CC BY
58
УДК 371.013+378
ББК 74.200 (Я73) И.А. БОБОЕВА
МУХ,ИМТАРИН ^АНБА^ОИ тахаммулпазирй АЗ ДИДГОХИ саъдй
Тахаммулпазирй, ки дар асрхои XVI-XVП ба хайси масъалаи мадорои мазхабй ахамияти махсус касб карда буд, алхол ба тамоми сохахои хаёт, аз чумла, ба низоми маориф низ гузашта, хусусияти байнифаннй гирифтааст.
Тахаммулпазирй мафхуми сермаъност. Зери ин мафхум сабру тахаммул ба фарки байни одамон ва тарзи зиндагии онхо фахмида мешавад. Тахаммулпазирй - тарзи зиндагонй бидуни расонидани халал ба дигарон, кобилияти хукуку озодихои дигаронро вайрон накарда, хукуку озодихо доштан аст. Асоси демократия ва хукукхои инсонро низ тахаммулпазирй ташкил мекунад.
Тахаммулгарой - сулхдустй, токатпазирй нисбат ба ихтилофхои этникй, мазхабй, сиёсй ва байнишахсиятй, эътирофи имконияти мавчудияти баробархукуки "гайр" мебошад. Айни замон, токатпазирй -ин танхо гузашт, рахму шафкат ё чашмпушию тагофул нест, балки мавкеи фаъолонаи хаётй дар асоси эътирофи ходиса ё падидаи дигар мебошад.
Дар забонхои аврупой тахаммулпазириро бо истилохи толерантность (аз калимаи лотинии ^1егаиоп-тахаммул) ифода мекунанд. Дар забони точикй бошад, вожаи толерантность-ро бо калимахои тахаммулпазирй тасомух баён намоянд. Истилохи «тахаммулпазирй» аз ду вожа - калимаи арабии тахаммул аз решаи хамала ба маънои бардоштан, бурдани бор ва вожаи точикии «пазируфтан» ба маънои кабул кардан, бардоштан, токат кардан ва суффикси «-й» сохта шудааст (2, 107). «Тасомух» низ калимаи арабй буда, аз решаи «самуха» гирифта шудааст ва маънояш токатпазирй, мусолихакорй мебошад (2, 191). Аз ин ду истилох вожаи тахаммулпазирй бештар макбули хамагон шудааст.
Тахаммулгарой афзалияти одамони ;авию боа;ласт, ки ба ;обилияти харакат карда тавонистани худ дар рохе, ки тавассути муколамаю гуногунии афкор ба ха;и;ат мебарад, шубха надоранд.
Гохо муродифхои " сабурй" "мудоро" ё "мадоро", "сахл гирифтан", "созиш кардан" гузашт, "сабзу то;ат", "собирй" ва гайраро ба чои истилохи тахаммулпазирй истифода мебаранд, ки на хамаи онхо ба пуррат мохияти ин истилохро фаро гирифтаанд.
Ба назари мо, тахаммулпазирй ва сабру то;ат ё пурто;атию собирй айнан як чиз нестанд. Сабру то;ат аксаран эхсос ё амали шахсеро мефахмонад, ки дард, зулму тааддй, берахмй ё дигар шаклхои таъсири манфиро аз сар мегузаронад, тахаммул бошад, эхтиром ё эътирофи баробарии дигарон ва даст кашидан ё рад кардани хукмронй ё зуровариро ифода мекунад. Бо суханони дигар, тахаммул хосияти тафаккури озод ва боз будани тафаккур аст. Тахаммулпазирй мушаххасан шахсиятй ё чамъиятй буда, идроки нуктаи зеринро пешбинй мекунад: олам ва мухити ичтимой бисёрченака хастанд, бинобар ин, ну;таи назархо низ нисбат ин олам мухталиф буда, ягона ё танхо ба манфиати як шахс намешаванд ва набояд шаванд.
