CC BY
4ОЦУШЫНЬЩ ОЙЫН ЖYЙЕЛI ЖЕТК1ЗУ ДАГДЫЛАРЫН ДАМЫТУ YШIН О^ЫТУДЫЦ ЦАНДАЙ ЭД1С-ТЭС1ЛДЕР1Н ЦОЛДАНГАН ТИ1МД1?
САНСЫЗБАЕВ ЕСБОЛ ЕРГАЛИЕВИЧ
География пэш муFалiмi, Эскемен каласы химия-биология багытындагы Назарбаев
Зияткерлiк мектебi
Аннотация. Ортацгы сынып оцушыларыныц сабац барысында ойын сауатты жэне ЖYйелi турде ауызша жэне жазбаша баяндауы жш ацсап жатады. Сондыцтан оцушылардыц вз квзцарасын ауызша жэне жазбаша ЖYйелi жетюзу дагдыларын дамыту оцытудыц тиiмдi эдстэсыдерт аныцтау взектi болып табылады. Осындай тиiмдi оцыту эдютерт аныцтау мацсатында ЖYргiзiлген сабацты зерттеу жобасыныц кезектi менщ эрттестермен талцылап. ,
Зерттеудщ мацыздылыгына келсек, эрiптестерiмен бiрлесiп сабацты бацылау, талдау арцылы оцушылардыц вз беттерiмен зерттеу ЖYргiзiп, жауаптарын да вз беттерiмен тужырымдай алатынына квз жеттздт, оцушылар вз жасына сай оцу дагдыларын кврсетт, ойларын ЖYйелi цурып, ауызша жетшзе алды, бершген оцу мацсаты жэне сабац тэжiрибесiн зерттеу жумысыныц негiзгi мацсаты орындалды деген тужырым жасалды.
Зерттеудщ нэтижестде эрттестермен бiрлесiп жоспарлау жэне сабац барысында оцушы эрекетт бацылау арцылы сабац барысын зерттеу сабацты втшзу сапасын жацсартуга мYмкiндiк беретшне квз жеткiзiлдi; усынылган эд^тер сабацта цолданылып, олардыц артыцшылыгы жэне кемшыт аныцталды. Сабацты зерттеу эрекеттщ цорытындысы бойынша эрттестермен бiрiгiп жасалган мектеп штде эд^темелт цурал шыгарылды.
Клт свздер: зерттеу, Lesson Study (LS), эдт, тэсы, сабац академиялыц ты,, табжи аумацтыц кешен, карта, орман белдеулерi, twig-bilim.kz, бейнефильм, сурет, тврт свйлем.
Макалада сабакты зерттеу эрекет аясында етюзшген сабакты талдау корытындысы бершген. Сабакты жоспарлау, етюзу жэне нэтижесш талдау барысында эрттестермен акылдасу, талдау жэне птрталасу барысы, езшдш рефлексия нэтижес усынылады.
сынып бойынша жоспарланган бул сабак такырыбы «СолтYCтiк жэне Ощуспк орман белдеулершт орналасуы». Бул такырып осы сыныптыц оку багдарламасыньщ «Табиги аумактык кешендер» тарауына жатады. Бул тарауда карастырылатын материал алдыцгы белiмдерде, ягни, географиялык зерттеулер, картография жэне Жердщ барлык кабыктары туралы алган бшмге CYЙенедi. Ал осы тарауда игершген бiлiм, ез кезепнде кейiнгi, элеуметтiк жэне экономикалык география тарауларында игерiлетiн бiлiмге непз болады. Накты осы сабактыц максаты: табигат кешендершщ ерекшелiктерiн тYсiнiп, талкылай отырып сипаттау, такырыптык географиялык карталар жэне суреттер аркылы бершген орман белдеулерше сипаттама беру; СолтYCтiк жэне Ощуспк орман белдеулерiн картага белгiлеу[1].
Бул сабак эрiптестерiм, тарих пэшшц муFалiмi Т.А. жэне казак тш пэншщ муFалiмi Р.Н. бiрлесiп жобалаFан Lesson Study (LS) [2] жумысыныц аясында жоспарланды. Зерттеу жобамыздыц проблемалык такырыбы: «Окушыныц ез кезкарасын жYЙелi жеткiзу даFдыларын дамыту Yшiн окытудыц кандай эдiс-тэсiлдерiн колданFан тиiмдi?» [2].
