CC BY
34
УДК 8Т1 ББК 83.3(0)4
МАЗОМИНИ ИРФОНИИ НАЙ ВА
НАЙИСТОН ДАР ОСОРИМАВЛОНОИ БАЛХ
СУФИЙСКИЕ ПОНЯТИЯ «НАЙ» И «НАЙИСТОН» В ТВОРЧЕСТВЕ МАВЛЯНА
БАЛХИ
SUFI NOTIONS OF "NAI" AND "NYISTON"IN MAVLA VIBALKHIS
CREATION
Xpytt Хусайн Мусозода, номзади илмуои филология, раиси Шурои уламои вилояти Сугд (Тоцикистон, Хуцанд)
Ходжи Хусайн Мусозода, кандидат филологических наук, председатель Совета улемов Согдийской области. (Таджикистан, Худжанд)
Hoji Husain Musozoda, PhD in Philological sciences, Head of Ulama Council in Sogd region. (Tajikistan, Khujand)E-MAIL: musozoda@mail.ru
Вожа^ои калиди: Мавлоно Балхи, «Маснавии маънавй», тасаввуф, най, найистон, истилоуоти суфия, самбул
Мацола ба баррасии маъниуои ирфонии най ва найистон дар эцодиёти Мавлоно Цалолуддини Балхи, бахусус, дар «Маснавии маънави»-и у бахшида шудааст. Таъкид мегардад, ки Цалолуддини Балхи тавассути эцоди цараёни тозае бо номи «мавлавия» мафууму истилоуотеро ба адабиёти ирфонии форсу тоцик ворид намуд, ки цаблан собицае надоштанд, ё камтар ба кор рафтаанд. Собит мешавад, ки вожагони най ва найистон аз пуркорбурдтарин вожацои шеъри Мавлоно ба шумор рафта, дар осори у маънщои гуногунро дорад. Муаллифи мацола дар заминаи таулили намунауо аз эцодиёти шоир маъниуои рамзии "най" ва "найистон"-ро тавзеу дода, ба хулосае мерасад, ки дар сурудауои шоир най асосан ба маънии истилощ истифода гардида, самбули рууи инсон аст.
Ключевые слова: Мавляна Балхи, «Месневи ма'нави», мистицизм, "най"(свирель), "найистан"(заросли камыша), суфийские термины, символы
Статья посвящена рассмотрению суфийских понятий "най" (свирель) и "найистон" (заросли камыша) в творчестве Мавляна Джалолуддина Балхи, особенно в его «Поэме о скрытом смысле». Подчеркивается, что Джалолуддин Балхи благодаря созданию нового течения - «Мавлявия» вводит в суфийскую персидско-таджикскую литературу понятия и термины, которые до этого времени не имели прецедента или были малоупотребительны. Указывается, что слова «най» и «найстон», относящиеся к числу наиболее распространенных суфийских терминов, используемых Мавляна, в его творчество имеют различные значения. Автор статьи на основе анализа примеров из творчества поэта осуществляет интерпретацию оттенков символического значения рассматриваемых понятий и приходит к выводу, что в творчество поэта «най» в основном символизирует человеческую душу.
Key words:Mavlavi Balkhi, "Masnavi ma'navi", mysticism, nai (pipe) and nayistan (reed beds), Sufi terms, symbols.
The article dwells on the consideration beset with the Sufi concepts of nai (pipe) and nayiston (reed thickets) in MavlaviBalkhis creation, namely in his "Mesnavima'navi". The author of the article lays an emphasis upon the idea that, due to the creation of a new trend, Mavlaviya, Mavlaviintroduces concepts and terms into Sufi Persian-Tajik literature, which until that time had no precedent or were of scantly resorting to. A vivid example of the relevant words nay and nyston, which are among the most common Sufi terms used by Mavlavi. Proceeding from the analysis of examples out of the poet's creation, the author of the article conducts the interpretation concerning the shades of the symbolic meaning of the notions in question and concisely, he concludes that in the poet's creations the nay symbolizes the human soul basically.
