CC BY
114
УДК 8 Точ. У.А.ГАФФОРОВА
ББК 83,3Т
ГАЧДССУМИ АФКОРИ ТАРБИЯВИИ МАВЛОНО ДАР «МАСНАВИИ МАЪНАВИ»
"Маснавии маънавй"-и Мавлоно Чдлолуддини Балхй яке аз осори пойдор ва човидонаи адабиёти классикии форсу точик мебошад, ки дар тарбияи чомеаи башарй накши пойдор гузоштааст. Мусаллам аст, ки ин китоб аз шаш дафтар иборат буда, натичаи фаъолияти 10-12 солаи муаллиф ба шумор меравад. Дар ин асари безаволи ирфонй бисёр масъалахои мухим, аз чумла таргиби илму дониш, дустию рафокат, одоби сухангуй ва гайра шарху тафсир ёфтаанд, ки ба арзишу ахамияти он чун асари ахлокй ва тарбиявй таъкид меварзанд.
Аз сарогози «Маснавй», яъне аз кисмати «Найнома» ба равшанй хувайдост, ки дар баробари шарху тавзехи афкори ирфонй, хоса достони аз асли худ чудо гардидани инсон Мавлоно инсониятро ба шинохти мохияти ба дунё омаданаш хидоят мекунад. Чун огози фалсафаи ахлоки башарй хам хамин аст, ки одамй аз кучо омадан ва ба кучо рафтан, хадафи аслии офарида шудани хешро бояд бидонад, дарку маърифати ин нуктаи мухим метавонад инсонро ба самти расидан дар макоми инсони комил кашонад. Аз ин ру, Мавлоно дар огози маснавй тамсили найро ба инсон нисбат медихад ва таъкид медорад, ки аз забони най шунав, ки аз чудоихо шикоят мекунад ва достони чудоии инсонро аз асли худ тавзех медихад. Андешаи мухим ва дорои ахамияти ахлокии Мавлоно дар ин нукта гирех мехурад, ки най достони чудоии инсонро аз асолати хеш менавозад ва асли офариниш будани онро таъкид медорад:
Бишнав аз най чун уикоят мекунад, Аз цудойиуо шикоят мекунад, К-аз найистон то маро бубридаанд, Дар нафирам марду зан нолидаанд. Сина хоуам шаруа-шаруа аз фироц, То бигуям шаруи дарди иштиёц (1, 11).
Албатта, дар мавриди офарида шудани марду зан бахсхои фаровоне чой доранд, ки бархе муфассирон онро дар заминаи ин чудой офарида шудани нафсро ташрех додаанд, ки хоси инсон аст. Махз, хамин чудо афтодани инсон аз асли хеш боис гардид, ки нафси рахзан дар вучуди инсон эчод гардида, барои аз рохи расидан ба асл ва некукорй баромадани вай боис шавад. Чун махз, хамин нафс буд, ки инсонро берох кард, то гандум бихурад ва аз бихишт ронда гардад. Ин чо зимнан таъкиди Мавлоно ба хамин нукта аст, ки аз асли худ дур шудани инсон бар сабаби курбони нафс гардидани уст. Дар натича у пайваста ба суи расидан ба асолати хеш талош дорад, зеро ба таъбири Мавлоно хар ки аз асли худ дур шуд, дубора рузгори васлро чустучу мекунад:
Хар касе, к-у дур монд аз асли хеш, Боз цуядрузгори васли хеш (1, 11).
Дар огози офариниши чахон инсон ба хар чамъияте нолон шуд ва хамин амр боис омад, ки у дар тамоми мархилахои мавчудияти хеш бо инсонхои мухталиф ру ба ру мешавад, аммо хеч кас худашро чуз у бехтар намедонад. Ин матлабро Мавлоно бад-он сурат шарх медихад, ки хар кас инсонро аз руи шубхаву гумони хеш мешиносад, зеро аз даруни вай асрорашро нахохад чуст. Ин чо зимнан Мавлоно инсонро барои шинохт на аз руи зохир, балки аз ботин ва чавхар хидоят мекунад, то хакикати вучуди инсонро бишносад:
Ман ба уар цамъияте нолон шудам, Чуфти бадуолону хушуолон шудам. Хар касе аз занни худ шуд ёри ман, Аз даруни ман нацуст асрори ман (1,11).
