CC BY
81
Х,оцй Х,усайн Мусозода,
н.и.ф., раиси Шуроиуламои дини вилояти Сугд
МАКОМ ВА РАМЗ^ОИ ИРФОНИИ БУЛБУЛ ДАР «МАСНАВИИ
МАЪНАВИ»
Калимаи булбул дар адабиёти форсу точик аз даврахои бостонй хеле зиёд мавриди истифода карор гирифта рамзхои гуногуни маънавиро дар худ чой додааст. Зиёд будани вожахои гул ва булбул дар шеъру адаби форсй-точикй мухаккикони Гарбро водор кардааст, ки сарзамини шеъри форсй-точикиро гохо бо номи «кишвари гулу булбул» муаррифй намоянд. Дар таърихи адабиёти гановатманди мо маснавихои зиёде суруда шудаанд, ки бо номи «Булбулнома» маъруфият доранд ба монанди «Булбулнома»-и мансуб ба Фаридаддуни Аттор, «Нузхдт-ул-ах,боб»-и мансуб ба Аттор, «Булбулнома»-и Алии Г елонй аз кабили онхоянд. Дар ин маснавихо, ки мазмунан ба романс монанд хастанд, шуру шавки булбули ошик ба гул тачассум ёфтааст. Ин таомул яъне сурудани «Булбулнома» дар адабиёти форсу точик дар асрхои минбаъда низ идома ёфт. Булбул дар эчодиёти хар шоир рамзи худро пайдо кард. Дар ин макола бо мурур ба чойгохдои хоси истифодаи вожаи булбул хамчун парандаи маъруф, мафхум ва мазмунхои он хдмчун истилохи ирфонии шеъри Мавлоно баррасй мешавад.
«Маснавии маънавй»-и Мавлонои Ч,алолиддини Балхй дар канори ба ун-вони нардбони оламй улвй эътироф шудан шохкориест, ки дар вусъати он афзун бар хазор мавзуи ахлокиву ирфонй шарху тафсир ёфта, маъониву матолиби мухталиф тавассути корбурди рамзу истилохоти хос шарху баст шудаанд. Мавлоно дар заминаи ба кор гирифтани мафхум, вожагон ва истилохоти махсуси ифодакунандаи матолиби гуногун андешаву афкори орифонаи хешро ба онхо чой дода, бар ин асос назари хоси худро бар ашёву воситаву мафохим тачассум бахшидааст, ки ин дидгох пеш аз хама орифонаву рамзкушоянда аст. Шуруъ аз огози ин асари безавол ва мондагор мо ба асрори рамзхои ирфонии Мавлоно бархурд мекунем, ки он пеш аз хама хамон истилохи мехварии ин китоби бузург «най» аст ва минбаъд хамин гуна мафхумхои аслии мусикой чахони орифонаи Пири Балхро бо шевахои хос тачассум намудаанд. Дар канори ин, истилохоти бахши чугрофй, хаётшиносй, хамчунин паррандагону хайвонот, наботот ва анвоъи он низ дар сурудахои Мавлоно чй дар «Маснавии Маънавй» ва чй дар «Девони Шамс» рангу тобиш ва маънии ирфонй гирифта, гунаи истилохоти хоси шеъри орифонаи адабиёти форсу точикии моро муаррифй намудаанд.
Донишманди мавлавипажухи эронй Маъсума Шаъбонй бар асоси анчоми оморшиносии корбурди асомии паррандагон ва хайвонот дар «Маснавии
маънавй» мукаррар намудааст,ки вожаи булбул ва муродифи он андалеб дар ин шохасари Пири Балхй дар 32 маврид ба кор рафтааст (1,128). Аммо дар хар мавриди ба кор рафтаи вожаи мазкур ба мушохида мерасад, ки Мавлоно дар тахаввулоти маъноии ин калимаи ифодакунандаи исми паррандаи маъруф бо дидгохи ирфонй саъй дорад. Аксари мухаккикони осори Мавлоно бар ин назаранд, ки булбул дар «Маснавии маънавй» тачассумгари симои муриди худовандгори ин китоби бузург Х,исомуддин аст,ки хамеша амри китобати он асар бар души у буд ва хамин шогирди босадокати Мавлоно буд, ки ошиконаву самимона ин шохкитобро чун булбули хушлахн мехонд. Ба таъбири Маъсума Шаъбонй гулу булбул ва гулзори маънавй Х,исомиддин аст, ки «... гох булбуле мешавад, ки ба гаштугузор дар олами маъно меравад...» (1, 46). Мутолиаи «Маснавии маънавй» хакикати ин андешахоро боз хам равшантар тачассум мекунад. Махсусан, он чо ки Мавлоно мефармояд:
Чуши нутц аз дил нишони дустист,
Бастагии нутц аз беулфатист.