Дар дахсолаи охир дар сифати тарбияи инсондустй тахаммулпазирй барои педагогика ахамияти махсус касб кард. Барои таърихи педагогика гояву консепсияи тахаммулпазирй мафхуми мутла;ан нав нест. Пайдоиши онро бо чустучухои алтернатива ба ходисаи талион вобаста мекунанд: "чон ба чойи чон", "чашм барои чашм", "дандон ба чойи дандон", "даст ба чойи даст", "пой ба чойи пой". Талион (лот^аНо - мукофоти амал, ки аз лихози ;увва бо чиноят баробар аст) ба таърихи рушди хал;хо ва тарбияи ахло;й, аввалан, чун тачассуми адолати мусовисозанда, дувум, таърихан шакли аввали зуроварии шаръй дохил шудааст. Талион одати бостонист, ки муносибатхои мута;обиларо дар тах;ир танзим мекунад ва баробарии подошро бо зарари расонида махдуд месозад (1, 8, 9).
Та;рибан дар хамон ва;т яке аз аввалин талаботи меъёрй пайдо мешавад, ки онро чун порсанги талион баррасй кардан мумкин аст. Он ";оидаи тиллоии ахло;" мебошад. Таърихан ;оидаи мазкурро бо номхои гуногун, аз чумла хикмати кутох, ;оида, амри мазхабй, принсипи асосй, масал, дастур ва гайра ёдовар мешаванд.
Яке аз нишонахо ва омили аввалиндарачаи тахаммул ва тахаммулпазирй худшиносй ба шумор рафта, пазириши инти;од ва эродхои дигарон, фазилатхои айбпушй, риояи одоби муошират, фурутанй ва хоксорй ва дигар анвои гуфтору кирдор дар тарбияи мадоро заминахои асосианд, ки ба хар яке метавон аз осори классикони адабиёти точик, аз чумла Саъдй бехтарин намунахо дарёфт ва чун манбаи арзишманди маънавй бахра бардошт.
Саъдии Шерозй муаллими ахло; ва таранумгари одоби хамидаи инсонист. Дар осори у дар баробари дигар масъалахо пахлухои гуногуни сиришту хисолиинсонй матрах шудааст.
Худшиносй волотарин ва арчмандтарин фазилати одамй ва дар айни х,ол, мукаддима ва замина барои бисёре аз фазилатхои дигари инсонй, ба монанди тавозуъ, гузашт, инсоф, ва махсусан, тахаммулпазирй, яъне мадорост, ки дар осори Саъдй бо вачхи ахсан ифода ёфтааст.
Одамй ба муктазои гаризаи худхохй ва худписандй, ки дар фитрати у сириштааст, зотан майл бар он дорад, ки хубихо ва тавоноихои худро бузург ва бузургтар кунад ва дар мукобил, айбу камбудихои хешро куллан пушонад, ё лоакал кучак ва кучактар бинамоёнад. Дар вокеъ, мушкил ва монеаи аслй дар ин чост, ки инсон хднгоми казоват дар бораи худ хатопушй мекунад, ки Саъдй онро ба "пардаи пиндор" таъбир кардааст:
Набинад муддаи цуз хештанро, Ки дорад пардаи пиндор дар пеш, Гарат чашми худобине бубахшанд, Набини %ец кас оцизтар аз хеш (6, 80).
Дар боби хдштуми "Гулистон" Саъдй зимни достони мунозираи мусулмон бо яхуд, ин пешдоварй ва хубби нафси одамиро бо шевой ва расоии бештаре тавсиф кардааст:
Яке цуууду мусулмон мунозарат карданд, Чунон-к ханда гирифт аз уадиси эшонам. Ба тира гуфт мусулмон: "Гар ин циболи ман, Дуруст нест, Худое, цуууд миронам ". Чу^уд гуфт: "Ба Таврот мехурам савганд, Ва гар хилоф кунам уамчу ту мусулмонам. Гар аз басити замин ацл мущадим гардад, Ба худ гумон набарад %ец кас, ки нодонам " (5, 56).
Интик;одпазирй омили умдаи худшиносй ва исло^и нафс. Шайх Саъдй дар чандин мавориди муносиб вобаста ба масъалаи пазириши инти;оду ва эродхои дигарон андешаронй мекунад. Муаллими ахло; ва инсонгаро бовар дорад, ки омили мазкур сабаби фарохам овардани замина барои ислох ва такомули инсон мешавад, зеро модом ки одамй ба айбу ну;сони худ во;иф нагардад, имкони рафъи онхо муяссар нахохад шуд:
Якеро зиштхуе дод дашном, Тащммул карду гуфт: Эй некфарцом, Батар з-онам, ки хоуй гуфтан они, Ки донам, айби ман чун ман надони (6, 141).