Мавлоно Чдлолуддини Балхй дар таърихи адабиёти форсу точик дар баробари он ки бо сурудани маснавии беназири рухонии «Маснавии маънавй» ва девони пур аз шури «Девони Шамс» чойгох ва макоми хосаеро касб намудааст, дар тахаввули адаби ирфонй ва фаротар рафта, дар эчоди истилох ва мафохими ирфонй накши муассире гузоштааст.Агарчй дар маснавихои Саной ва Аттор як мархилаи огозини тахаввулоти истилох ва мафохими ирфонй ба мушохида мерасад ва аксар сохибназарон навъе ибтидои гузиниши истилохоти хоси тасаввуфиро дар мисоли унвонхои хафт водй, маю мугону амсоли ин ба шумор овардаанд,
аммо Мавлонои Балх бо хузури хеш ва тавассути эчоди чараёни тозае дар каламрави тасаввуфи исломй ба унвони «мавлавия» мафохим ва истилохотеро ба каламрави адабиёти ирфонии форсу точик ворид намуд, ки каблан собикае надоштанд ё камтар ба кор рафтанд. Намунаи барчастаи ин навъ мафохими ирфонй вожагони най, найистон ва амсоли ин ба шумор мераванд, ки метавон гуфт аз пуркорбурдтарин истилохоти ирфонии Мавлоно ба шумор мераванд. Тахмин метавон зад, ки Мавлонои Балхй ба иллати таваччух ба фалсафаи самоъ дар ирфони хосаи хеш истилохоти мусикиро бештар ба каламрави тасаввуфи исломй кашид, ки хар яке маънй ва мазомини хосае касб намудаанд ва албатта, яке аз онхо хамин ной аст.
Ва;те ба огози «Маснавии маънавй», ки аслан "Найнома" унвон дорад ва ;иссаи хичрони инсонро аз асолат тавассути чудоии най аз найистон ифода менамояд, таваччух мефармоем, зарурати матрахи ин суол пеш меояд. Чаро Мавлоно найро василаи тафсиру ташрех ин матлаб-яъне аз асл чудо шудани инсон ва муъчиби нолаи марду зан аз нафири он ;арор медихад? Ба абёти огози маснавй мувочех мешавем:
Бишнав аз най чун хикоят мекунад, В-аз чудоихо шикоят мекунад. К-аз найистон то маро бибридаанд, Дар нафирам марду зан нолидаанд (1, 16).
Мусаллам аст, ки муси;й, билхоса най дар зиндагии инсон пайванди азалй дорад ва тиб;и ривоёт хануз замони офариниш Худованд хост, ки рухро бар тани одам ворид созад, рухи аз чисми хокй эхтироз кард ва нахост ба он зиндон дасти вуруд ёбад. Ба ;авле фариштагон муси;ии гуворое навохтанд, ки гуё он оханг асосан тавассути оханги ной садо дод ва рухи асир он наво гашт ва фикр кард, ки муси;ии гуворо аз андаруни он чисми хокй меояд. Пасон вориди он гашт. Ташрехгарон ва пажухишгарон яке аз авомили пайванди найро ба зиндагии маънавии инсон ва иштиё;и инсонро ба муси;й, билхоса охангу навои най ба ин ривоят мансуб медоданд. Аз назари лугавй бошад аслан най ё ной навъе гиёх аст, ки аз он шакар хам хосил мекунанд ва хам василаи бунёди асбоби най хам бошад. Агар андаруни ной пур аз шакар бошад, аз он садое берун наояд ва чун бихоханд, ки асбоби муси;й тахия кунанд бояд шакарро аз даруни вай берун оваранд, то васаташ холй ва охангэчод гардад. Оханги аз ной бардошта бештар мусигии фирогу хичрон ва чудоиро дорад ва ба хамин хотир аст, ки Мавлоно Балхй самбули найро барои ифодаи инсон ва асли маънавии у ба кор мегирад. Ин аст, ки Мавлоно найро харифи хар кй аз ёре бурид медонад ва пардахояш пардахои мо дарид мегуяд:
Най харифи хар кй аз ёре бурид, Пардахояш пардахои мо дарид(1,16)
Вобаста ба хамин чихати фазилати ирфонии най аст, ки аксар шорехони «Маснавии маънавй» дар мавриди маънии истилохди най изгори назар намудаанд. Аз чумла, Мусии Насрй бар ин акида аст, ки «най аз киссахои гамангези ишки Мачнун ва оворагардихои водии чунун хикоят мекунад(3, 2). Мухдккики осори Мавлоно Салими Хатлонй низ бар ин акида аст, ки найи Мавлоно рамзи хамон солик аст, ки бо охи чигарсуз ба хамин мурод нола аз чон берун мекашад. Аммо орзу ва сирри чигарсузи ишк, ки окибат дар ниходи солик ру гирифтааст, уро ворастаи ниёз мегардонад ва дар хамин замина дар бунёди у эхтиёчро ба бор меоварад (6, 93).
Гохо дар "Девони Шамс" Мавлоно найро ягона василае медонад, ки зимни навозиши он овои вуруди чон ба чони инсон ба гуши чонхо мерасад ва ин хдмон ояти шарифаи ^уръонист, ки дар сураи Хдчр, ояти бисту нух, омада: «Ва нафахту фи^и мин рухи.