Дил ба дилбар дид кай монад туруш,
Булбуле гул дид, кай монад хамуш. (1, дафтари 2, байти 2639)
Ин булбул хамон Х,исомуддин аст, ки бо дидори гулзори Маснавй ба нагмасаройй меояд ва аз шавки ин гулистони маъно нашъавар мегардад. Аз ин чост, ки Мавлоно таъкид дорад, ки чун Х,исомуддин ба сайри гулзори маънавии Маснавй ворид мешавад, руху илхоми вай саршор гардида, ошикона нагмасаройй мекунад. Ч,ои дигар ин маънй, ки махз сайри гулзори маънавии Маснавй булбулро такмил мекунад, чойгохи рамзи хузури Х,исомиддин дар зиндагонии Мавлоно будани намоди булбулро тафсир мекунад:
Булбуле з-ин цо бирафту боз гашт,
Ба^ри сайди ин маъони боз гашт
(1, дафтари 2, байти 8).
Ин чо таъбири боз гашт ба ду маънй аст, яке баргаштан ва дуввумй боз ба маънии паррандаи бузург. Ин чо булбули бозгашта хамон Х,исомуддин аст, ки махз сайри гулзори маъонии Маснавй уро такмил бахшид ва ба камолоти маънавй расид.
Дар «Маснавии Маънавй» афзун бар ин, ки булбул тимсоли Х,исомуддин аст, чун дар ашъори дигар шоирони ориф, пайваста хамчун ошик ва солики рохи хак тачассум мекунад. Аз ин чост, ки Мавлоно дар шархи ирфонии мочарои гулу булбул низ сухан ба забон меоварад ва тавассути он дарси макомоти маънавй медихад ба рахравони тарикат:
Моцарои булбулу гул гуш дор,
Гарчй гуфти, нест он цо ошкор
(1,дафтари 2, байти 3624).
Ин мочарои гулу булбул агарчй киссаву достони маъруфе дар адабиёти пешинаи мост, вале касди аслии Мавлоно аз тафсири он пеш аз хама хушдор ба ошикони рохи хак ва соликони тарикат аст, ки танхо тавассути шинохти ин ишки беназир ва тимсоли аслии ишки баринй рахравон метавонанд атри гули маорифи илохиро бишаманд.
Булбул намоди ошикест, ки хамеша бо он навои хуше, ки дорад, хамди Худованд ба чой меоварад ва бо тазаккури он ки булбул Худовандро хамд мегуяд, баробари таъкиди садокатёрии булбул чун намоди солики рох Мавлоно ишорате ба ояти куръонй хам мекунад, ки дар он омада: хар чизе дар олам хаст, тасбехгуи У хастанд».( Сураи Х,ашр, ояти 24):
Хамд мегуяд Худоро андалеб,
К-эътицоди ризц бар туст, эй мууиб
(1, дафтари 1,байти 2300).
Шархи орифонаи маънии хамди андалеб, ки дар садои ошиконаи он тачассум дорад, аз дидгохи Мавлоно хеле чолиб аст. Булбули рохрав зимни ин нидои хамдбори худ ба хабиби ягонаву яктои хеш мегуяд, ки ризки инсон аз туст ва танхо Ту худ хастй раззокй олам.
Гохо дар тафсиру шархи маънии ирфонии вожагоне чун булбулу гул Мавлоно чун шоирони дигар пайи бунёд ва эчоди устурахои орифона меравад ва аз хамин чост, ки садои булбулро хамчун рамз ва нидои садои ошикони рохи хакикат муаррифй мекунад. Ба таъбири дигар, булбул чамъи камолоти савту садост ва нагмаи паррандагони дигар чузве аз навои хуши вай берун омадаанд. Пас, аз ин чост, ки дар андешаи Мавлоно булбул тимсоли орифи хакшинохта ва инсони комил буда, шояд хамин амр боис омадааст, ки намод ё симои Х,исомуддинро хам тавассути образи булбул тачассум намудааст:
Лутфи сабза цузви лутфи гул бувад,
Бонги цумри цузви он булбул бувад
(1, дафтари 1, байти 2908).
