CC BY
42
УДК 8 Точ 1. З.А.ГАФФОРОВА
ББК 83,3Т
НИГО^И АМИР ХУСРАВИ ДЕ^ЛАВЙ БА ФАР^АНГИ АХЛОЦИИ ЗАН (дар мисоли наси\а'1нома\ои шоир ба духтараш - Мастура)
Вожа^ои калиди: АмирХусрави Дехдавй, адабиёти форсу тоцик, асрхоиХШ-Х1У, «<Мацнунва Лайлй», «<Х,ашт биххишт», «Матлаъ-ул-анвор», маснавй, насихати падар ба духтар, фарханги ахлокии зан.
Дар каламрави адабиёти форсу тоцик аз цониби ахли илму адаб навиштани пандномахо барои тарбияти фарзанд собикаи дерин дорад ва хатто имкон дорад, ки сарчашмахои аслии зухури онро дар андарзномахои пахлавй цустуцу намуд, чун мухтаво ва мундарицаи аслии андарзномахои пахлавй пеш аз хама насихат ба инсонхо ва хидоятгарй ба суи камолоти маънавиро дар худ тацассум намудаанд. Дар идомаи ин рох суханварони бузург дар хама давру замонхо барои боло бурдани ахлоку одоби инсонй, фарханги инсонгарой, тацассуми барцастаи ормону андеша ва пиндорхои хеш дар цодаи тарбияти насли наврас аз роху шевахои мухталиф кор гирифтаанд, ки дар мехвари ин навъ осор насихат ба фарзанд ё иншои китоби алохидае барои тарбияти фарзанд, ки умуман тарбияти цомеаро дар худ тацассум мекунад, карор гирифтаанд. «^обуснома»-и Унсурулмаолии Кайковус «Бахористон»-и Абдуррахмони Ч,омй дар шумори чунин осори ахлокию тарбиятй карор доранд.
Суханхои пурмагзу хакимонаи суханварони форсу тоцик ба фарзандонашон, ки дар шакли ашъори алохида навишта шудаанд, ба мисоли «Насихат ба фарзанд»-и Камолиддини Биной, «Дар баёни насихати фарзанд»-и Абдуллохи Хотифй ва г., низ кобили таваццух буда, ба масобаи дастуруламал барои онхое, ки бояд фарзанд тарбият кунанд, ахамияти зиёди тарбиятию ахлокиро моликанд.
Шеваи дигари тацассуми афкори пандуандарзй ва хикматгуй барои насихат ба фарзанд дар миёни осори хамосй ва дигар асархои калон цой додани чунин насихатномахо ба шумор меравад. Дар таърихи адабиёти форсу тоцик бисёр асархоеро метавон зикр намуд, ки нависандагони онхо зимни таълифи осори хеш дар мавридхои мувофик порчахо ва бобхои алохидаро ба насихати фарзандонашон бахшида, аз ин рох онхоро ба цодаи зиндагй рахсипор намудаанд ва дар амри рушду такомули маънавии онон дарси ахлок ва одамият таълим додаанд. Аз цумла, Низомии Ганцавй дар достони «Лайлй ва Мацнун» ба цуз васфи мухаббати пок оид ба тарбияти фарзанд низ фикрхои мухимми пандуахлокй баён кардааст.
Мусаллам мегардад, ки ин насихатномаро Низомй дар айёми чордахсолагии фарзандаш навишта ва уро дар ин синну сол ба омухтани илму хунар даъват месозад.
Добили зикр аст, ки аксари суханварони баъдй, ки ба «Хамса»-и Низомии Ганцавй цавоб навиштаанд, ин хусусияти услуби достони «Лайлй ва Мацнун»-и уро муваффакона идома дода, барои барцаста ифода кардани андешахои худ ба фарзандонашон панду насихати худро баён кардаанд. Масалан, Абдуррахмони Ч,омй на танхо «Бахористон»-и хешро ба андарз ва насихати писари ягонааш - Зиёуддин Юсуф бахшидааст, балки дар «Хафт авранг» бобхо ва ё маколахои алохидаи достонхои «Тухфат-ул-ахрор», «Сабхат-ул-аброр», «Юсуф ва Зулайхо», «Лайлй ва Мацнун», «Хирадномаи Искандарй»-ро низ ба насихати фарзанд бахшида, бад-ин васила уро ба цодаи зиндагй рахсипор намудааст. Ин шеваи насихатгарй ва васфи баргузидатарин хислатхои инсонй дар достонхои «Лайлй ва Мацнун»-и Бадриддин Хилолй («Дар панд додани фарзанди арцманд»), «Тухфаи дустон»-и Шамсиддини Шохин («Насихат ба фарзанди арцманд») ва дигар намояндагони адабиёти баъдй ба мушохида мерасад.