Дар "Бустон" хикояти чолиб ва ибратангезе ироа шудааст, ки ба мавзуи инти;одпазирй далолат мекунад. Равиши на;ли хикоя чаззоб буда, зарофати гуянда ва нуктапардозиву махорати муаллиф онро муассир кардааст: Ба на;ли ин хикоят, марде густох дар миёни ом бо сохибдиле хаттокй (марди бисёр пардадар, бешармй) огоз мекунад ва бо ;абехтарин алфоз ба гайбат аз вай мепардозад. Сохибдили некхуй, ва;те аз ин бадгуйихо огох мешавад, на танхо барошуфта намегардад, балки бо нихояти бурдборй ва ха;ро ба чониби фарди хатток медихад ва гунохони худро сад баробар он чи ба у нисбат дода шудааст, ;аламдод мекунад:
Бихандид сохибдили некхуй, Ки сацл аст, аз ин саъбтар гу, бигуй. Хануз он чи гуфт аз бадам, андакест, Аз ощо, ки ман донам, ин сад якест (7).
Умуман, Саъдй инти;оди сахех ва бачоро аз нишонахои дустии во;ей ва дар му;обил, махфй доштан ва тазаккур надодани айб ва ну;сони дигаронро аз руи самимият ва садо;ат тала;;й мекунад. Вобаста ба ин гуфтахо амсоли фаровоне дар осори Саъдй мавчуд аст. Мисол: "Хатиби карехулсавт (бадсадо) мусохибати фардеро, ки ба хотири хушоянди дусташ хул;у хуи ношоисти вайро неку бинамоёнад, ранчовар медонад ва, баръакс, вучуди душмани бебокеро, ки уюби одамиро бемухобо ба вай гушзад кунад, мугтанам мешуморад:
Аз суубати дусте биранцам, К-ахлоци бадам щсан намояд.
Айбам цунару камол бинад, Хорам гулу ёсуман намояд. Ку душмани шухчашми нопок, То айбимаро баман намояд"(5, 20-21).
Фурутанй ва хоксорй. Фурутаниву хоксорй яке аз рукнхои асосии сабру ;аноат буда, дар ташаккул ва тарбияи тахаммулпазирй яке аз омилхои зарурй махсуб мешавад. Дар хикоёти боби дувуми "Гулистон" зимни шархи мочарое гурури харифро тири маломат месозад ва иззати худро дар афтодагии хеш медонад:
Гуфт: Ман сар ба остон дорам, На чу ту сар ба осмон дорам. Х,ар ки бецуда гардан афрозад, Хештанро ба гардан андозад (5,12).
Дар "Бустон" хам ишорахои мукарраре дар бораи фазилати тавозуъ ва мазаммати такаббур мушохида мешавад ва хатто яке аз боби дахгонаи он (боби чахорум) асосан ба "тавозуъ" ихтисос ёфтааст:
Зи хок офаридат Худованди пок,
Пас, эй банда, афтодаги кун, чу хок (7,150).
Фазилати айбпушй. Саъдй иброз медорад, ки чашмпушй аз хато ва та;сири дигарон аз чумлаи фазоили арзандаи инсонй ва аз зумраи хасоили каримону чавонмардон аст. Ба ин маънй дар хикояте аз "Гулистон" оварда шудааст:
Рузе обиде дар масири худ бо масте ихтиёр аз каф дода, мувочех мешавад ва бо мушохидаи вазъи нохинчори вай, аз сари тах;ир ва тахфиф, нигохе шамотатомез бар у меафканад. Ч,авон аз хоби мастй сар бароварду гуфт: "Изо марру бил лагви марру киромо" ва сипас аз ин шеъри арабй ёд мекунад:
Изо раайт асиман кун сотиран ва цалимо,
Ёман туцаббицу амри лима ло тамурру каримо? ***
Матоб, эй порсо, руй аз гунацкор,
Ба бахшояндаги дар вай назар кун.
Агар ман ноцавонмардам ба кирдор,
Ту бар ман чун цавонмардон гузар кун (6, 136).