Сабакты зерттеу жумысыныц фокусындаFы бул сынып окушыларыныц акпаратты кабылдау ерекшелiктерi бойынша тец жартысы аудиал, жартысына жуыFы визуал, ал бiразы аралас типке жатады. Сыныптыц бшм децгей жаман емес, алайда окушылардыц кеп белiгi ана тiлiнде ез ойларын жYЙелi тYPде, дэлелдi жэне тустшт жеткiзуi жеткiлiксiз децгейде. Сондыктан колFа алFан зерттеуiмiздiц басты максаты окушылардыц ез кезкарасын жYЙелi жетюзу даFдыларын дамыту Yшiн тиiмдi болатын окытудыц эдiс-тэсiлдерiн аныктау болды.
Окушылар шшен бакылау фокусына алынган темен дeцгeйлi (А) окушы ез кезкарасын жYЙелi жеткiзуде алынган акпарат бойынша дэлелдеме келтiредi, бейнефильмде жэне мэтiнде айтылган ойга ез кезкарасын бiлдiредi, птрш емiрмен байланыстыра айтуга жэне корытынды шыгаруга тырысады деп болжанды.
Орта дeцгeйлi (В) окушы алынган акпарат бойынша кемшде eKi дэлелдеме келаре алады, бейнефильмде жэне мэтiндe айтылган ойга ез кезкарасын накты бiлдiрeдi, пiкiрiн емiрмeн байланыстырып, пiкiрталас бойынша корытынды шыгара алады.
Жогары дeцгeйлi (С) окушы алынган акпарат бойынша бiрнeшe дэлелдемелер кeлтiрe алады, бейнефильмде жэне мэтшде айтылган ойга ез кезкарасын сыни т^ргыдан бiлдiрeдi, пшрш емiрмeн байланыстыра айтады, багалайды сонымен катар пiкiрталас нэтижeсi бойынша корытынды шыгарып, усыныс жасай алады.
Аталган сыныптыц пэн бойынша оку багдарламасыньщ айкындалган окыту максаттарыныц дамытатын оку дагдылары сабактаса отырып, Yшiншi токсанда кYPдeлeнe тYсeдi. Накты осы такырыпты мецгеру барысында бiлу, тYсiну дагдыларымен катар, бiлiм алушылардыц ез бетшше жумыс iстeуi аркылы, колдану жэне коммуникациялык дагдыларын дамыту кезделген.
Сабактыц бастапкы кезещнде, казак тiлi пэш м¥Fалiмi Р.Н. усынысы бойынша, окушылардыц бiр-бiрiнe жаксылык пен сэттiлiк тiлeуi аркылы, жаFымды моральдш-психологиялык ахуал уйымдастыра отырып, олардыц сабакка кызыFушылыFын ынталандырып, такырыпка зeйiнiн арттыру Yшiн «Жылулык шецберЬ» тэсiлiн колдануды ¥ЙFардык. Осыдан кeйiн жаца такырыпты окушылардыц топтык жумыс аркылы мецгеруше тиiмдi жаFдай жасау Yшiн эрине сыныпты топка белу эдiс-тэсiлдeрiн ойластырдык. Топта оцтайлы жумыс Yш-терт бала болFанда жYрeтiндiктeн, сыныпты бес топка белудi жен кердiм.
Топтардыц атауларына жаца такырыптыц ^ымдарын: «^ылкан жапыракты орман», «Жалпак жапыракты орман», «Экваторлык ылFалды орман», «Аралас орман», «iK¥рFак зоналар ормандары» деп алдым. ОндаFы максат окушыларFа такырыпка кызыктыру жэне акпаратты зерделеп болжау аркылы сабак такырыбын аныктауына кепiр жасау. Бул жерде окушылар топ атауларын байкай отырып, жер бетшдеп орман тYрлeрiнiц атаулары жайлы алFашкы тYсiнiгi калыптасуына косымша кемек болуы керек деп болжадык. Бул тэсiл зерттеу фокусындаFы окушылар шшде, эсiрeсe В окушыFа жаксы эсер ету керек деп болжадык. Эйткеш кинестетик болып табылатын окушы, бакылау фокуста алдына Yлeстiрeр таратпа парактарда ормандардыц сурeттeрi болса, топ парталарында суретпен катар орман атаулары жазылFан кюветтер туратын болады. Окушылар орман тYрлeрiнiц сурeттeрi бейнеленген тшдей паракшаларFа карап тYсiнiп, топтарFа бiрiгeдi. Содан соц топтарFа бiрiккeн окушыларFа баFыттаушы сурактар койылып, сабактыц такырыбына болжау жасау аркылы такырып аныкталады деп жоспарланды.
