х,икоях,ои чолибу хонданй пайванди ;авй дорад. Мавлоно дар перояи хдкоях,ои маъмуле, ки дар адабиёти форсй мавчуданд, андеша^ои чолиби шоирона баён доштааст. Нуктаи боло, яъне як асл доштани хамаи кешхо ва ягонаю вохид будани Х,ак Таолоро Румй дар дафтархои гуногуни "Маснавй" ба таври мухталиф зикр ва талкин кардааст. Масалан, дар дафтари севум дар киссаи "Пеш рафтани Дакукй ба имоматии он кавм" менависад: З-он ки худ мамдуу цуз як беш нест, Кешуо з-ин руй цуз як кеш нест (2, 3/551).
Дар шархи "Маснавии маънавй" байти фавк чунин маънидод шудааст: "Зеро мамдухи хдкикй беш аз як мамдух нест ва сойири мамдухон мазхаре аз мазохири мамдухи хакикй ба шумор мераванд. Ба хамин далел аст, ки вахдати адён вучуд дорад. Дар ояти ^уръони Карим низ вахдати адён тасрех шудааст. Аз он чумла, дар ояти 13, сураи "Шуро": "Худованд барои шумо аз дин хамонро барнихода, ки ба Нух суфориш карда буд. Ва он чй бар ту вахй фиристодем, хамон чизе буд, ки бад-он Иброхиму Мусою Исоро суфориш кардем ва он ин ки: динро барпо доред ва дар он пароканда нашавед. Худованд хар киро хохад баргузинад ва касеро, ки ба суи у бозгардад, хидоят кунад" (2, 3/551).
Лозим ба таъкид аст, ки асли ягона доштани мазхабхои гуногун кариб дар эчодиёти тамоми бузургони шеъру адаби форсу точик таъкид шудааст. Масалан, Х,офиз мегуяд: Хама кас толиби ёранд, чи уушёру чи маст, Хама цо хонаи ишц аст, чи масцид, чи куништ (7,119).
Судии Буснавй ин байти Лисонулгайбро чунин шарх додааст: "Х,ар касе хостори ёр аст, чй хушёру чй маст ва хама чо хонаи ишк аст, чй масчид бошад ва чй калисо, яъне хар окилу
лояъкил толиби ёр аст. Хулоса, солеху толех хамагй толиби уянд ва хар гушае аз масчиду калисо хонаи ибодати уст. Х,осил ин ки дини ислом монанди соири адён нест, ки салавоту ибодат ба як махал махсус бошад ва дар чои дигар чоиз набошад, балки дар дини ислом хар чо ки тохир бошад, кобили ибодат аст, чй масчид бошад ва чй майхона" (6, 503-504).
Хдмин нуктах,о дар равиши тадриси адабиёти точик айни матлаб буда, дар ташаккули тахдммулпазирй, хоса тахдммулпазирии мазхдбй, ки яке аз мухдмтарин масоили мадоро мах,суб мешавад, муносиб хохдд буд.
Дар хикояи "^иссаи ^удхуд ва Сулаймон алайхиссалом дар баёни он ки чун казо ояд, чашмхои равшан баста шавад" Мавлоно мегуяд: Эй басо уиндуву турки уамзабон, Эй басо ду турк чун бегонагон. Пас, забони маурами худ дигар аст, Хамдили аз уамзабони беутар аст (2, 1/403-404).
Дар тавзехи ин байтхо Карими Замонй менависад: "... асли каробат ва махрамият аз ошной ва хамбастагии дилхо хосил меояд, чи бисёр авкот, ки ду нафар зохиран хамзабон нестанд, вале хамдилй доранд. Ба унвони мисол, эй басо як хиндую як турк хамзабон (хамдил) бошанд ва руху чонашон якдигарро чазб кунад ва эй басо ду нафар турк, ки зохиран хамзабонанд, якдигарро дафъ кунанд ва нисбат ба хам бегонагй изхор намоянд. Пас, натича мегирем, ки махрам шудани ду нафар бо хам ва забони дили якдигарро дарёфтан ва ба асрори ботини хам вокиф шудан навъи дигаре аз хешовандй аст" (2, 1/403-404).
Аз ин ру, бо максади ташаккулу тарбияи тахаммулпазирй дар ниходи шогирдон, махсусан, ашъори Мавлоно, ки ба худтарбияи инсон, худшиносии у нигаронида шудааст, ахдмияти мух,им дорад. Мусаллам аст, ки худошиносй аз худшиносй огоз меёбад. Яке аз шартхои мухимтарини худшиносй дар феълу хуи худ аз байн бурдани хислатхои манфй аст. Румй мегуяд:
Ин цауон куу асту феъли мо нидо, Суи мо ояд нидоуоро садо (5, 215).