Бишнав навои ной, к-азон «Нафахту» бо навост, Даркаш шароби лаъл, ки гам дар кашокаш аст (4, 248).
Вачхд дигари робитаи найро ба вучуди инсон пажухдшгарон аз диди сохторшиносии он низ мукаррар намудаанд. Мухдккики эронй Махдии Ситоишгар бар ин назар аст, ки «дар мавзуи иртиботи нух сурохи ной ба нух сурохии бадани инсон (ду гуш, ду бинй ва ду чашм ва дахону пушту чулу) ва бо нух гавдй (фурурафтагй.- МД.)-и чисми одамй матолибе унвон шуда, ба хусус тавассути Ахмад ибни Ахмади Тусй (дар китоби «Баворик- ул- уламо»), ки донистани онхо хам хеч мушкилеро осон намекунад ва дар асли муси;ии Мавлоно бо муси;ии самоъ ва суфия дахолате надонад. Интисобхо ва иртиботхое аз ин даст дар таърихи кишвархо бисёр машхур аст, монанди хафт дарё, хафт осмон, хафт ситора ва хафт... Аммо таваччух ба най ба суратсозии хона;охй дар осори суфия бисёр дида мешавад ва шоирони ориф мазомине бисёр олй дар бораи най сурудаанд(2, 847).
Ба мушохида мерасад, ки ин андеша дар ташрехи донишманди эронй аз ин рубоии маъруфи Мавлоно берун омадааст, ки худи у дар он фармуда:
Ное бибурид аз найистон устод, Бо нух суроху одамаш ном ниход. Эй ной, ту з-ин лаб омадй дар фарёд, Он лабро бин, к-ин лабатро дам дод(5, 192).
Аз ин сурудаи Мавлоно дар назари аввал рамзи асли инсон ва рухи му;аддас будани най дигарбора собит мешавад ва найистон бошад, чунонки гуфта омад, олами асолат аст, ки рухи инсон баргирифта аз он бошад. Ин чо дар рубоии хеш Ч,алолуддини Балхй ба шархи ;иссаи офариниш пардохта, ки най ва найистон чун истилохоти аслии шеъри Мавлоно дар он ма;оми хосеро касб намудаанд. Добили тазаккур аст, ки дар шеъри Мавлоно аксари вожагони му;аррарй хам метавонанд ба маънихои ирфонй истифода шаванд, чунонки дар ин чо мазомини аксари вожагон чанбаи тасаввуфй касб намудаанд. Бар асоси ин калимаи "устод" ба маънии Офаридгори яктост, ки уро "Устоди азал" хам мегуянд ва ба ин мазмун Хофизи Шерозй чй хуш гуфта:
Дар паси оина тутисифатам доштаанд, Он чй устоди азал гуфт: «Бигу!» - мегуям.
Вожахои "ной" дар рубоии болоии Мавлоно ба маънии рух ва хам инсон, "дам додан" ба маънии чон дода, "лаб" сарчашмаи офариниш ва амсоли ин ба кор рафтаанд.
Вобаста ба ин равишхои шинохт муайян мешавад, ки най самбули рухи инсон аст, ки аз найистони асли худ чудо шудаву ба зиндони тан афтодааст. Ба ин хотир Мавлоно таъкид дорад, ки най василаи баёни иш;и пурхуни чудоии инсон аз асл аст:
Най хадиси иш;и пурхун мекунад, Киссахои иш;и Мачнун мекунад (1, 16).
Рамзи иш;у чудоафтодагй аз асл будани нойро хам Мавлоно дар хамон оташи иш;и абадй тафсир мекунад, ки рузи аласт дар вучуди инсонхо фурузон гардидааст. Ба хамин вачх аст, ки Мавлоно хар кй ин оташ надорад, нест бод мегуяд:
Оташ аст ин бонги ною нест бод,
Хар кй ин оташ надорад, нест бод! (1, 16).
Пас, ин чон бонги най дар андешаи ирфонии Мавлоно оташи ишк аст, ки харчанд ба зохир садо надорад, аммо аз андаруни инсон овои пурсузе бурун меоварад ва ин хамон фарёду фигони ошиконаи Мавлоност, ки тавассути бонги ной, яъне садои ботинии ишк бурун метаровад. Дар канори ин, навои най аст, ки аз диди Мавлоно ;иссаи чудоиро ташрех мекунад ва шархи дарди иштиё; мекунад:
Сина хохам шарха-шарха аз фиро;, То бигуям шархи дарди иштиё; (1, 16).