Амир Хусрави Дехлавй низ хамчун яке аз нахустин давомдихандагони рохи Низомии Ганцавй дар хамсасарой баъзе бобхои цудогонаи маснавихои «Мацнун ва Лайлй», «Хашт бихишт» ва «Матлаъ-ул-анвор»-ро ба насихати духтар ва писари худ бахшида, дар симои фарзандонаш ба муосирон ва баъдинагон муроциат менамояд ва бад-ин васила цавонони дигарро ба мурооти меъёрхои ахлокии инсонй даъват мекунад.
Дар ин макола мо тасмим гирифтем, ки махз ба мавзуи насихати Амир Хусрав ба духтараш таваццух намоем, зеро харчанд дар адаби гузаштаи мо мавзуи насихат ба фарзанд бештар дар шахси писар хеле фаровон баррасй шудааст, нигориши насихатнома ба духтар хеле ба нудрат ба чашм
мерасад. Аз ин лихоз, мурочиати Амир Хyсрав ба ин мавзуъ аз чумлаи мавзyоти нодири адабиëти гузаштаи мо ба шумор меравад. Дар канори ин, насихатномахои Амир Хyсрав хам ба писарy хам ба дyxтараш доманаи фароx дошта, дар чахорчуби як маколаи мyxтасар фаро гирифтани хамаи онхо аз имкон дур аст.
Амир Хусрави Дехлавй дар осори xyд дар чанд маврид ба мавзуи тарбияти дyxтар руй овардааст. Аз чумла, бобхои алохидаи ду маснавии xеш - хам «Матлаъ-ул-анвор» ва хам «Х,ашт бихишт»-ро y ба насихати дyxтараш - Мастура баxшида, уро дар рохи зиндагй хидоят намудааст. Дар «Матлаъ-ул-анвор» панду андарзи Амир Хусрав ба Мастура дар боби xотимавии он баëн гардида, чун дигар бобхои маснавй 125 байтро шомил аст. Боби мазкур «Дар насихати фарзанд гуяд» унвонгузорй шудааст.
Дар маснавии «Х,ашт бихишт» шоир пас аз баëни сабаби назми китоб бо унвони «Дар насихати фарзанди мастури xеш фармояд» баxшеро чой додааст, ки мачмуан хамин гуна як насихатномаи мукаммал ва мустакил барои дyxтараш ба хисоб меравад.
Мурочиати Амир Хусрав ба дyxтараш - Мастура дар маснавии «Матлаъ-ул-анвор» бад-ин тарз огоз меëбад:
Эй тани ту чашму чароги дилам, Хубтарин меваи боги дилам, Гарчи ки тавони ту некаxтаранд, На зи ту дар дидаи ман бехтаранд, Гохи тамошо ба дили богбон Сарв хамон бошаду савсан хамон (1, 466).
Чй навъе ки дида мешавад, шоир дар ибтидо равшан таъкид мекунад, ки барои y хамаи фарзандон - хам писару хам дyxтар баробар хастанд ва y ба хамаи онхо бо як чашм назар мекунад ва хеч гох мавкеи писаронашро аз дyxтараш боло намегузорад. Алайхи тафаккури асримиëнагии ичтимой, ки фарзанди писарро аз дyxтар боло мегузошт ва таваллуди дyxтарро бадбаxтии оила мепиндошт, Амир Хусрав ба душ омадани дyxтарашро барои xyд фоли нек ва мояи xyшнyдивy xyшбаxтй медонад.
Лозим ба зикр аст, ки Амир Хусрав дар эчодшти xеш пай дар пай рочеъ ба бузургдошти модар ва масъалаи иззату эхтироми y барои фарзанд таваккуф намуда, эхтироми модарро вазифаи мукаддаси хар фарзанди солех мешуморад:
Якшаба ранчи ту, ки модар кашид, Бо ду чахонаш натавон баркашид... У, ки надорад зи паят чон дарег, Вой, ки чун дорй аз y нон дарег (1, 424).
Дар насихатномааш ба Мастура низ шоир далели баробаршиносии xешро бар асоси фарханги маънавй ва асли офариниш шарху тавзех дода, таъкид бар он менамояд, ки зан - модар, офаринандаи инсону тарбиятгари фарзандон мебошад:
Дyxтар агар нест, писар кай шавад, Бе садафи мода гухар кай шавад (1, 467).
Дар огози насихатномааш дар маснавии «Х,ашт бихишт» низ шоир, пеш аз хама, аз вучуди дyxтараш, ки атои яздонист, шукргузорй мекунад ва додаи илохиро писандидаву макбул мешуморад ва ин нуктаи мухимро таъкид медорад, ки падар хам аз модар ба душ меояд ва модар хам замоне дyxтар будааст. Бо такя бар ин андеша Амир Хусрав модарро баxшанда ва офаринандаи хаëт мешуморад ва таъкид менамояд, ки касе аз олам бидуни модар вучуди xyдро шиноxтавy дониста наметавонад:
Шукр гуям, хар он чи аз дари Уст, _ Модарам низ дyxтар аст, оxир...