Ин чахон ба монанди кух аст ва амал^ои мо монанди бонг ва фарёдест, ки дар кух танин меафканад. Хдр фарёде, ки дар кух мезанем, танини он дубора ба суи мо бозмегардад. Дар ин чо шорехи "Маснавии маънавй" масъалаи чавоби аъмолро ба миён мегузорад ва таъкид мекунад, ки: "Тамоми кутуби осмонй ва уммахоти кутуби ахлокй бад-ин матлаб тасрех кардаанд, ки одамй рахини ахлоки худ аст. Х,ар амале, ки анчом дихад, натичаи онро мебинад. Оёти "^уръони Карим" низ ба каррот бад-ин мавзуъ таъкид кардааст. Ин мавзуъ аз масоили мехварии "Маснавй" ва мактаби Мавлоност.
Орифи шуридадил дар чандин мавриди дигар низ хамин маънихоро барчаста ифода кардааст. Аз чумла, дар дафтари дувуми "Маснавй" мегуяд: Гуфт Хац: Идборгар идборцуст, Хори руида цазои кишти уст. Он ки тухми хор корад дар цауон, Хону уон, уро мацу дар гулситон. Гар гуле гирад ба каф хоре шавад, В-ар суи ёре равад, море шавад (5, 152-154).
Ё дар дафтари чоруми "Маснавй" омадааст:
Чумла донанд ин, агар ту награви, Харчи мекори-ш рузе бидрави (2, 3/1216).
Дар киссаи "Назар кардани шер дар чох ва дидан акси худро ва он харгушро" Румй нуктаи мазкурро нисбатан муфассал баён мекунад:
Эй басо зулме, ки бини дар касон,
Хуйи ту бошад дар эшон, эй фалон.
Андар эшон тофта уастии ту,
Аз нифоцу зулму бадмастии ту.
Он туйи в-он захм бар худ мезани,
Бо худ он дам тори лаънат метани.
Дар худ он бадро намебини аён,
В-арна душман будаи худро ба цон.
Хамла бар худ мекуни, эй содамард,
Хамчу он шере, ки бар худ уамла кард (2, 1/430-431).
Румй дар ин чо ба хулосае мерасад, ки одамй бояд, кабл аз хама феълу рафтори худро нарму мулоим созад, то аз дигарон муомилаю муносибати мувофикро чашмдор гардад.
Мавлоно дар чандин ;иссах,ои "Маснавй" дар мавзуи хештаншиносй, ки мех,вари асосии тахдммул мебошад, аз дидгохи вижаи худ андешаронй кардааст. Аз он чумла, дар "Киссаи а^ли Сабо ва хдмокати эшон..." дар ин хусус мегуяд: Сад уазорон фазл донад аз улум, Цони худро менадонад аз зулум. Донад у хосияти уар цавуаре, Дар баёни цавуари худ чун харе. Киуамедонад "яцузулояцуз", Худ надонй ту "яцузй " ё ацуз? Ин раво в-он нораво, донй, валек, Ту раво ё норавой? Бин ту нек (2,3/667-668). Ва хдмчунин худшиносиро чавхдри хдмаи донишх,о донистааст. Чунончи, дар дафтари севум омадааст:
Цони цумла илмуо ин аст ин,
Ки бидонй ман киям дар явми дин?
Он усули дин надонистй ту, лек,
Бингар андар асли худ, гар уаст нек (2,3/669).
Барои дар рухияи тахаммулпазирй тарбия кардани шогирдон хикояи "Инкор кардани Мусо алайхиссалом бар муночоти шубон"-ро истифода бурдан низ самарабахш хохад буд. Муаллим метавонад аз дуои марди чупон, ки ба фахми толибилмон наздик аст, босамар истифода барад. Чупон ба Худо мурочиат карда мегуяд: Ту куцой, то шавам ман чокарат, Чоруцат дузам, кунам шона сарат. Цомаат шуям, шабушуоят кушам, Шир пешат оварам, эй мууташам! Дастакат бусам, бимолам поякат, Вацти хоб ояд, бирубам цоякат. Эй фидои ту уама бузуои ман, Эй ба ёдат уай-уайю уайуои ман (2,2/437).
Ва дар «Итоб кардани Х,ак таоло Мусоро (алайхиссалом) аз бахри шубон» мухтавои вахдати инсонхо ва ягонагии гавхари офариниш, Бани башар будани онхо ва хамзамон гояи гуногунии инсонх,о, фардияти хар як инсон нихон аст: Вауй омад суйи Мусо аз Худо: «Бандаи моро зи мо карди цудо. Ту барои васл кардан омади, Ё барои фасл кардан омади? Хар касеро сирате бищодаам, Хар касеро истилоуе додаам. Дар уаци у мадуу дар уацци ту зам, Дар уаци у шауду дар уацци ту сам. Мо бари аз поку нопоки уама, Аз гаронцониву чолоки уама. Хиндувонро истилоуи уинд маду, Синдиёнро истилоуи синд маду. Ман нагардам пок аз тасбеуашон, Пок уам эшон шаванду дурфишон. Мо забонро нангарему цолро, Мо равонро бингарему уолро (2, 2/443-445).
