CC BY
0O'ZBEK ADABIY TILINING AMALIY RIVOJLANISHDAGI MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
1Ochilova Nilufar Kabilovna, 2Erik Dekker
1Ingliz va Fransuz tillari o'qituvchisi, Erkin tadqiqotchi, Fransuz tili Alliansi markazi 2Ingliz tili o'qituvchisi, madaniyatshunos, TUIS https://doi.org/10.5281/zenodo.13960729
Annotatsiya. "Ushbu maqolada ona tilining ahamiyati, uning millatni birlashtirishdagi roli, davlat tili sifatidagi ahamiyati va uni rivojlantirishning muhimligi haqida gap boradi. Muallif ona tilining insoniyatga berilgan eng buyuk ne'mat ekanligini ta'kidlab, uning millatni birlashtiruvchi kuch ekanligini va jamiyat rivojida muhim rol o'ynashini ta'kidlaydi. Shuningdek, muallif davlat tili bo'lgan o'zbek tilining rivojlanishiga oid bir qator omillarni ko'rsatib beradi va uning rivojlanishi uchun xorijiy tajribalarni o'rganish zarurligini ta'kidlaydi."
Kalitso'zlar: o'zbek tili, rivojlanish, madaniyatlar aro birdamlik, hamkorlik.
Yangilanish - bu dunyoga yangicha boqish demakdir. Ildamlab ketayotgan dunyoga yetib olish uchun,eski qarashlardan voz kechib , o'z ilm va tafakkuri hamda o'z qarashiga ega bo'lgan holda faqat oldinga qarab, olg'a qadam bosish demakdir .
Til - Koinotning insoiniyatga bergan eng buyuk ne'mati . Har bir insonning o'z ona tilida ilm olishi, yozishi va gapirishi bu uning oliy burchlaridan biridir. Til millatni birlashtiradi shuning uchun ham ona tili orqali jamiyatdagi turli millatni aynan ona tili birdamlikda yashashga omil bo'la oladi1.
YUNESKO tomonidan 1999-yil noyabrda e'lon qilinganidek, har yili 21-fevralda Xalqaro ona tili kuni nishonlanadi. Xalqaro ona tili kuni "dunyo xalqlari foydalanadigan barcha tillarni saqlash va himoya qilishga ko'maklashish"ga qaratilgan.
Til millatni belgilaydi: Bir millat ular gapiradigan til bilan belgilanadi. Fuqarolarning o'z tilini targ'ib qila olmasligi, bu-aql-zakovati, hamda, millat sifatida o'zligini yo'qotadi, jumladan, ularning kelib chiqishi haqidagi bilimlarni yo'qotadi.
Til sevgini targ'ib qiladi: Til nizolarni hal qiladi va birodarlik g'oyalarini targ'ib qiladi. Shuningdek, akademiklar, adabiyotchilar va ommaviy axborot vositalari orqali munosabatlarni o'rnatadi, kuchli davlat qurishga yagona sabab bo'la oladi. Ommaviy axborot vositalari orqali fuqarolar o'z atrofidagilar haqida ko'proq xabardor bo'lishadi, iqtisodiy bilim va savodxonlik darajasi kuchli davlatga aylanadi.
Azaldan Vatan Onaga qiyoslanadi.
Shuning uchun ham Davlat tili - Ona tili!
Davlat tili bo'lmish O'zbek tili rivojida quyidagicha omillarni ifodalash mumkin : 1. Jamiyat va millatning birligi ona tilini bilishga asoslanadi. Ona tili orqali jamiyat oldidagi egalik va mas'uliyat kuchayadi.
2. Fuqarolarning xohish-istaklari, ehtiyoj va ko'nikmalari ona tili orqali yanada mazmunli ifodalanadi.
3. Og'zaki urf-odat va an'analar ona tili orqali ko'proq saqlanib qoladi.
4.Har qanday jamoa jamiyati ona tili orqali rivojlanib, komillik sari borishi mumkin.
1 Sue Wright: Language Policy and Language Planning: From Nationalism to Globalisation; Springer, 8 april. 2016
5. Tadqiqotchilar har 2 haftada bitta kichik til yo'qolib borayotgan degan xulosaga kelishdi, bu juda xavotirli. Dunyo bo'ylab 6000 ga yaqin tillarning 40 foizi yo'qolib ketish arafasida.
6. Ona tilini bilish tug'ilishdan to o'limgacha boshlanadi va shuning uchun bolaning shaxsi rivojlanishida juda muhim omilga aylanadi.
7. Til nafaqat bir-biri bilan muloqot qilish uchun ishlatiladi, balki jamiyat rivoji uchun shaxsning fikri va ongini birlashtiradigan majburiy kuchdir.
8. Chet tili yordamida jamiyat yoki millat birlasha olmaydi hamda kuchli millatga aylana olmaydi. Jamiyat a'zolarini birlashtirib, birlik va hamjihatlik tuyg'ularini rivojlantiruvchi fakt bu - Ona tilidir.
Biz bundan buyon ona tilimizni xudo in'om etgandek targ'ib qilishimiz va o'zligimiz, kelib chiqishimiz, madaniyatimiz va an'analarimizni asrab-avaylashi uchun uni rivojlantirishga harakat qilishimiz kerak.
O'zbek tili rivoji uchun amalga oshirilishi muhim ishlardan biri bu rivojlangan mamlakatlar tajribasi bilan bo'lishishdir. Janubiy Koreyada tahsil olayotgan davrimda bu mamlakatning rivojlanish davrgacha bosib o'tgan yo'lini o'rganishni boshladim va shuni aniq ishonch bilan ayta olamanki, bu davlatning buyukligi o'z ona tilining rasmi til sifatida jahonda bong ura olishi ekan . Har bir sohada koreys tili birinchi o'rinda turadi hamda bu til orqali davlat, xalqaro, iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy aloqalarni to'la qonli a'lo darajada egallagan .