К-он дихад бандаро, ки дарx(в)ари Уст. Бе падар мумкин аст шуд маълум
Х,ар чй y дод, бас писандидаст, Чун Масехо зи Марями маъсум.
Х,ам дар аввал салохи он дидаст. Лек бе модари xyчаставyчyд
Падарам хам зи модар аст, оxир, Валадеро нагуфта кас мавлуд (2, 254).
Шоир дар насихатномае, ки дар «Матлаъ-ул-анвор» чой додааст, наxyст ба шарофати номгузории инсон ишорат намуда, сабаби "Мастура" ном ниходани дyxтарашро, ки мазмуни "мастурй ва покдоманиву боиффатй"-ро ифода мекунад, шарх медихад. Вай хамчун падар на танхо умед ба фарxyндафолии дyxтараш мебандад, балки уро барои дар ин рох кушо будан, яъне мутобик ба мазмуни номаш ба мастурй ва покдоманиву боиффатй зиндагй ба сар бурданро талкин менамояд:
Х,аст умедам, ки ба фархундафол Номи ту чун фоли ту гирад чамол. Лек ту хам куш, к-аз анчоми хеш Рост кунй коидаи номи хеш (1, 467).
Амир Хусрав ба синну соли хафтсолагии духтараш ишорат намуда, таъкид менамояд, ки махз хамин синну сол огози шинохтанхои кудаки хурдсол аз оламу одам ба шумор меравад:
Соли ту хафт аст дар оини зист, Х,ол пас аз хафта шиносй, ки чист. Чун нафаси умр бад-он даркашй, Х,ам сари ман з-ин нафас афсар кашй (1, 467).
Таваччух бар ин насихатномаи Амир Хусрав нуктаи мухиммеро равшан месозад, ки шоир аз айёми хурдсолй ба тарбияти фарзанд диккати махсус додани волидайнро талкин месозад. Ба духтари хафтсола бо панду насихат мурочиат кардани Амир Хусрави Дехлавй ин амрро дигарбора собит месозад, ки шоир тарбият намудани фарзанд ва дар вучуди у парваридани ахлоки некро аз айёми хурдсолй зарур мешуморад. Шоир мехохад фарзанди дилбандашро аз хамин айёми туфулият ба рохи такмили хислатхои хамидае, ки хоси занони порсову пархезкор мебошад, даъват намояд ва зебоиву беолоиширо дар вучуди у парвариш дихад.
Дар маснавии «Х,ашт бихишт» вакте ки шоир ба духтараш мурочиат мекунад, ба хануз аз хафтсолагй барнарафтани умри Мастура ишора мегардад:
Эй зи иффат фиканда буркаи нур, Х,ам Афифа ба ному хам Мастур, Солат аз хафт барнарафта хануз, Равшанй хамчу мохи чордаруз (2, 254).
Дар идомаи сухани хеш таъкид намудани шоир ба хурдсол будани духтараш (дар мисраи «Гарчи хурдй кунуну бетамйиз») далолат аз он мекунад, ки Амир Хусрави Дехлавй синну соли то хафтсолагиро хануз барои насихат кардан дар рохи зиндагй барвакт мехисобад. Аммо бо вучуди он ки умри Мастура хануз «аз хафт барнарафта буд», шоир дар ин синну сол ба духтараш ба умеде панд мегуяд, ки рузе фаро мерасаду фарзандаш бузург мешавад ва он вакт навиштахои падарро барои худ дастуруламал карор дода, аз он сабаки зиндагй хохад гирифт:
Гарчи хурдй кунуну бетамйиз, Рузе охир бузург гардй низ. То бувад дар бузургият дастур, Нуктае чанд гуямат мастур... (2, 255).
Шоир вакте ки дар маснавии «Матлаъ-ул-анвор» насихати хешро ба духтараш огоз менамояд, дар навбати аввал ба маком ва шаъну эътибори фарзанд таъкид менамояд, ки махз номи нек ва покии ахлок боиси зинда мондани ному насаби хар як шахс ва пайвандони вай мегардад. Аз ин ру, Амир Хусрав ба Мастура насихат мекунад, ки хаёти хешро тавре ба сар бибарад, ки мояи ифтихори падар ва дигар пайвандонаш бошад:
Айш чунон соз, ки аз шони хеш Зинда кунй нисбату хешони хеш, То чу бирезад тани афтодаам, Ман зи ту зоям, ки туй зодаам(1, 467).
Дар маснавии «Х,ашт бихишт» низ шоир некномиву порсоиро шарти асосии сохибиззат гардидани инсон дониста, духтарашро даъват менамояд, ки хамеша дар талаби некномиву порсой чахд намояд ва дар талоши покизагй поктан бошад покизатар аз чашмаи мехр:
Поктан бош хамчу оби сипехр, Балки покизатар зи чашмаи мехр (2, 255).