Мавлоно талкини бисёр як нуктаи мухим мекунад, ки сирру асрори ман дур аз нолаам нест, яъне шинохти вучуди инсон ва макоми маънавии у он кадар душвор нест, балки агар чашми басирати инсон ба дурустй боз шавад, вокеан инсон мефахмад ва маърифат мекунад, ки мартабаи бузург дар чахон барои вай мукаррар карда щудааст. Аз ин ру, бонги нойро Мавлоно ба оташе монанд мекунад, ки он танхо хоси инсон аст:
Сирри ман аз нолаи ман дур нест, Лек чашму гушро он нур нест.
Тан зи цону цон зи тан мастур нест,
Лек касро диди цон дастур нест. Оташ аст ин бонги нойу нест бод, Хар кй ин оташ надорад, нест бод! (1, 11) Чун махз вучуди хдмин оташи ишк аст, ки инсонро ба суи расидан ба макоми комили инсонй хидоят мекунад ва Мавлоно ин маъниро дар идомаи суханони хеш тафсир мекунад ва хдтто ишкро устурлобе мешуморад, ки асрори хакикат тавассути вучуди он кашф мешавад:
Оташи ишц аст, к-андар най фитод, Чушиши ишц аст, к-андар май фитод. Най %арифи %ар кй аз ёре бурид, Парда%ояш парда%ои мо дарид. Хамчу най за%реву тарёце кй дид? Хамчу най дамсозу муштоце кй дид? Най %адиси ро%и пурхун мекунад, Кисса%ои ишци Мацнун мекунад (1, 11). Мавлоно дар заминаи шарху тафсири ишк, ки вокеан отифаи тарбиятгари инсонхост, талкини ин матлабро дорад, ки ишк боис мешавад, то инсонхоро такомул бахшад ва дар фикри расидан ба озодй хидоят менамояд. Аз ин ру, Мавлоно, инсонро хушдор медихад, ки дар банди симу зар набошад ва чун дигар суханварони мураббии ахлоки инсонй ба писари хеш насихат намуда, мефармояд, ки "дар андешаи симу зар мабош ва аз банди ин андешахои дунёпарастй берун бош". Чунки дар зиндагонй инсон ба андозаи мукарраршуда насибу рузй меёбад ва харчанд дар банди нафс шавад, харгиз аз он зиёда гирифта наметавонад:
Банд бугсил, бош озод, эй писар! Чанд бошй банди симу банди зар? Гар бирезй ба%рро дар кузае, Чанд гунцад, цисмати якрузае?(1, 11) Мавлоно пайваста фарзандони хеш - аз чумла бани башарро ба рохи тарбияи маънавй хидоят мекунад ва талкин медорад, ки одами харис харгиз чашмаш сер намешавад ва бештар аз он мехохад, ки доштааст. Ин нуктаи таъкиддоштаи Мавлоно хамоно дар андешаи мо хамон хикмати маъруфро ба хотир меоварад, ки «чашми танги дунёдорро, ё каноат пур кунад, ё хоки гур". Аз ин ру, Мавлоно ишкро давои чумлаи ин дардхои ичтимоии инсонй мешуморад, ки бо зухури он инсон пурра аз хирсу озу айб пок мешавад. Ишк аст, ки чумла дардхоро даво бахшида, инсонро аз хамаи гарду губори тааллук тоза мегардонад:
Кузаи чашми %арисон пур нашуд, То садаф цонеъ нашуд, пурдур нашуд. Хар киро цома зи ишце чок шуд, У зи %ирсу айб куллй пок шуд. Шод бош, эй ишци хушсавдои мо! Эй табиби цумла иллат%ои мо! Эй давои нахвату номуси мо! Эй ту Афлотуну Чолинуси мо! (1, 11) Мубориза ва чиход бо нафси хеш яке аз мавзуоти марказии ахлокиии "Маснавй" аст, ки онро Мавлоно чун амри мухими ирфонй тавзех дода, инсонро ба озодй аз банди нафс даъват мекунад. Ба таъбири дигар ба андешаи Мавлоно нафс чузве аз дузах аст ва он чй ба унвони дузах мукаррар шуда, хамин побандии инсон дар кайди нафси дунёй бошад. Аз ин ру, Мавлоно ворастан аз кайд нафс ва ихтиёр намудани ростиро яке аз мухимтарин фазилатхои ахлокй х,исобида, талкин менамояд, ки ростй мисоли он тирест, ки дар холи рост будан ба камон гузошта шуда, барои расидан ба хадаф ирсол мегардад:
Чунки цузви дузах аст ин нафси мо, Табъи кул дорад %амеша цузв%о. Ин цадам Хацро бувад, к-уро кушад, Гайри Хац худ кй камони у кашад? Дар камон нащанд илло тири рост, Ин камонро божгун каж тир%ост. Рост шав чун тиру вора% аз камон, К-аз камон %ар рост биц%ад бегумон. Чунки вогаштам зи пайкори бурун, Руй овардам ба пайкори дарун. «Кад рацаъно мин ци%оди-л-асгар» -ем, Бо набй андар ци%оди акбарем (1, 51). 95
Мавлоно инсонро бо машварат бо ахли фазлу хирад ва донишварон талкин мекунад ва мегуяд, ки дар холи бо бузурге ру ба ру шудан, машварат бештар аст ва дар мавриди зарурат бо дигарон машварат кун, чун аклхо ба аклхо ёрй хоханд дод. Ин матлабро дар бахши «Бозталабидани нахчирон аз харгуш сирри андешаи уро» аз достони "Шер ва харгуш" чунин шарху тавзех додааст:
Машварат идроку уушёрй диуад, Ацлуо мар ацлро ёрй диуад. Гуфт пайгамбар: «Бикун, эй ройзан! Машварат, калмусташору муътаман» (1, 42). Ин чо, албатта, сухан дар мавриди аслу насаб ва макоми барчастаи одамй меравад, ки дар чахони омадшуд мартабаи аз хама баландро дорад ва сабаби аслии ин дар вучуди инсон карор гирифтани рухи илохй ба шумор меравад. Тавре ки дар огози маснавй хам таъкид шуда, порае аз ин рухи бузург дар вучуди одамй дамида шуд, то инсоният арзи хастй намояд ва аз замираш мардум зан биноланд. Вачхи такаддус ва бузурги инсон хам ба хамин хузури рухи бузурги илохй дар вучуди уст, ки макони он хамоно дили инсон мебошад.
Дар идомаи андешахои инсоншиносии хеш Мавлоно чандин аз сифатхои аслии инсониро бармешумурад, ки бояд дар касби он бикушад ва аз хилофи онхо дар хазар бошад, ки метавонад боиси зарар расидан ба вучуди маънавии вай гардад. Вобаста ба ин, Мавлоно чахлу нодониро хамчун зиндони инсон тавсиф намуда, илму маърифат ва донишро айвон, яъне фазои озоду кушод ва макоми иззу чоху баландй мешуморад. Дар баробари ин, хобро хамчун холати ворастагиву озодии инсонй мешуморад, ки дар мукобили бедории асирй, ки инсонро асири дунёй мегардонад, вачхи рахой аз банди тааллук мешуморад. Гиря бошад воситаи риёзат кашидан ва расидан ба максад бошад ва ханда дар мукобили он то чое холати гафлатмондагии инсонй мукаррар гардидааст. Дар баробари ин, зухури фазилатхои хуби инсонй дар вучуди одамй навъе тачаллии сифоти зоти хакикй дониста мешавад, ки онро Мавлоно дар холати кахру хашм, ки акси кахру хашми Офаридгор ва сулху узри мо дар мукобили мехри Худованд медонад.
Гар ба цаул оем, он зиндони уст, В-ар ба илм оем, он айвони уст. В-ар ба хоб оем, мастони ваем, В-ар ба бедорй, ба дастони ваем. В-ар бигирйем, абри пурзарци ваем, В-ар бихандем, он замон барци ваем. В-ар ба хашму цанг, акси цаури уст, В-ар ба сулуу узр, акси меури уст (1, 54). Х,амин тавр, мурур ба мундаричаи "Маснавии маънавй"-и Мавлонои Балхй баёнгари он аст, ки дар хакикат дар ин асари човидона мухимтарин масоили ахлоки инсонй, ки барои расидан ба макоми инсони комил мукаррар шудаанд, шарху тафсир ёфтаанд. Ахли тахкик таъкид намудаанд, ки дар "Маснавии маънавй" наздик ба ду хазор мавзуъ шарху тавзех ёфтааст ва хамин нуфузи маъноии ин шохасари бебахо аз он дарак медихад, ки он ба таври барчаста мухимтарин масоили ахлоки инсониро дар худ тачассум намудааст. Дар вокеъ ин китоби ба таъбири худи Мавлоно "нардбони осмон" барои расидани инсоният то ба макоми маънавии инсони комил дар хама давру замон рохбару рахнамои чомеа метавонад бошад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Мавлоно, Чдлолуддин Мухаммади Балхй. Маснавии маънавй/Ч,.Балхй. -Техрон: Нашри замон, 2001.- 11 с.