Аз ин мулохизот натича берун меояд, ки ба иртиботи пайванди маънавии най ва рухи инсон Мавлоно найро ба масобаи рухи аз асл чудоафтодаву дар тан фитода тафсир карда, огози асари бузурги худро «Найнома» унвон менихад, ки ;исмати бо;ии шаш дафтари он ба тафсири ин бахш навишта шудааст. Аз ин ру, куллияи "Маснави"-ро мо метавонем, шархи ;иссаи най ба шумор оварем, ки бозтоби рухи инсон ва ;иссаи чудоихои вай аз найистон- олами асл ва ворид шудан ба чахони омадшуд ва баъдан дубора баргаштан ба хамон чахони асл махсуб мешавад. Ин аст, ки Мавлоно дар идомаи бозгуии ;иссаи чудоии рух сухан аз баргаштан ба асл мекунад:
Хар касе, к-у дур монд аз асли хеш, Боз чуяд рузгори васли худ(1, 16).
Мавлоно дар шархи маонии истилохии най танхо махдуд ба «Маснавии маънавй» намешавад, балки рамзхои зиёде аз ин мафхумро дар девони газалиёти худ низ тафсир кардааст. Аз чумла, навои ной барои ориф ва солики андешахои Мавлоно азиз ва муътабар аст, чун ба таъбири у дар бонги ин ной таъми шакар аст. Агар дар «Маснавии маънавй» ин бонги ной оташи ишк аст, ин чо овоест, ки аз он буи шакар меояд:
Эй бонги нойи хушсамар, дар бонги ту тамъи шакар, Ояд маро шому сахар аз бонги ту буи вафо(4, 13).
Дар назари аввал, Мавлоно пайвандхои вокеии калимотро барои тафсири маънихои ирфонии вожагони мавриди назари хеш ба кор мегирад. Масалан, бехикмат нест, ки аз бонги ной таъми шакар ояд, чун барои асли хосил шудани найи навозанда зарур аст, ки шакари дохили онро бигиранд ва хамон сурохихои вачхи шабохати он бо инсон хосил гардад. Дар аслу бунмояи най мавчуд будани шакар, ки ин чо хам аллакай ин вожа аз асолати хеш дур шудааст, маънии рифох ва шодии рухониро дорад, ки барои равони инсони рохрав ва солики тарикат газои маънавй биофаринад. Дар мисраи дувум бошад, вучуди бонги нойро аслу мохияти хузури буи вафо мехисобад ва ин бонг садои мукаррарй нест ва ин вожа хам мунхасир ба овоз ё садо дар лугат намебошад. Зеро ин бонгу нидои ишк ва сузи андарунии ошик аст, ки харчанд зохиран баланду пуровоза нест, аммо андарун ва чони ошиконро ба ларза оварад ва танхо хамон бонги ной аст, ки ба гуши чони ошикон буи вафодорй ва садокат меоварад.
Дар канори ин, дар осори Мавлоно хамеша ной бо мафхумхои дам задан, дамидан, дам баровардан, суру суз ва амсоли ин истифода мешавад ва дар хамаи ин холот вожагони мукаррарй аз сархади маънихои лугавии хеш дур рафта, ба чахоншиносии ирфонии шоир тобеъ гардидааст. Агар худи вожаи дам хамчун унсури корбурд ва мутаносиб бо най ба кор равад, он гох даме, ки дар лугат ба маънии нафас ва хатто гохе чун рух тафсир мешавад, дар андешаи Мавлоно чанд маънии ирфонй касб мекунад. Нахуст, хамон василаест, ки тавассути он ной навохта мешавад ва ин дам ишорат ба дамидани рух бар чисми хокии инсон бошад. Ба ин хотир, феълхои "дамидан", "шикастан", "бастан" бо истифода ба вожаи най чандин маонии ирфонй офаридаанд, ки нуфузи он дар газалиёти Мавлоно ошкор аст. Барои намуна ба чанд байт аз Мавлоно ручуъ мекунем:
Чу нойи мо бишастй, шикастаро барбанд, Ниёзи ин найи моро бубин бадон дамхо(4, 22).
Най гохо дар сурудахои Мавлоно тимсоли Шамси Табрезй аст, ки асли эчоди хамон бонги ишк аз он берун ояд. Аз ин ру, Шамси Табрезй барои Мавлоно марказ ва нуктаи овоз, хар нолаву овоз аст, ки аз вучуди у берун меояд:
Андар дили овозе, пуршуришу гаммозе, Он нола чунин донам, к-аз нойи ту меояд(4, 138).
Ч,ои дигар хам мефармояд:
Бигу, эй ной, холи ошиконро, Ки овози ту чон меозмояд(4, 142).