Ч,олиби диккат аст, ки Амир Хусрав дар эчодиёташ покдоманию иффат ва дигар хислатхои хамидаро, ки дар фарханги кухани мо, хосса, фарханги исломй хамчун яке аз мухимтарин фазилатхои инсонй баршумурда мешавад, пай дар пай мавриди васфу ситоиш карор медихад. Дар назари у хоса зебоии зан дар покдоманй ва иффат тачассум меёбад. Дар «Матлаъ-ул-анвор» низ шоир покдоманиро сарчашмаи хамаи хислатхои хамида дониста, таъкид менамояд, ки домани пок барои бонувон чун санг дар домани кух ва пардаи сомони хастии занон аст, ки дар холати шикаста шудани он эътибор ва нуфузи обруи зан аз миён хохад рафт.
Яке аз хусусиятхои услубии маснавии "Матлаъ-ул-анвор" иборат аз он аст, ки муаллиф дар охири хар боби асар барои тасдики андешахои худ хикоятхои хикматомез меорад. Дар фарчоми боби "Насихат ба фарзанд" низ шоир хамин усулро идома бахшида, барои таквияти назароти хеш
рочеъ ба покдоманй хдкоятеро тасвир намудааст, ки мазмуни мухтасараш ба гунаи зайл аст: Подшофе гирифтори ишки духтаре мешавад ва барои расидан ба васли у сабру карор ва тавони хешро аз даст медихад. Ахли дарборро дастур медихад, то уро ба назди вай биоваранд. Вакте он паричехраро ба назди шох меоваранд, у пурсон мешавад, ки: "Эй подшох, туро ба гадоён чй кор аст ва дар ин тани нахифи ман чй дидй, ки гирифтори он гаштй?" Шох ба у арз менамояд, ки: "Ошики чашмонат гаштаам". Духтар ба дарун меравад ва ду чашми худро бо ангуштонаш кофта берун меоварад ва пеши шох мегузорад ва мегуяд: "Хостаатро бигир". Шох аз ин амали духтар шармзада мегардад ва поёни хикоят ба он чо мерасад, ки духтар бо хамин амал домани поки хешро аз дасти шох хифз мекунад.
Чй тавре ки мебинем, паричехрае, ки подшох бар у ошик шудаву мехост коми дил ба бор оварад, аз даст додани покдоманиро барои хеш номумкин дониста, худро аз мардуми чашмаш махрум месозад. Бо зикри ин хикоят Амир Хусрав иффат ва покдоманиро хамчун мухимтарин василаи некномии зан таргиб мекунад ва аз духтараш дар хама холати зиндагй ба исмат сабур буданашро дархост менамояд:
Эй, ки туй дидаи Хусрав ба нур,
Бош бар ин гуна ба исмат сабур (1, 472-473).
Алокамандона бо масъалаи боло шоир изхор медорад, ки аслан аз рохи рост берун бурдани занон осонтар аст, чун занон зудбовар ва дорои калби соф хастанд ва метавонанд ба сухулат фиреб хуранд. Аз ин ру, шоир хамин матлабро ба сурати дигар дар оинаи шинохти ин хикмат, ки «Занон чун ба гулзор сафар бикунанд, зуд дил ба гулу доман ба хор хоханд бахшид» [1, 468], шарху тафсир мекунад. Бар асоси талкини ин андеша шоир алайхи ороиши зохирии инсонй мебарояд, ки боиси зухури хар гуна дидгоххои номутаносиб ва ба таъбири худи шоир «русияхй»-и зан мегардад. Ин матлабро зохиран шоир тавассути ибораи «сурма ба чашмон кашидан» баён мекунад, ки мачмуан таваччух ба зебоихои зохириро дорад, ки дар назари ахли дил бебакост ва аз ин чо Амир Хусрав духтари хешро барои кушиш дар чодаи оростани зебоихои ботинй даъват мекунад.
Шоир чонибдори дурй чустани занон аз молидани сурмаву усма ба чашмон ва гулгуна ба руй буда, хусну латофати табиии занонро васф мекунад, ки бегоза сурхруй бувад. Дар асл Амир Хусрав зебоии зохирии инсонро «гулгунии ботил» унвон мекунад ва танороиву зеби сурат дар нигохи у як навъ назарфиребист. Аз ин лихоз, духтари хешро даъват мекунад, то ки ба зебоии табий тамоюл дошта бошад ва ин маъниро тавассути ибораи «бегоза сурхруй будан» тафсир менамояд:
Руй зи гулгунаи ботил бишуй, Куш, ки бе гоза бувад сурх руй... (1, 468).
Шоир махаки асосии зебоии занонро дар хулку атвори шоиста, покизагиву поктинатии онхо мебинад.