Айбпушй ва пархез аз Fайбат. Айбчуйй аз дигарон ва бозгуии нукоти заифи во;ей ё хаёлии онхо, аз мазохир ошкори бадхохй ва бадбинй ва аз нишонахои боризи адами мадорост. Дар во;еъ, касе ки аз рухияи хушбинй ва мадоро бархурдор бошад, дар гуфтор ва рафтори дигарон, хубй ва дурустии амалашро мебинад ва агар ахёнан ну;с ё айбе мушохида кард, онро ислох мекунад, ё нодида мегирад.
Ба гуфтаи Шайх Саъдй, айбчуйй ва ба рух кашидани на;оис ва ну;оти заифи касон, ба вижа дар гиёби онон, аз чумла разоили мусаллами ахло;й махсуб мешавад, то он чо ки дар яке аз ашъори худ, ба сурати на;ли ;авл, ин амалро хатто аз дуздй хам нописандтар мешуморад:
Касе гуфту пиндоштам тиббат аст, Ки дузди басомонтар аз гайбат аст (7, 195).
Аз назари Саъдй, яке аз имтиёзхои одамй бар хайвонот ;удрати сухангуии уст; вале агар ;арор бошад, ки аз он барои бадгуйй аз дигарон истифода шавад, хамоно бехтар аст, ки одамй забон баста бимонад:
Бацоим хамушанду гуё башар,
Забон баста бецтар ки гуё ба шарр (5,159).
Тахаммул. Тахаммул боризтарин нишонаи мадоро ва мехвари аслии он аст. Аммо тахаммул хам дар навбати хеш дорои чилвахои мутафовите аст ва ба суратхои гуногуне зохир мешавад. Марбут ба ин нукта дар афкори Саъдй тафсилоти зиёде бо обуранги гуногуни бадей тачассум ёфтааст.
Дар хикояте аз боби дувуми "Гулистон" омадааст, ки чамъе аз риндон дар садади инкор ва изои дарвеше бармеоянд ва бо суханони нораво ва зарб вайро меозоранд. Дарвеш то;аташ то; мешавад ва шикоят назди пири тари;ат мебарад, вале пир уро ба сабр ва бурдборй фаро мехонад ва мегуяд: "Эй фарзанд, хир;аи дарвешон чомаи ризост хар кй дар ин чома тахаммули бемуродй накунад, муддай аст ва хир;а бар вай харом аст".
Гар газандат расад, тахаммул кун, Ки ба авф аз гуноу пок шави.
Эй бародар, чу хок хоуи шуд,
Хок шав, пеш аз он ки хок шави (6,105).
Дар хикояте дигар, сухан аз аблахе меравад, ки гиребони донишмандеро гирифтааст ва нисбат ба вай бехурматй раво медорад. Саъдй, пешопеш, донишмандро му;ассир мешиносад. Зеро бино ба гуфтаи у, агар донишмандро аз доной бахрае буд, хатто дар сурати мусаллам будани гунохи аблах бурдборй ихтиёр мекард ва ба нахве худро аз даргирй бо вай барканор медошт:
Ч,олинус аблахеро дид, даст дар гиребони олиме зада бехурматй хамекард. Гуфт: Агар ин доно будй, кори у бо нодон бад-ин чойгах нарасидй:
Ду оцилро набошад кину пайкор, На доное ситезад бо сабуксор. Агар нодон ба ваушат сахт гуяд, Хирадмандаш ба нарми дил бицуяд! Ду соуибдил нигау доранд муе, Хамедун саркаше в-озармцуе. В-агар бар уар ду цониб цоуилонанд, Агар занцир бошад, бигсалонанд! (6, 141).
Гуфтан чоиз аст, ки намунахои овардашуда муште аз хирвор аст, зеро шумори чунин мисол дар осори Шайх Саъдй фаровонанд ва хар яке бехтару шевотар офарида шудаанд, ки аз табъу зав; ва сид;у садо;ат, инсондустии адиби борикназар дарак медихад.
