OʻZBEK MILLIY MAQOM SAN’ATIDA ALISHER NAVOIY G‘AZALLARINING O‘RNI Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

O'ZBEK MILLIY MAQOM SAN'ATIDA ALISHER NAVOIY G'AZALLARINING O'RNI

Ilyos Arabov

Yunus Rajabiy nomidagi O'zbek milliy musiqa san'ati instituti

Annotatsiya: Ushbu maqolada O'zbek miliy maqom san'ati, xususan maqomlar ijrochiligi tarixi va rivojlanishida Alisher navoiy she'riyatining ta'siri haqida so'z boradi. Ma'lumki, milliy musiqa tarixi juda ham uzoq o'tmishga borib taqaladi. Milly musiqa an'anasi maqom ijrochiligi an'anasi silsilasi bilan chambarchas holda bizning kunimizga qadar yashab kelmoqda. Uning bunday umrboqiyligiga sabab yuqorida keltirilgandek Sharqning buyuk mutafakkir olimlari-yu shoirlarining salmoqli mehnatlaridir.

Kalit so'zlar: Sharq allomalari, ijod, tarix, maqomlar, ijrochilik, an'ana, milliy musiqa

THE PLACE OF ALISHER NAVOY'S GAZALS IN THE ART OF UZBEK

NATIONAL STATUS

Ilyas Arabov

Uzbek National Music Art Institute named after Yunus Rajabi

Abstract: This article talks about the influence of Alisher Navoi's poetry on the history and development of Uzbek national maqam art, particularly the performance of maqams. It is known that the history of national music goes back to the very distant past. The musical tradition of Milly is closely related to the tradition of maqam performance and has survived to our days. The reason for its longevity is the great work of the great thinkers, scientists and poets of the East, as mentioned above.

Keywords: eastern scholars, creativity, history, status, performance, tradition, national music

Alisher Navoiy she'riyati o'zbek va jahon adabiyotining buyuk merosidir. Navoiy temuriylar davrining atoqli shoiri va mutafakkiri bo'lib, uning ijodi o'zbek va Sharq she'riyati rivojiga katta ta'sir ko'rsatdi.

Navoiy ijod qilgan asosiy janr g'azal edi. Alisher Navoiy g'azallari o'zining go'zalligi, teranligi, hissiyotliligi bilan ajralib turadi. Ularda u sevgi, tabiat, din, falsafa va ijtimoiy masalalar kabi turli mavzularga murojaat qiladi. Uning she'rlari metafora, ramziylik, tilning nafisligi bilan ajralib turadi.

ffciTii^^Bl 170 ISSN 2181-063X/Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

Navoiy qasida (panegirik), muxammas (besh misrali she'r) va ruboiy (to'rtlik) kabi boshqa janrlarda ham ijod qilgan. U so'z ustasi bo'lib, o'z fikrini, his-tuyg'ularini turli she'riy vositalardan foydalangan.

Uning she'riyatining mavzusi juda keng. U hayot va o'lim haqidagi abadiy savollarga murojaat qiladi, inson tabiatini o'rganadi va uning his-tuyg'ularini samimiy ifodalaydi. Uning she'riyatida ham chuqur diniy e'tiqodi, ma'naviy kamolotga intilishi o'z ifodasini topgan.

Alisher Navoiy she'riyati o'zbek adabiyotining muhim bo'lagi bo'libgina qolmay, xalqaro ahamiyatga ham ega. Uning asarlari ko'plab tillarga tarjima qilingan va butun dunyo adabiyotshunoslari va olimlari tomonidan yuqori baholangan. U Sharq she'riyati tarixida o'chmas iz qoldirib, o'zining dilga to'la, go'zal she'rlari bilan shoirlar, kitobxonlar avlodlarini ilhomlantirib kelmoqda.

Maqom sharq she'riyati bilan bog'liq bo'lib, XV asrning atoqli o'zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy g'azallaridan keng foydalanilgan. Shashmqom olti maqomdan iborat bo'lib, uning nasr bo'limi (ya'ni ashula) she'riy baytlar bilan ijro etiladi. Ularning har bir asari o'ziga xos mavzu va ohangga ega.

Shashmaqom - O'rta Osiyo madaniyatida chuqur ildiz otgan o'zbek xalq musiqasining mumtoz janri. Shashmaqom tanbur va dutor cholg'u jo'rligida bastalangan hamda ijro etilgan. Keyinchalik bu musiqa janri milliy ansambllar tomonidan ijro etila boshladi. Akademik Yunus Rajabiy tomonidan ustozlar eshitib notalashtirildi va plastinkalarda muhrlab qo'yildi. Shashmaqom yirik asarlarga Alisher Navoiy g'azallari qo'yib ijro etila boshlandi.

Navoiy nafaqat shoir, balki sozanda ham edi. U bir qancha musiqiy asarlar ham yozgan, ular hozir ham O'rta Osiyoda ijro etilib, mashhur bo'lib kelmoqda. Ulardan "Qari Navo" kuyini misol qilishimiz mumkin. Navoiy o'z ijodiy ishlarida musiqa va she'riyatni uyg'unlashtirib, so'z va ohang uyg'unligini yaratdi.