Шоир ба маломаткашии занон аз айёми чавонй ва надоматашон дар вакти пирй таъкид намуда, хамоно аз айшу нуши чавонй ичтиноб варзидани занонро талкин мекунад. Ин маъниро суханвар тавассути дурй чустан аз шаробхорй баён месозад ва шаробро, ки василаи шодй ба хисоб меравад, хамчун сабабгори зухуроти ахлоки бад ва беобруй, зоилкунандаи аклу хирад махкум менамояд. Шоир барои нишон додани зарари шароб таъкид бар он менамояд, ки чун вучуди инсони шариф ба май олуда шавад, бар чони инсон касофат ворид мегардад:
Зан ба чавонй, ки маломат кашад, Пир шавад бас, ки надомат кашад. Зан, ки дар осудагй озод монд, Хонаи вайрони вай обод монд. В-он ки фуру рафт ба сели шароб, Хона харобот шуду у хароб (1, 468).
Бояд гуфт, ки Амир Хусрав зимни насихаташ ба духтараш Мастура ба пойдорй ва мустахкамии муносибати оила зиёд таваччух намудааст. Шоир дар муносибат бо шавхар орому батамкин ва хушмуомила будани занро аз шартхои асосии пойдории муносибати оила мешуморад. Бо овардани масали харакати ду санги осиёб, ки хар ду мутахарриканд ва дар натичаи чунбиши ду санг орд хосил намешавад, шоир андешаи сабурию дурандеширо ба духтари худ хамчун сифати хамидаи занон тавсия менамояд ва ба духтараш маслихат медихад:
Мард шитобон беху зан бодиранг, Орд нахезад, чу начунбад ду санг (1, 467).
Аз нигохи Амир Хусрав яке аз фазилатхои аслии занон мояи осоиши хонавода будани онхо мебошад, ки зимнан идомаи андешахои дар байтхои боло талкиншударо тасдик мекунад. Аз ин ру, ба назари шоир хонае, ки дар он оромй ва осоиш нест, баробар ба чаханнам мебошад. Марде, ки аз
дасти чанчоли зан фарогати оилавиро пайдо намекунад, дар хона икомат карда натавониста, аз он берун мегурезад:
Хона, ки осоиш аз у кам бувад, Гарчи бихишт аст, чаханнам бувад. Матбах агар равзану дудаш набуд, Гирякунон мард гурезад зи дуд (1, 470).
Шоир осоиши хонаводаро пеш аз хама ба одоб ва фарханги зан, ки бояд бо аъзои оила хушсухану халиму тахаммулпазир бошад, марбут медонад. У забоноварию сардсухании занонро хамчун рафтори поймолкунандаи шарафи оила мазаммат карда, ба духтараш панд медихад, ки аз ин гуна хислати зишт бархазар бошад. Дар назари шоир занхои забондароз шабехи саги вахшй мебошанд:
Хоча, ки бонуш забоновар аст,
Бо саги вахшй ба чувол андар аст (1, 470).
Лозим ба ёдоварист, ки дар бисёр мавридхо Амир Хусрав фазилатхои зану мардро дар хонавода бар асоси киёс ва мукобала шарху тавзех медихад ва хамоно дар ин шинохти мукоисавии вай низ хамеша масъулиятшиносии бонувону занон хамчун пешохангони зиндагии осудаву ором бештар таъкид мегардад. Аз чумла, бино ба кавли шоир, агар мард ба як харфи бад ё чанчол дилеро реш кунад, зан аз он дучанд ё дах баробар мекунад. Бадзабонии занонро шоир хатто ба наъраи саг монанд мекунад, ки боиси аз байн рафтани фарогати оилавй мегардад:
Охуваки хона чу чавлон занад, Гурги дарандаст, ки дандон занад. Мард ба як арбада дил реш кард, Зан ба яке арбада дах беш кард (1, 471).
Амир Хусрав хуи тангу дилтангии занонро низ мавриди сарзаниш карор дода, духтари хешро барои дурй чустан аз дуруштмуомилагй насихат мекунад, чун зане бо чунин хислатро хатто канизон написанданд ва аз у бигрезанд:
Лек чунон низ машав тангхуй,
К-аз ту гурезанд канизон ба куй (1, 470).
Аслан фалсафаи ахлокии зани бадху ва накухиши он аз даврони дури ташаккули адабиёти форсу точик дар андешаи шоирону суханварон мучассам будааст ва Амир Хусрав низ ба ин масъала диккати зиёд дода, бо насихат ба духтари хеш ин матлабро талкин мекунад, ки у бояд аз хислатхои ношоистае, ки шаъну шарафи занро паст мезананд, ичтиноб варзад. Ба андешаи шоир чехраи зани бадху худ гувохи фитнагарии вай мебошад. Андешаи каблиро дар мавриди шарму хаё чун зевари ахлокии занон идома бахшида, шоир таъкид мекунад, ки зан равобити каринии худро бояд танхо ба чуфти халол, яъне шавхари худ дошта бошад. Ин матлаб, пеш аз хама, сарчашма дар талкини шарму хаё дорад ва бо ин рох Амир Хусрав мекушад, ки фарзанди хешро барои дар зиндагии оилавй собиту вафодор будан даъват намояд:
Х,ар кй ба чуз чуфти халолат бувад, Ру манамо, гар хама холат бувад. Исматиёнро ба макоми хаёл Ч,илва харом аст, магар бо халол. Х,ар кй ба хилват чузи шавхар бувад, Хос макун, гарчи бародар бувад (1, 471).