Biz ham Janubiy Koreya, Amerika, Fransiya kabi rivojlangan mamlakatlar tajribasini o'rgangan holda o'z ilmiy qarashlarimizni ilgari sursak va amalda ko'rsatsak ko'zlagan maqsadimizga qisqa mudatlarda erishgan bo'lamiz .
Bunday iqtiboslardan bir misol sifatida xorijlik tajribali tilshunos Erik Dekkerning Amerikada o'zbek tilini o'rganib, hozirgi kunda O'zbekistonda faoliyatini davom ettirayotgan bir paytda , o'zbek tilining rivoji uchun qanday g'oyalar bera olishi haqidagi suhbatdan parcha keltirib o' tmoqchiman.
- O'bek tili rivojiga tilga bo'lgan muhabbat alohida o'rin egallaydi deb hisoblaysimi ?
- Umuman olganda, bu tilda so'zlovchilar yokida uni o'rganuvchilarning tilga bo'lgan ijobiy munosabatini shakllantirish juda muhim, deb o'ylayman. Ba'zi shogirdlarim o'zbek bo 'Isalarda, ikkinchi til, rus tilida gapirishni ma'qul ko'rishini payqadim, ba'zi o'zbeklar esa o'zbek tilidagi kinoyoki musiqaniyoqtirmasliklarini aytadilar
- O'zbek tilini rivojlantirish uchun qanday go'yalar bera olasiz?
- Menimcha, o'zbek tilini rivojlantirish mumkin bo'lgan sohalardan biri bu online platformalarda o'zbek tili luga'tining to'g'ri ta'minlanishi hamda sun'iy intellekt texnologiyalari sohasidir.
O'zbek tili bilan ishlashda boshqa asosiy tillarga qaraganda ko'proq xatolarga yo'l qo'yayotgandek taassurot olaman. Matndan ovozga o'tish dasturi ham o'zbek tili uchun boshqa tillardagidek yaxshi eshitilmaydi. Bu xuddi jonli ovoz emas balki, robot bir narsani qaytarayotganga o'xshaydi.
Shuni ham qo'shimcha qilishni xoxlar edimki, alifboda bir emas undan ortiq ikkinchi alifboning mavjudligi ham til rivojining zaflashishiga omil hisoblanadi hamda bu til o'rganuvchilarning maqsadlarini cheklashga sabab bo'lib qolaveradi.
- Amerikada o'zbek tilini o'rganish bo'lgan markazlarni bilasizmi?
- Ha, 2023-yilda men kam o'qitiladigan tillar milliy kengashi (NCOLCTL) konferensiyasida ma'ruza qildim va Viskonsin universitetidan Markaziy Yevrosiyo tadqiqotlari yozgi instituti (CESSI) haqida risola oldim. O'zbek va boshqa Markaziy Osiyo tillari veb-saytiga ko'ra, u yerda o'qigach, odatda boshlang'ich yoki o'rta daraja sertifikatlari olish mumkin ekan . O'zbek tilini o'rganishni boshlaganimda qo'llagan asosiy darslik muallifi Nigora Azimova ham Indiana universiteti Markaziy Osiyo mintaqasi tillari markazi (CeLCAR) til mutaxassisi hisoblanadi. Indiana universitetining Markaziy Yevroosiyo tadqiqotlari bo'limi AQShda "to'rt darajali o'zbek tili "ni taklif qiluvchi yagona universitet ekani aytiladi. Indiana universiteti o'zbek tiliyo'nalishi bo'yicha bakalavr darajasini ham taklif etadi2.
- Sizningcha, jahon talablariga mos keladigan til markaziga ega bo'lish uchun nima qilish kerak?
- O'zbek tilini o'rgatuvchi markaz yetarli resurslarga, malakali kadrlarga ega bo'lishi kerak, deb o'ylayman. O'zbek tilini o'rganish uchun darsliklar, audiovizual materiallar yoki telefon ilovalari kabi ko'plab manbalar mavjudligi, xorijlik til o'rganuvchilarni yana ham o'ziga jalb etgan bo'lar edi
- O'zbekistonda o'zbek tilini o'rgatish markazlari haqida bilasizmi?
- Yaqinda men Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o'zbek tili va adabiyoti universiteti qoshidagi o'zbek tili maktabi haqida bilib qoldim va u yerda o'qish uchun ro'yxatdan o'tdim. U yerda ko'plab xorijliklarning o'zbek tilini o'rganayotgani haqida eshitdim. Uyerda, ko'pchilik koreyaliklar ham o'zbek tilini o'rganishar ekan. Shu bois, u yerda ta'lim olishningyaxshi tomonlaridan biri, xorijiy tilni biladigan mutaxassislar ta'lim berishadi va bu menga o'xshagan o'rganuvchilar uchun judayaxshi imkoniyat . Yana qulay tomoni shundaki u mening ish joyim va uyim yaqinida joylashgan.
Shuningdek, men boshqa til markazlari tashqarisida o'zbek tilini reklama qiluvchi belgilarni ko'raman, lekin ular chet ellik o'quvchilar uchun mo'ljallanmaganligi uchun xorijlik o'rganuvchilarningyo'lini to'sib qo'yishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan misoldan shuni tushunishimiz mumkinki , o'zbek tili rivoji uchun kamchiliklarni tan olgan holda birgalikda ,hamjihatlikda harakat qilsak , Yurtboshimiz aytganlaridek, buyuk marralarga erishamiz3.
2 https://melc.washington.edu/programs/turkic
https://www.washington.edu/students/crscat/uzbek.html
3 gazeta.uz; 21 oktabr 2023