Дар мавориди зиёде Мавлоно нойро хамрох бо аносири дигари мусикй ба кор мебарад, ки хамагй василаи самоъ ва шеваи иртибот бо асл буда, мохияти таълимоти уро тафсир мекунанд. Аз ин ру, най дар сурудахои Мавлоно бо чанг, рубоб, даф ва амсоли ин хамрох ба кор рафта, мазмунхои орифонаеро касб мекунад, ки хамагй матолиби таълимоти чараёни Мавлавияро ташрех медиханд. Барои намуна чанд байти Мавлоно тазаккур хохад ёфт:
Най бо чанг:
Эй чанг, пардахои сипохонам орзуст, В-эй ной, нолаи хуши сузонам орзуст (4, 122).
Ин чо ибораи "нолаи хуши сузон", ки аслан дар илми адаб хамчун санъати парадоксзнамо (7) ё ба истилохд форсии он- носо ёд мешавад, махсуси нойи вучуди инсон аст, ки бо сузи хеш ба равони инсонхо хушхолй ато мекунад.
Ной бо даф:
Ором мадех ту ной дафро, К-орому карори мо наёмад (4, 174).
Ин чо хам дар беоромии найу даф шуру исёни орифона тачассум дорад, ки манзур хамоно самоъ аст ва аслу мохияти таълими Мавлавия, ки бо ракси орифона маъруфият касб намудаву дар хар як харакати он навъе маъниву рамзхои ирфонй нухуфтааст.
Ной ва рубоб:
Гуфтамаш: «Рух худ туй, ачабо, чист он дигар, Х,ала, эй нойи хушнаво, хала, эй боди пардадар(4, 277).
- 98 -
Хамин тавр, дар осори Мавлоно най хдмчун истилохи хоси ирфонй бо маонии мухталиф ба кор рафтааст ва нуфузи он баёнгар аз матолибест, ки Чдлолуддини Балхи бар асоси онхо мазмунхои орифонаи андешахои хешро тафсир намудааст. На танхо най, балки кулли асбоб ва мафохими мусик,ой дар шеъри Мавлоно ба унвони истилох ё таркиби ирфонй чой пайдо намуда, андешахои пурбори суфиёнаи уро шарху тавзех додаанд. Аз ин чо, най хамчун намоди рух, худи инсон ва вучуди мубораки Шамси Табрезист, ки аз он бонги хушнавое меояд ва соликро ба суи асл ва ватани азалй мехонад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Балхи, Ц. Маснавии Маънавй/Ц.Балхй.- Теурон: Замон. 2001.-730с.
2. Мауди,С.Рубоби Румй. Гаште дар рафтор ва осори мусщоии цамолофарин Цалолуддин
Мууаммади Балхи. Ц.1-2./С.Маудй.- Теурон, 1384. -876с.
3. Мусии, Наср. Насру шаруи Маснавии Маънавии Мавлоно Цалолуддини Балхии Румй. Цилди
аввал, Теурон, ношир Мууамади Рамазонй/ Наср Мусии. - 1326. - 1367с.
4. Румй, Цалолуддин. Девони Кабир. Дар 2 цилд/ Ц. Румй. Душанбе: Адиб.- 1992.-448с.
5. Румй, Цалолиддун. Рубоиёт./Ц. Румй, Душанбе.-2007-208с.
6. Хатлонй, Салим. Бенавое дар навои най. Душанбе, «Истеъдод»/Хатлонй Салим.-2011.- 268 с.
7. https: fa. wikipedia. org/wiki/.- охирин бознигари. 27.03.19
REFERENCES:
1. Balkhi, Jaloluddin. Masnavii Ma^navi. - Tehran: Time, 2001. - 730p.
2. Mahdii Sitoishgar. Rome Rubab. Gashte dar raftor va osori musiqoii jamolofarin / Jaloluddin Muhammad Balkhi. - V.12. - Tehran, 1384.
3. Musii Nasr. Prose and Commentary of Masnavii Ma^navi by Mavlono Jaloluddini Balkhii Rumi. -V.1. - Tehran: Muhammad Ramazoni, -1326.
4. Rumi, Jaloluddin. Great Composition. In two volumes/ J. Rumi. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1992. -448 p.
5. Rumi, Jaloluddin. Ruboiyot/ Jaloluddin Rumi. - Dushanbe, 2007. - 208p.
6. Khatloni, Salim. Benavoe dar navoi nay/ Salim Khatloni. - Dushanbe: Talent, - 2011.
7. https: fa. Wikidia. Org/ wiki /. (date of request: 27.03.19).