Дар идомаи андешахо рочеъ ба осудагй ва пойдории оилавй шоир занонро ба каноат варзидан даъват намуда, изхор медорад, ки дар холи вучуд доштани мушкилоти молии хонаводагй зани хирадманду порсо бояд ба ёфти шавхар каноат кунад ва дар пайи талаби молу ороишоти зохирии дунё, аз чумла оинаву зару зевар набошад:
Шуй, ки аз киса тавонгар бувад, Худ санам андар зару зевар бувад. Лек чу бетуша бувад шавхаре, Бех зи каноат набувад зеваре (1, 471).
Шоир нигох доштани нафси аммора, ки инсонро ба берохагй мебарад, аз чумлаи мухимтарин сифоте мешуморад, ки бояд занон онро дар худ бипарваранд. Вай мубориза бо нафсро, ки аз тарики дилу чашм сурат мегирад, албатта кори душворе мешуморад, вале таъкид мекунад, ки нигох дошта натавонистани нафс инсонро ба бахаёй мерасонад ва ин бешармй монанди донаи магзи бодом аст, ки чун онро бишкананд ва ошкор гардад, магзашро хама талош бикунанд, то бихуранд ва ба таъбири шоир аз ин ру «дахан ба дахан шавад»:
Дидаи бодом чу бепарда гашт, Магзи вай аз хар дахане х(в)арда гашт. То гирахи гунча бувад нокушод, Рох наёбад ба гиребон-ш бод (1, 471).
Дар идомаи накухиши баднафсй, ки боиси афзудани хар гуна ахлоки разила мегардад, шоир кушиш мекунад, окибату зиёни онро барои хаёти занон нишон дихад. Амир Хусрав дурй чустан аз шахватро ба унвони яке аз рукнхои ахлоки хамида талкин менамояд. Аз ин ру, ба андешаи шоир зане, ки дунболи шахват мешавад, дар у равшанию нури зиндагонй бокй намемонад. Шахват василаи бадномй ва расвой хохад шуд ва ин амр сабаби аз даст додани номи неки инсонй мегардад. Вобаста ба ин, шоир ба духтараш ташвик мекунад, ки ба ин рох кадам нагузорад ва дар пайи нигох доштани номи накуи хеш бошад:
Зан, ки шуд у аз паи шахват чарог,
Кай бувад аз партави нураш фарог! (1, 472).
Пархез аз душманиву хасм ва нифоку разолат дар андешахои Амир Хусрав аз чойгохи мухимме бархурдор мебошад ва вобаста ба ин суханвар нафсро душмани асосии занон мешуморад ва ба дунболи нафси дунёй рафтани уро ба он масал мезанад, ки буз худ аз шубон ба суи гург меравад, агарчи уро саг посбонй мекунад. Аз ин ру, шоир мачмуан мухимтарин фазилатхои ахлокй, ки дар навбати аввал барои занон лозим мешуморад, аввалан покдоманию дурй чустан аз нафси бад, ки инсонро ба фасодкорй мерасонад, нигох доштани нафс ва иффату шарму хаёро мухим мешуморад. Дар андешаи Амир Хусрав дар гирдоби нафс фуру рафтани занон боис мешавад, ки онхо сару тани худро ба фасодкорй зананд ва ин албатта сабаби бадномии онхо гардад. Бар пояи ин аст, ки у талкин мекунад, ки агарчи занро Худо адаби нафс дода бошад ва вай тобеи нафси аммора нагардад, метавонад сар дихад, аммо худро курбони фасод насозад:
Зан, ки Худояш адаби нафс дод, Сар дихаду тан надихад дар фасод (1, 472).
Добили диккат аст, ки бо рохи мазаммати фиску фосидии ахлоки баъзе занони давр Амир Хусрав ба химояи хаёти оилавй баромада, вайрон шудани муносибатхои оилавии замонашро хартарафа фош мекунад. Шоир фиску фасоди занонро барои баркарор нигох доштани оилаи солим мамониат мешуморад.
Вобаста ба ин, Амир Хусрав вафодорию садокати зан ба шавхарро зевари зан дониста, духтарашро ба покдоманй, шарму хаё, порсой, дурй аз нафси дунёй, некномй, сабру тахаммул, дурй аз рашку хасад даъват менамояд ва хостори он мешавад, ки фарзанди чигарбандаш бо чунин чавохири ахлокй ва зевари нотакрор пероста бошад. Вобаста ба ин, дар назариёти ахлокии Амир Хусрав вобаста ба тарбияти духтараш талкини зани бовафову садокатманд ва ситоиши он чойгохи хоссае касб мекунад ва дар баробари ин у оромишу суботи хонаводаро ба тамкин ва фаросати зан марбут медонад.