2. Насриддинов, А. Сурату сирати Мавлоно дар Мано^иб /А.Насриддинов // Номаи донишгох. Силсилаи илмхои чомеашиносй. - 2010. -№ 4(47). - С. 3-11.
3. Саидолимов, К.О. Образ человека в рассказах и притчах "Маснавии маънавй" Джалолуддина Руми/К.О.Саидолимов// Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук, Душанбе, 2003.-147 с.
REFERENCES:
1. Mavlono, Jaloluddin Muhammadi Balkhi. Masnavii Ma'navi/J.Balkhi. - Tehran: Present Time Press, 2001. - 11 p.
2. Nasriddinov, A. Mavlono's Image and his Life in Manoqib /A.Nasriddinov //Scientific Note. Series of Social Sciences. - 2010. - № 4(47). 3 - 11р.
3. Saidolimov, K.O. Human Being s Image in Tales and Parables of "Masnavii Ma navi" by Jaloluddin Rumi/K.O.Saidolimov// Synopsis of candidate dissertation in philology: - Dushanbe, 2003. - 147 p.
Тацассуми афкори тарбиявии Мавлоно дар «Маснавии маънави»
Вожа^ои калиди: Мавлоно Цалолуддини Руми, "Маснавии маънави", "Найнома", афкори ахлоци ва тарбияви, асари ахлоцй, тарбияи маънави.
Мацола ба баррасии афкори ахлоцй ва тарбиявии Мавлоно Цалолуддини Руми дар "Маснавии маънави" бахшида шудааст. Муаллиф дар натицаи таулил ба хулосае омадааст, ки дар ин асари безаволи ирфони бисёр масъалауои мууим, аз цумла таргиби илму дониш, ишцу мууаббат, дустию рафоцат, одоби сухангуй, рости ва накуи, фазилатуои инсони комил ва гайра шаруу тафсир ёфтаанд, ки ба арзишу ауамияти он чун асари ахлоцй ва тарбиявй таъкид меварзанд.
Воспитательные мысли Мавлоно Джалалуддина Руми в «Маснавии маънави»
Ключевые слова: Мавлоно Джалалуддини Руми, "Маснавии маънави", "Найнамэ", этические и
воспитательные мысли, этическое произведение, духовное воспитание Статья посвящена рассмотрению этических и воспитательных идей Мавлоно Джалалуддина Руми в "Маснавии маънави". В результате анализа автор приходит к такому выводу, что в этом выдающемся мистическом произведении содержатся и рассматриваются такие важные вопросы, как прославление науки и знания, любви и привязанности, дружбы и товарищества, культуры речи, правдивости и доброты, достоинств совершенного человека и т.п., что указывает на важную роль и этическую значимость данного произведения.
Educational Ideas of Mavlono Jalaliddin Rumi in "Masnavi Manavi"
Key words: Mavlono Jalaluddin Rumi, "Masnavi Ma'nav"i, "Nayname", ethical and didactic ideas, ethical work, spiritual education.
The article dwells on the consideration dealing with Mavlono Jalaluddin Rumfs ethical and upbringing thoughts in "Masnavi Manavi". Adducing the result of the analysis the author comes to the conclusion that in the relevant outstanding mystical literary production such important issues as glorification of science and knowledge, love and affection, friendship and fellowship, culture of speech, truthfulness and kindness, merits of a perfect person, etc. are canvassed. All this points to the important role and ethical significance of this production.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Fаффорова Умеда Абдуллоевна, доктори илмуои филологй, профессори кафедраи филологияи араб, директори Институти улуми цомеашиносии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Fафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: umedagafari1@mail.ru
Сведения об авторе:
Гафарова Умеда Абдуллоевна, доктор филологических наук, профессор кафедры арабской филологии, директор Института гуманитарных наук Худжандского госуниверситета им. академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: umedagafari1@mail.ru
Information about the author:
Gaforova Umeda Abdylloevna, Dr. of Philology, Professor of the department of the Tajik language and literature, head of Oriental Civilization research center attached to the Institute of humanitarian sciences under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail: umedagafari1@mail.ru