Аз фикру мулохизахои ироагардида ва мисолхои овардашуда метавон чунин натичагирй кард:
аввалан, симои бадеии инсони тахаммулпазир дар осори Саъдй гуногун ва пуробуранг буда, дар хар маврид муассиру чолиб аст. Саъдй дар хикоёти кутох тавонистааст ходиса ё во;еаеро бисёр муъчазу шав;овар тасвир кунад, ки ин аз хунари баланди суханвар шаходат медихад. Дар баъзе маврид лутфу зарофати намакин асарро чолибтар кардааст. Мухим аз хама, Шайх Саъдй дар гунахои мухталиф зимни эчоди хикоёту порчахои шеърй умдатарин масоили ахло;и инсониро, аз чумла, мухимтарин омилхои тахаммулгароиро дар риштаи бадей зебо баён сохтааст, ки барои хар фарди чомеа, новобаста аз оину мазхаб, ;авму нажод, урфу одат арзиши бузург дорад;
дуюм, дар миёни андешамандону суханварони форсу точик камтар касонеро метавон ёфт, ки ба андозаи Шайх Саъдй дар баёни масоили гуногуни тахаммулгарой сухан гуфта бошанд;
сеюм, Шайх Саъдиро метавон хдмчун мутафаккире шинохт, ки андешахои у байни ду кутб: вокеъгарой ва ормонгарой карор дорад ва ин ду гароиш дар "Гулистон"-у "Бустон" бештар тачаллй ёфтааст.
Ба хдмин тарик, андешахои тахаммулгароёнаи Шайх Саъдй воситаи мухими тахкими вахдати миллй, инсондустй, тахаммулпазирй, мехру мухаббат ва ишку садокати байниякдигарии инсонхо буда, дар шароити имруза низ арзиши баланди тарбиявй доранд ва инсонхоро барои ашхоси комил шудан ба рохи ростин, ки рохи нур ва рох ба калбхои поку аз кудурат дур аст, далолат мекунанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Асмолов, А.Г. О смыслах понятия "толерантность" / А.Г.Асмолов, Г.У.Солдатова, Л.А.Шайгерова // Век толерантности. - 2001. - № 1.-2.-С. 8-19
2. Большой арабско-русский и русско-арабский словарь.-М: ООО «Дом Словенской книги», 2011.-960 с.
3. Насриддин, А. Достонхои дилангез аз «Бустон»-и Шайх Саъдй/ А. Насриддин.- Хучанд 2008
4. Салимов, Н.Мархалахои услубй ва тахаввули анвои наср дар адабиёти форсу точик/ Н.Салимов.-Хучанд.- 2002.-171с
5. Саъдй, Шерозй.Гулистон.Тасхех ва тавзехи Fуломхусайни Юсуфй/ Шерозй Саъдй.-Техрон:Хоразмй,1374.-324с.
6. Саъдй, Шерозй. Гулистон. Мураттиб ва муаллифи му;аддима Сахобиддин Сидди;ов/ Шерозй Саъдй.-Душанбе.- 2008.-250с
7. Саъдй, Шерозй. Куллиёт иборат аз чахор чилд, чилди 3/ Шерозй Саъдй. - Душанбе: Адиб, 1990.-234с.
g Ушаков Д.Н. Толковый словарь русского языка./ Д.Н.Ушаков М.,1994.-308
REFERENCES:
1. Asmolov, A.G. On the Meaning of the Notion of "Tolerance" / A.G. Asmolov, G.U. Soldatova,
L.A. Shaigerova // The Age of Tolerance. - 2001. - No. 1.-2.- P. 8 - 19.
2. Big Arabic-Russian and Russian-Arabic Dictionary.-M: Assoc. Ltd. "Slovenian Book", 2011. - 960
P.
3. Nasriddin, A. Inspiring Stories out of "Buston" by Shaykh Sa'di / A. Nasriddin.- Khujand 2008.
4. Salimov N. Origination and Establishment of Genre Prose in the Tajik and Persian Literature
/N.Salimov. - Khujand: Light of Enlightenment, 2002. 171 p.
5. Sa'di, Sherozi. Guliston (Rosy Garden). Preparation and commentaries of Ghulomhusayni Yusufi /
Sherozi Sa'di. - Tehran: Khorazmi, 1374. - 324 p.
6. Sa'di, Sherozi. Guliston (Rosy Garden). Compiler and the author of introduction: Sahobiddin
Siddikov / Sherozi Sadi. - Dushanbe, 2008. - 250 p.