Нуктаи мухдмми дигаре, ки Амир Хусрав барои накши бонувон дар рузгордорй хатмй ва зарурй мешуморад, кадбону будани занон аст. Кадбонуи хуб ба туфайли кордониву махорати хонадорй кулбаи хешро ба гулистон мубаддал мегардонад:
Ч,уфт, ки бо хочаш хамзонуяст, Бонуияш аз паи кадбонуяст (1, 470).
Амир Хусрави Дехлавй бо ин мавзуи бахси насихати хеш ба духтарашро ба поён намебарад ва мо зимни мутолиаи осори вай дар хар маврид ба чунин андарзхо дучор меоем, ки хамагй ба такмили фарханги ахлокии духтари вай равона шудааанд.
Дар маснавии "Х,ашт бихишт" дар идомаи мулохизахои хеш шоир духтарашро ба мардтадбирй даъват мекунад ва гунае талкин мекунад, ки бояд тавонманд чун мардон бошаду бар хамаи дору надори зиндагонй тахаммулпазир. Шоир боз хам ин чо ба пархез аз нафси аммора ишора мекунад ва таъкид медорад, ки зани нек аз марди нек бехтар аст ва агар мардхо сабаби кирдори хуб зохир кардан бошанд, хубкирдорй аз тарафи занон бартар ва барои мардум ачиб ба назар менамояд:
Зан агар марду мардтадбир аст, Сузану дук найзаву тир аст. Нафси мардум чу ёвагард бувад, Некзан бех зи некмард бувад. Мард кирдори хубро сабаб аст, Хубкирдорй аз занон ачаб аст... (2, 254-55).
Аз мутолиаи ин бахши насихатномаи Амир Хусрав равшан мегардад, ки у саодатмандии оиларо дар хубкирдории занон мебинад. Пайваста аз нафси аммора дур будан ва некзан шудани
бонувон бехтарин шодмонй ва хушбахтиро ба оила ато менамояд. Аз ин чост, ки у ба хулосае мерасад, ки агар мард сабабгор ба зухури кирдори хуб мешавад, худ хубкирдор будани занон бехтарин сарват барои хонавода ба шумор меравад.
Х,амин тарик, аз баррасй ва тахлили мавзуи насихат ба фарзанд аз чумла духтар дар эчодиёти Амир Хусрави Дехлавй равшан мегардад, ки мавзуи тарбияти фарзанд дар эчодиёти у ба унвони яке аз масъалахои мухимми хассоси хаётй карор гирифтааст. Шоир агарчанде асареро комилан ба тарбияти фарзандонаш набахшидааст, хамчун як нафар муаллими ахлоки замони худ дар миёни таълифоти хеш пай дар пай ба ин масъала руй оварда, фикрхои пуркиммати тарбиятй-ахлокй баён намудааст.
Аз мутолиаи насихатномаи Амир Хусрав ба духтараш Мастура дар навбати аввал хамин тасаввурот дар зехни мо пайдо мешавад, ки шоир аз айёми хафтсолагй ба касби фазилатхои ахлокй машгул гардидани духтаронро мухим мешуморад, ки дар навбати аввал иффату покдоманй, дурй чустан аз нафси аммора ва шикастани занчирахои нафси дунёй, каноат варзидан ба хама буду нобуди зиндагонй ба шумор мераванд. Нуктаи дигари мухим, ки аз ин насихатнома бармеояд, он аст, ки суханвар ба фарзандони худ, чи духтар ва чи писар, дилбастагии тамом дорад ва сарнавишти ояндаи онхо вайро бетафовут намегузорад. Аз ин ру, мехохад, ки духтараш дар зиндагй хамчун зани боиффат, бонуи сохибхулк ва сохибхона ба камол расида, дар ободии хонаводаи дигаре хамчун зани фариштахисол ва хамсари мушфику маслихатгари окилу гамхори мард дар хидмат бошад.
Бо зикри панду андарзхо мехохад духтарашро аз зарари хислатхои бад пешгирй кунад ва дар симои у инсонеро бибинад, ки бо хулку атвори писандида, дили огох, шарму хаё, тамкину иффат, порсой, маърифати баланд, акли расо ва дигар хислатхои хамидае, ки зеби занон аст, ороставу пероста бошад.
Насихатномахои Амир Хусрав ба фарзандаш Мастура маснавихои «Х,ашт бихишт» ва «Матлаъ-ул-анвор»-ро аз лихози мундарича ганй сохта, арзиши маънавй ва тарбиятии онро афзун гардонидаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Амир,Хусрави Дехлавй.Осори мунтахаб иборат аз 4 чилд./Ба чоп тайёркунандагон Мухаммадвафо Бакоев,Аликул Девонакулов, Асгар Ч,онфидо/Дехдавй А.-Душанбе:Ирфон,1971.-490 с. - 1 ч.