Ин чо равшан мешавад, ки хамин макомро дар миёни анвоъи растанихо гул сохиб мебошад, ки булбул хамеша ошики он аст ва назокату алтофи дигари рустанихо сарчашма аз ин зебогй ва накхату латофати он гирифтаанд. Аз руи он ки савту садои булбул тачассуми камолоти бонги ошикон аст, ин чо дар ин байт кумрй паррандаест, ки тимсоли орифи хануз рохрав ва ба камол норасида мебошад. Баробари ин, камоли навои булбул бо хамон азамати маънавй метавонад тимсоли най хам бошад, ки дар зимни шархи разму рози ирфонии ин калима зимни мутолеоти «Маснавии маънавй» метавон онро маърифат намуд. Бо такя ба ин рамзи дигари ирфонии булбул дар он тачассум мекунад, ки дар андешаи суфиёнаи Мавлоно ин калима баёнгари симои орифи ба хакрасида ё ба таъбири худи суфиён «орифи биллах» ва толиби хакикат мебошад. Мавлоно ин маъниро дар байте аз «Маснавй» бад-ин гуна тавзех додааст:
Булбули эшон, ки уолат орад у,
Дар даруни хеш гулшан дорад у
(1, дафтари 2, байти 3855).
Аз ин таъкид хувайдост, ки Мавлоно бо зикри вожаи булбуле, ки худ дар вучудаш гулшане дорад, ба хастй ва вучуди мубораки инсони комил ва орифи ба хакрасида ишорат мекунад. Аз ин чост, ки танхо булбулон, яъне толибони рохи хак ва хамин муршидони комиланд, ки метавонанд ба асрори хак даст ёбаднд ва маорифи илохиро хосил намоянд:
Чун бубини маураме гу сирри цон,
Гул бубини наъра зан чун булбулон
(1, дафтари 6, байти 3417).
Аз мухтавои ин байт бори дигар равшан мегардад, ки гул дар андешаи Мавлоно мазхари тачаллист, ки аз файзи он булбул мансурвор ва ё чун Мусо мадхуш мешавад ва наъраи мастона мебарорад.
Дар баробари ин, булбул дар «Маснавии Маънавй» гохо маънии ирфонии на танхо ошики ба хак расида, балки ошикеро ифода намудааст, ки хамеша гирифтори банду балохои рохи расидан ба хакикати кулл аст. Аз миёни паррандагони дигар факат булбул аст, ки ин рох метавонад тай кунад, аз ин ру, ин паррандаи тимсоли ошики чабру чафодида хамеша бо банду балои зиёде ру ба ру хаст:
Валлах, ар з-ин хор дар бустон шавам,
Хамчу булбул з-ин сабаб нолон шавам.
Эй ацаб булбул, ки бикшояд дауон,
То хурад у хорро бо гулситон.
Ин чи булбул, ин науанги оташест,
Чумла нохушуо зи ишц уро хушист
(1, дафтари 1, байти 1570).
Дар байти нихоии ин порча аз «Маснавии маънавй» тафсири ин макоми инсон бар асоси фазилатхои рамзии паррандаи булбул равшантар тачассум дорад. Аз ин чост, ки Мавлоно булбулро наханги миёни оташи ишк медонад, ки бидуни он зиста наметавонад. Чунонки наханг бидуни об маъдум аст, булбул хам бидуни оташи ишк буда наметавонад ва аз хамин чо Мавлоно ишкро барои булбул чун оби дарё барои наханг мепиндорад. Аз хамин шархи ирфонии фазилати ишки булбул андешаи орифонаи Мавлоно дар бораи тимсоли ошики даркашанда ва боазият будани ин паранда ифодаи сарех пайдо мекунад. Аз назари дигар, рамзи дигари ирфонии шеъри Мавлоно аз ин пораи «Маснавй» ошкор мегардад, яъне ба назари Мавлоно танхо булбул символ ё рамзи ошики балокаш ва чавобарсар нест, балки барои ифодаи чехраи инсони ошик дар рохи маорифи илохй вожаи наханг низ корбаст шудааст ва аз ин чо аз парандагон агар булбул ин рисолатро дар шеъри Пири Балхй бар душ дорад, он гох аз миёни мохиёни хурду бузурги дарё наханг хам сохиби ин маком аст. Пас, наханг гохо худи хамон мохист, ки ба таъбири шуарои ориф чун аз об берун оварй бимирад. Ишки мохй ба дарё хам рамзи ишки ориф ба хак аст, ки бидуни он мавчуд буда наметавонад.