7. Sa'di, Sherozi. Collection of Compositions. In four volumes. - V. 3 / Sherozi Sa'di. - Dushanbe:
Man-of-Letters, 1990. - 234 p.
8. Ushakov, D.N. Interpretation Dictionary of the Russian Language. / D.N. Ushakov. - M., 1994. -
308 p.
Мухцмтарин цанбщои тахаммулпазирй аз дидгохии Саъдй
Вожа^ои калидй: Саъди, тауаммул, тауаммулпазири, сабр, худшиносй, интицодпазири,
фурутани, фазилати айбпуши Дар мацола умдатарин цанбауои тауаммулпазири дар осори шоир ва адиби намоёни адабиёти асри XII-и форсу тоцик Саъдии Шерози мавриди барраси царор гирифтааст. Таъкид мегардад, ки тауаммулпазири дар замони муосир яке аз самтуои мууими цараёни таълиму тарбия маусуб ёфта, тадцици он дар адабиёти бадеи, хоса осори суханварони бузурги форсу тоцик, дар муайянсозии мууимтарин заминауои тауаммулпазири мусоидат менамояд. Боризтарин нишонауои тауаммул ва тауаммулпазири дар осори Саъди нишон дода мешавад.Тазаккур меравад, ки дар осори Саъди худшиноси, интицодпазири, фурутаниву хоксори, фазилати айбпуши ва ба монанди ин барин дигар фазилатуои тауаммулгароёнаи инсони ифода ёфтаанд. Муаллиф ба хулоса мерасад, ки ин масъалауо, уам дар назм ва уам дар насри Саъди ифода ёфта, цанбаи мууими тауаммулгарои доранд ва, барои уар фарди цомеа, новобаста аз оину мазуаб, цавму нажод ва урфу одат хеле муассир мебошанд.
Основные аспекты толерантности с точки зрения Саади
Ключевые слова: Саади, терпимость, толерантность, терпение, самосознательность, адекватность, смиренность, скромность В статье рассматриваются наиболее важные аспекты толерантности в творчестве таджикско-персидского поэта и прозаика XII века Саади Шерози. Подчеркивается, что толерантность в современном мире является одной из принципиально важной стороной воспитательно-образовательного процесса и исследования её концепций в художественной литературе, особенно в творчестве великих таджикско-персидских литераторов. Упоминаются мотивы терпения и толерантности в произведениях Саади. Отмечается, что Саади был вдохновлен значительными идеями толерантности, такими как самосознательность, адекватность, смиренность, скромность и другие. Автор приходит к выводу, что терпимость, которую воспевал Саади в поэзии и в прозе, являются базовыми аспектами толерантности и воздействуют на каждого человека, независимо от религии и вероисповедания, этнической принадлежности и обычаев.
Basic Aspects of Tolerance from SaadVs Viewpoint
Key words: Saadi, patience, tolerance, self-consciousness, adequacy, humility, modesty.
The article dwells on the most important aspects beset with tolerance in the creation of the Tajik-Persian poet and prose writer who lived in Xll-th century Saadi Sherozi. The author lays an emphasis upon the idea that tolerance in the contemporary world is considered to be one of the fundamentally important aspects of the upbringing-educational process and the study of its notions in belles-lettres literature, especially in the great Tajik-Persian writersл creations being taken into account. She mentions the motives for patience and tolerance in SaadVs creations. It is underscored that Saadi was inspired by significant ideas of tolerance, as follows self-consciousness, adequacy, humility, modesty etc. In a nutshell, the author comes to the conclusion that the tolerance which Saadi praised in poetry and prose is the basic aspects dealing with tolerance and affects every person, regardless of religion, ethnicity and customs.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Бобоева Иноят Асроровна, унвонцуи кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти тоцики Донишгоци давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров (Цумцурии Тоцикистон, ш. Хуцанд) E-mail: [email protected] Сведения об авторе:
Бобоева Иноят Асроровна, соискатель кафедры методики преподавания таджикского языка и литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: [email protected] Information about the author:
Boboyeva Inoyat Asrorovna, claimant for candidate degree of the department of Tajik language and Literature Methods of Teaching under Khujand State University named after acad. B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail: [email protected]