2. Амир, Хусрави Дехлавй. Осори мунтахаб иборат аз чилд./ Ба чоп тайёркунандагон Аълохон Афсахзод, Амрияздон Алимардонов ва Ч,обулко Додалишоев/Дехлавй А. - Душанбе: Ирфон, 1972.- 444 с.- 2 ч
3. Бакоев, М. Х,аёт ва эчодиёти Хусрави Дехлавй/ Бакоев М. - Душанбе: Дониш, 1975. - 278 с.
4. Низомй, Ганчавй. Куллиёти осор: иборат аз панч чилд. - Ба чоп тайёркунанда, муаллифи сарсухан ва мураттиби лугату тавзехот Аълохон Афсахзод/Ганчавй Н. - Душанбе: Ирфон, 1982. -368 с.
REFERENCES:
1. Amir, Khosrov Dehlavi. - Selected Works: In 4 v. - v 1 ./Compiled by Muhammadvafo Baqoev, Aliqul Devonaqulov, Asghar Jonfido (Transliterrated from Persian into Cyrillic)/Dehlavi A. - Dushanbe: Irfon, 1971. - 490 p.
2. Amir, Khosrov Dehlavi. - Selected Works In 4 v. - V.II. / Compiled by A'lokhon Afsahzod, Amriyazdon AlimardonovJobulqo Dodalishoev (Transliterrated from Persian into Cyrillic)/ Dehlavi A. - Dushanbe: Irfon, 1972. - 444 p.
3. Baqoev,M.Life and Creative Work of Amir Khusrav Dihlavi/Baqoev M.-Dushanbe: Donish, 1975. -278p.
4. Nizami, Ganjavi. Kulliyat in 5 v. - V.II. / compiler, author of the introduction, comments and glossary A'lokhon Afsahzod/ Ganjavi N. - Dushanbe: Irfon, 1982. - 368 p.
Взгляды Амира Хусроу Дихлави на нравственную культуру женщин (на основе наставлений поэта его дочери - Мастуре)
Ключевые слова:Амир Хусроу Дихлави, персидско-таджикская литература, «Меджнун и Лейли», «Восемь раев», «Матлаъ-ул-анвор», месневи, наставления отца дочери, нравственная культура женщин.
Обобщается, что Амир Хусроу Дихлави как один из первых последователей Низами Генджеви в написании Пятерицы" ("Хамса") посвятил отдельные главы месневи «Меджнуна и Лейли», «Восьми раев» и «Матлаъ-ул-анвар» наставлению своих детей - как дочери, так и сына. В статье
рассматриваются те части указанных произведений, которые содержат поучения поэта своей дочери - Мастуре о том, какими нравственными черами подобает обладать женщине. Особое внимание автор акцентирует на взгляды Амира Хусроу на достоинство женщины - матери, дающей новую жизнь, и призывает к её почтению. Амир Хусроу считал, что нравственные законы общества закладываются и сохраняются в семье. Поэт подчеркивает важную роль женщины в укреплении семьи, счастье и благосостояние которой во многом зависит от её целомудрия, нравственной чисто ты и верности мужу.
Amir Khosrov Dehlavis Vision of Womens Moral Culture (in Example of Admonition and Lectures of Poet to his Daughter - Mastura)
Keywords:Amir Khusraw Dihlavi, Persian-Tajik literature, XIII-XIV centurys, "Majnun and Leyla, " "Eight heavens", "Matla '-ul-anvor"mesnevi, the daughter of his father's teachings, moral culture of women.
Amir Khusraw Dihlavi (1253-1325) as one of the first followers of Nizami Ganjavi in writing "Khamsa" dedicated separate chapters mesnevi of "Majnun and Leyla" (1299), "Eight heavens" (1301) and 'Matla'-ul -anvor "(1299) the instruction of their children - a daughter and a son. The article deals with those parts of the works, containing teachings of the poet to his daughter - Mastura about what moral traits befitting should a woman need. He points to the dignity of women - mothers, giving new life and calls for its reverence.
Amir Khusraw believed that the moral laws of society are laid and are saved in the family. The poet emphasizes the important role of women in strengthening the family, happiness and well-being which is largely dependent on her chastity, moral purity and fidelity to her husband.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Fаффорова Замира Абдуллоевна, доктори илмхои филологй, профессори кафедраи забон ва адабиёти форсй, директори Маркази илмииулуми чомеашиносии Донишгохи давлатииХучанд ба номиакадемикБ.Fафуров (Цумхурии Точикистон, ш.Хучанд), E-mail; [email protected]
Сведения об авторе:
Гафарова Замира Абдуллоевна, доктор филологических наук, профессор кафедры персидского языка и литературы, директор Института гуманитарных наук Худжандского госуниверситета им. академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail; [email protected]
Information about the author:
Gaforova Zamira, Abdylloevna, Doctoral diploma in Philology, Director of Institute, Research Institute of Arts, Khujand State University named after academician B.G. Gafurov; Professor, Farsi Language and Literature Chair, Department of Oriental Languages, Khujand State University named after academician B. Gafurov (Republic of Tajikistan. Khujand), E-mail; [email protected]