Demak, maqom va Navoiy san'ati o'rtasidagi bog'liqlik har ikkisi ham O'rta Osiyo madaniy merosining muhim bo'lagi ekanligidadir. Maqom bu hududning xalq an'analari va tuyg'ularini o'zida aks ettiruvchi musiqa janri bo'lsa, Navoiy ijodida uning dahosi, O'rta Osiyo madaniyati va san'ati rivojiga qo'shgan hissasi aks etgan she'r va musiqadir.

Aruz she'rning ritmi va tuzilishini belgilovchi metrikalar tizimidir. Maqom usullari ham aruz vaznidagi ritmlar asosida shakllangan. Bu she'riy san'atning muhim jihati bo'lib, uyg'un va musiqali she'rlar yaratishga yordam beradi. Navoiy aruz ustasi bo'lib, she'riy asarlarida turli metrik sxemalardan foydalangan.

U o'zining "Sabk-i Xuzai" deb nomlangan aruz tizimini yaratdi. Ushbu tizim oltita asosiy metrik shaklga asoslanadi, ularning har biri o'z qoidalari va tuzilishiga ega. Navoiy bu tizimdan foydalanib, uyg'un va musiqali she'rlar yaratgan.

171

ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

Shuningdek, u o'z asarlarida rang-baranglikni yaratish uchun turli metrik sxemalar va uslublar bilan tajriba o'tkazdi. Uning she'riyati metrik shakllarning boyligi va rang-barangligi bilan ajralib turadi, bu uning ijodini o'ziga xos va o'quvchilarni jozibador qiladi.

Shunday qilib, Navoiy aruzga qiziqish ko'rsatib, o'z she'riyatida undan garmoniya va musiqaga erishish uchun foydalangan. Uning aruz sohasidagi mahorati uni o'z davrining eng buyuk shoirlaridan biriga aylantirib, O'rta Osiyoda she'riyat san'atining rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi.

Maqomlarda Alisher Navoiy g'zallari mos kelishining asosiy sabablaridan biri bu she'riyatdagi "Aruz" vaznidir. Maqom usullari aruzdan olib yozilganligi uchun aruzda yozilgan g'azallar vazni va maqomning ayni qaysidir usuliga mos kelib juda go'zal va mos tushadi. Masalan: Shahsmaqomning deyarli barcha Saraxborlari ya'ni Saraxbori Buzruk, Saraxbori Rost, Saraxbori Dugoh, Saraxbori Segoh va Saraxbori Iroq A.Navoiy g'azallari bilan ijro etiladi.

Navoiy she'riyatida maqomlar alohida o'rin tutadi. Ular she'riy va musiqiy san'atni uyg'unlashtirib, go'zal she'rlarni ohangdor qo'shiqlar bilan uyg'unlashtirgan. Har bir maqom ma'lum bir mavzu yoki voqeaga bag'ishlangan bo'lib, shoirning his-tuyg'ulari, fikrlari, falsafasini yetkazadi.

Maqomlar dutor, tanbur, rubob, g'ijjak va boshqa an'anaviy cholg'u asboblaridan foydalangan holda ajoyib musiqa jo'rligi bilan ajralib turadi. Ular o'zgacha muhit yaratib, she'rlarning teran ma'nosini yetkazishga yordam beradi.

Umuman olganda, Navoiy g'azallari uning ijodining muhim bo'g'ini bo'lib, o'zining go'zalligi va teranligi bilan zavqlanadigan she'riyat va musiqaning o'ziga xos uyg'unligini ifodalaydi.

Navoiy musiqaning kishilar hayotidagi ahamiyatini tushungan va unga katta ahamiyat bergan. U musiqa insonning his-tuyg'ulari va ruhiga ta'sir qilish qobiliyatiga ega, va u his-tuyg'ularni va g'oyalarni etkazish uchun ishlatilishi mumkin deb hisoblagan. Navoiy o'z asarlarida o'z fikr va his-tuyg'ularini ifodalash uchun musiqiy metafora va tasvirlardan ko'p foydalangan.

Qolaversa, Navoiy o'z davri musiqa san'atining faol homiysi va tarafdori bo'lgan. U musiqachilarga moddiy yordam ko'rsatib, musiqa iste'dodini rivojlantirishga turtki bo'ldi.

Navoiy merosi bugungi kunda ham O'rta Osiyo musiqa madaniyatiga ta'sir etishda davom etmoqda. Uning she'riyati va falsafasi o'z asarlarida uning g'oyalari va estetikasini aks ettiruvchi ko'plab zamonaviy musiqachilar uchun ilhom manbai bo'ldi.

Shunday qilib, Navoiy professional sozanda bo'lmasa-da, uning O'rta Osiyo musiqa madaniyati rivojiga qo'shgan hissasi musiqani tushunishi va qadrlashi, shuningdek, ijodidan ilhomlanib kelayotgan zamonaviy musiqachilarga ibratdir.

172

ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Matyoqubov O. Maqomot. - T., "Musiqa" 2004.

2. Rajabiy Y. Shashmaqom. I-VI jildlar. -T., 1966-1972.

3. Rajabiy Y. O'zbek xalq musiqasi I-V jildlar. - T., 1955-1960

173

ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)