Дар канори ин, булбул ё муродифи он андалеб дар «Маснавии Маънавй» хамчун разми орифе маънидод мешавад,ки дар макоми фонй расидааст ва ру ба бакои васли хак карор дорад. Дар ин маком баробар ба булбул парандаи дигаре чун тутй низ карор дорад, ки дар достону киссахои «Маснавии маънавй» зиёд ба чашм мерасад. Мавлоно ин достони мармузи орифонаро аз забони тутии хушовоз чунин ба шарх мерасонад:
Тутии мурда чунон парвоз кард,
К-офтоби шарц туркитоз кард.
Руй боло карду гуфт, к-эй андалеб,
Аз баёни уоли худмон деу насиб
(1, дафтари 1, байти 1835).
Тафсири холи фано аз забони тутй дар «Маснавии маънавй» худ баёнгари макоми ирфонист ва аз ин чост, ки дар байти сонй у ба булбул мурочиат намуда, таъкид дорад, ки аз холи худамон ба мон насибаву хабаре дех. Агар ба умки маънии ирфонии байт таваччух намоем, равшан мегардад, ки зимни мурочиати тутй ба булбул авлавияти макоми булбул боз хам ошкор мегардад, чун тутй бо онки дар сафи андалеб карор дорад, аммо башорати огохиро аз булбул мехохад шунавад, чун булбул ин кудратро сохиб мебошад. Х,амин гуна, тимсоли ирфонии булбул дар ин чо ба хаддест, ки дар макомоти маънавй нисбат ба тутй дар зинаи пештар карор дорад ва метавонаш шархи холи хешро бозгуй кунад.
Дар мавриди дигар Мавлоно булбулро хамчун орифе мешуморад, ки баробар ба тутй дар макоми инсони вораста аз кайдхои олами сифлй ва пой бар хавасхои дунёй задааст. Ба ибораи дигар,булбул рамзи ринд ва инсони озодандешу фозил аст, ки зимни гирифтори дар банду кафас талош бар шикастану ворастан аз он мекунанд:
Тутиёну булбулонро аз писанд,
Аз хушовози цафас дармекананд
(1, дафтари 6, байти 4228).
Булбул дар мавориди дигар ошикест, ки аз асли худ чудост ва хамеша ба ёди асолат ру ба суи хакикат мешитобад. Дар хамин маворид Мавлоно дар шархи холи ошики дурафтода аз асли хеш хамохангй ва монандихоеро бо най эчод мекунад, ки хар ду аз фироки найистон даруни хеш меноланд. Аз ин чост, ки мефармояд:
Эй цауони куунаро ту цони нав,
Аз тани бецону дил афгон шунав.
Шаруи гул бигзору аз баури Худо,
Шаруи булбул гу, ки шуд аз гул цудо
(1, дафтари 1, байти 1810).
Чудоафтогаии булбул аз гул, ки хам азалй ва хам вачхи аслии зухури ишк дар миёни ин ду гардидааст, асоси достони ирфонии булбул аст, ки дар ин маврид ба маънии ошики дурафтода аз асл ба кор рафтааст.
Булбули «Маснавии маънавй» аз булбули Аттор ва ё дигар шоирон асосан бо рамзпардозии ирфонй фарк дорад. Дар «Булбулнома»-и Алии Гелонй, ки он хам маснавии ирфонй аст, булбул суолкунанда ва гул посухдиханда аст, ки дар заминаи саволу чавоб бисёр матолиби ошикона ва орифона баён мегардад, яъне дар он яке рамзи пир ва дигаре рамзи муршид хастанд. Гохо гул ба булбул сахтихо мекунад ва уро ба шикебой дар ишк даъват мекунад:
Собитцадаму шикастадил бош,
Рози дили худ макун зи дил фош...
Дар водии ишц уар он-к мард аст,
Осуда агар шавад на шарт аст (3, 31).
Дар осори лирикии адабиёти форсу точик булбул рамзи ошики зор аст. Дар маснавихои ирфонй бошад, он солик аст, ки ба ишки гул гирифтор гаштааст. Мавлавии Балхй дар «Маснавии маънавй» барои офаридани символи булбул
тахти таъсири маснавихои «Булбулнома» карор доштааст ва аз образхо ва рамзхои шуарои пешина истифода карда «булбул»-и худияшро эчод мекунад.