Хдмзамон хушмуомила будан дар радифи дигар унсурх,ои мадоро дар тарбия мавкеи назаррас дорад. Аз ин хотир, ба тарбияи нармсуханй ва ширингуфторй, ки як чузъи ахлоки хамида махсуб мегардад, суханварони точику форс диккати чиддй додаанд. Дар осори шоирони форсу точик ашъори рочеъ ба забон, ки хам сабаби озори касон ва хам боиси фараху шодист, басо фаровон ва дар хдр маврид муассир ба чашм мерасад. Боиси кайд аст, ки чунин абёту пандх,о дар ташаккули инсонгароиву тахаммулпазирии наврасону чавонон, ки
яке аз рукн^ои он тарбияи фазилатхои нармсуханй мах,суб мешавад, ахамияти хоса дорад. Румй низ ба ин сифати инсонй таваччух, намуда, онро чунин ситоиш кардааст: Эй забон, уам ганци бепоён туи, Эй забон, уам ранци бедармон туи. Хам сафиру худъаи мургон туи, Хам аниси ваушати уицрон туи (2,1/539). Маншаи дигари тарбияи тахдммулпазирй некукорй, хидмат ба хал;, ва лутфу эх,сон мебошад, ки дар "Маснавии маънавй" аз забони Мавлоно бо бе^тарин вачх, баён шудааст: Муцсинон мурданду эусощо бимонд, Эй хунук онро, ки ин маркаб биронд. Гуфт пайгамбар: "Хунук онро, ки у, Шуд зи дунё, монд аз у феъли наку" (2, 4/363). Ба а;идаи Мавлоно подоши некй ва подоши бадй ва ситам х,ам некй аст. Хамин маъниро дар дафтари дувум ва шашум чунин ифода кардааст: Чист эцсонро мукофот, эй писар? Лутфу эцсону савоби муътабар (2, 2/636).
Ё ин ки
Чораи дафъи бало набвад ситам, Чора эцсон бошаду афву карам (2, 6/670). Хулоса, мафхуми тахамулпазирй ба маъною низоми фалсафии имрузааш, аз чумла ба сифати таълимоти томи педагогй дар эчодиёти Чдлолуддини Румй ва дигар шоирону адибони куруни вустои форсу точик ё дигар халку миллатхо вучуд дошта наметавонад. Бо вучуди ин, унсурхои умдаи тахаммулпазирй дар даврахои кадимтарини таърихи инсоният пайдо шудаю ташаккул ёфтаанд, зеро махз тахаммулпазирй хаёти осоиштаю мусолихаомези Бани башарро таъмин мекунад. Аз ин хотир, дар замони муосир, ки тафрикаандозй чахонро ноором мекунад, барои тарбияи шогирдон дар рух,ияи мадоро аз мероси пургановати адибони точику форс босамар истифода бурдан айни матлаб хохад буд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Большой арабско-русский и русско-арабский словарь.-М: ООО «Дом Словенской книги», 2011.-960 с.
2. Замонй, Карим. Шархи чомеи «Маснавии маънавй». Дар 7 чилд/Карим Замонй. -Техрон: Иттилоот, 1392
3. Зарринкуб. Бо корвони хулла/А.Зарринкуб.- Техрон, 1965, с.242
4. ^уръони Карим. Матни асл ва тарчумаи маънохои он ба забони точикй ва тавзехоти М.Умаров.- Душанбе: Эр-граф, 2011
5. Румй, Чдлолуддин. Маснавии маънавй. Бар асоси матни Р.Николсон ва мукобила бо нусхахои дигар/Ч,.Румй.- Техрон: Нашри замон, 2001.- 730 с.
6. Судии Буснавй. Шархи Судй бар Х,офиз дар 4 мучаллад. 4,.1/Судии Буснавй.-Техрон;1372.-с.503-504
7. Шерозй, Хофиз. Куллиёт. Мураттиби китоб ва муаллифи сарсухан . Ч,амшед Шанбезод. Душанбе: Ирфон, 1983. - 670 с.
8. http://jahrom110.blogfa.com. Санаи мурочиат -20.02.2020
REFERENCES:
1. A Big Arabic-Russian and Russian-Arabic Dictionary. -M: The House of Slovenian Books, 2011. -960 p.
2. Zamoni, Karim. The Entirely Review on "Masnavii Ma'navi". In 7 volumes /Karim Zamoni. -Tehran: Information, 1392.
3. Zarrinkub. With Hulla's Caravan/ Zarrinkub. - Tehran, 1965, -P. 242.
4. The Holy Quran. The Original text and translation of its meanings into the Tajik language and commentary by M. Umarov. - Dushanbe: Er-Graph, 2011.
5. Rumi, Jaloliddin. Masnavii Ma'navi. Based on the text by R. Nicholson and comparison with other copies/ J. Rumi. - Tehran: Zaman, 2001. - 730 p.
6. Sudii Busnavi. Sudi's Commentary to Hafiz: in four volumes. - V.1 /Sudii Busnavi. -Tehran; 1372hijra. -P. 503 - 504.
7. Sherozi, Hafiz. Collection of Compositions. Compiler and author of the introduction being Jamshed Shanbezod. - Dushanbe: Cognition, 1983. - 670 p.
9. http://jahrom110.blogfa.com. (The date of request: 20.02.2020).