Дар мачмуъ, мутолиаи асари мондагор ва човидонии Мавлонои Балхй «Маснавии Маънавй» бозгуй он аст, ки дар ин шохасари беназири адаби ирфонй тачассуми вожаи булбул аз диди ирфонии муаллифи он ба маъонии мухталиф ба мушохида мерасад. Дар назари аввал, чунонки таъкид шуд, булбул тимсоли инсони комил ва ошики асил аст. Х,амин вачхи таваччухи орифонаи Мавлоно боис омадааст, ки дар мавориди зиёде булбулро ба унвони тимсоли шахсияти Х,исомуддини Чалабй шогирду муриди азиз ва хабиби хеш низ ба кор бигирад, ки бешак хузури «Маснавии маънавй» дар каламрави адабиёти ирфонй ба шахсияти мубораки у дар зиндагонии Мавлоно сахт марбут аст. Дар канори ин, булбул чун рамзи ирфонии орифи ба хакрасида, паррандаи хушовозе, ки садои малакутй дорад, инсони вораста аз тааллукоти дунёй, ошики дар макоми фонй расида ва кушиш пайваста ба бакои хакро дорад, орифи аз банди хавову хавас вораста ва амсоли ин ба кор гирифтааст. Албатта, ин маъонии ирфонй, ки аз баррасии абёти чудогонаи Мавлоно дар «Маснавии маънавй» ба чилва омадаанд, хануз манзараи интихоии танаввуъи мазмунхои орифонаи бар асоси ин вожа офаридаи Пири Балхро надоранд ва мутманием, ки мутолиаи кулли осори Мавлоно шарху тафсири бештареро дар ин арса барои мо бозгуй хоханд намуд.
Калидвожа^о: Мавлави, адабиёти форсу тоцик, рамзуои ирфонии булбул, «Маснавии маънави», рамз, Хисомуддин
Пайнавишт:
1. Балхи, Чалолуддин Мууаммад. Маснавии маънави. Бо тасуеуи Риналд Николсон. - Tеурон: Tyс, 1375.
2. Бауор, Мухториён. Булбули саргашта (Пажууише дар намодшиносии гул ва мург). // Номаи Фаруангистон. Зимистони 1389, № 44. - С. 110 - 126.
3. Гелони Али. Булбулнома. Tасуеуu Насруллоуи Пурцаводи. // Замимаи Номаи Фаруангистон, № 18. - Tеурон, 1383. -64 с.
4. Шаъбони, Маъсума. Рамзпардозии уайвонот дар «Маснавии маънави». - Tеурон: Солис, 1386.
5. Хатлони, Салим. Бенавое дар навои най. - Душанбе: Истеъдод, 2011.
Ходжи Хусайн Мусозода,
к.ф.н, председатель Совета улемов по делам религии Согдийской области
Место мистической символики образа соловья в «Маснавии маънави»
Ключевые слова: Мавлави, таджикско-персидская литература, мистическая символика образа соловья, «Маснавии маънави», символ, Хисомуддин
Особенностью статьи является то, что автор раскрывает значение слова «булбул» и его символику в «Маснавии маънави» Джалолиддина Балхи. А также в статье рассматривается смысловое отличие слова «Булбул» в «Маснавии маънави» от его употребления у Аттора, Али Гелани и других источниках таджикско-персидской литературы.
Автор делает вывод о том, что в большинстве случаев в «Маснавии маънави» под словом «булбул» подразумевается ученик Мавлави Хисомуддин, а также показываются другие символы и значения у этого слова.
Kh. Musozoda
The Place and Mystical Symbolics of a Nightingale in “Masnavii Manavi”
Key words: Mavlavi, Tajik-Persian literature mystical symbolics of “nightingale ”, “Masnavii Manavi”, symbol, Khisomuddin
The peculiarity of the article rests on the author' disclosure of the meaning of the word “bulbul” (nightingale) and its symbolics in “Masnavii manavi” by Djaloliddin Balkhi. The author canvasses also the sensible meaning of the word “bulbul” in “Masnavii manavi” and its distinction from those ones used by Attor, Ali Ghelani and found in other sources of the Persian-Tajik literature.
The author comes to the conclusion that in the majority of cases the word “bulbul” in “Masnavii manavi” implies Mavlavi's pupil Khisomuddin; other symbols and meanings of the word “nightingale” being revealed concurrently.