Сабак еткiзгeлi отырFан сынып окушыларыныц жартысы аудиал, ал жартысына жуыFы визуал болFандыктан, олардыц осы кабылдау eрeкшeлiктeрiн ескере отырып такырып бойынша оку бейнефильмш керсeтудi ойладым. Орман бeлдeулeрiнiц сырткы бeйнeсi жэне iшкi тYрлiк eрeкшeлiктeрi туралы тYсiнiк болуы Yшiн, Twig-bilim.kz бiлiм беру ресурстары сайтынан «Тайга» жэне «Тропиктш ылFалды ормандар» оку бейнефильмдерш катар керсeтудi ¥ЙFардым. Окушылар фильмдi карап болFан соц, алFан мэлiмeттeрiн такырыптык карталардан алFан акпаратпен салыстыра отырып, эр бiр орман тYрiнiц географиялык таралуын талкылап, ормандардыц таралуын кeскiн картаFа бeлгiлeп шыгуы керек [3,4].
География пэнiнiц тарих жэне казак тш пэндeрiнeн ерекшелш - iс-тэжiрибeлiк эрeкeттiц басым болуында, сондыктан, эрiптeстeрмeн бiргe тэжiрибeнi зерттеу жумысымыздыц максатына жету Yшiн, окушылардыц ез ойларын толыкканды жeткiзуiнe мYмкiндiк бeрeтiн эдiстi осы сабакта да камту бiраз мэселе болды. Эйткеш, ю-тэж1рибелш жумыс уакытты кебiрeк белудi кажет eтeдi. Алайда iс-тэжiрибeлiк даFдыны калыптастырумен катар пэн бойынша окушылардыц ездершщ пiкiрiн, тYЙгeн ойын жYЙeлi
жетюзе 6rnyi де соншалыкты мацызды. Осыны ecKepin, сонымен 6ipre жеке жэне топтык жумыстарды 6ipiKTipy Yшiн, тэжipи6eнi зерттеу жобамызда зерттеуге алынган «Терт сейлем» эдiciн орынды колдану керек болды. Сондыктан аталган эдicтi осы сабак максатында карастырылган ормандардыц таралуыныц, к¥рамы мен экологиясыныц epeкшeлiктepiн талдау корытындысын ортага салу кeзeцiндe колдану жен деп санадым. Бул ойымды эpiптecтepiммeн акылдасып, пысыктадым.
Окушылардыц ез ойларын жетюзу барысында аyызeкi тiлдeн геpi академиялык тiлдi устануын кадагалау жэне соган багыттау Yшiн, эpiптecтepiммeн акылдаса отырып теракты тipкecтep 6epyдi жен кердш. Бул окушылардыц жумысын багыттай отырып, ез безмен жумыс icтey жылдамдыгын да арттыруга, жэне уакытты Yнeмдeyгe мYмкiндiк 6epeдi. Ол Yшiн окушыга тiкeлeй нускаулык болмас Yшiн, мен топтык жумыска таратуга накты сез тсркестерш, мысалы: cолтYCтiк орман белдеу^ экваторлык ылгалды орман 6eлдeyi, географиялык зацдылык (тар), климат кеpceткiштepi, муссондык ормандар, жер 6eдepi, географиялык ендш, жeткiлiктi ылгалдылык, орманныц агаш к¥рамы сиякты сез тipкecтepiн топтастырып, таратпа парак дайындадым.
Окушылар алдыцгы такырыптарда сипаттамаларын зерделеген табигат кешендершщ epeкшeлiктepiн, eндi такырыптык карталарды пайдаланып жэне косымша мэтiндiк материалды зерделей отырып, орман белдеулершщ мысалында табигат зоналарын жоспар бойынша сипаттауы керек. Бул жерде окушылардыц ез безмен зерттеу жYpгiзe 6iлy нeгiздepiн, географиялык нысандарды кecкiн картага тYcipe бшу дагдыларын кеpceтyi керек. Осы топтык жумысты уйымдастыруда окушыларды саралай окыту эдicтepiн колдану жолын ойластырдык. Нактырак айтсак, окушылардыц iшiнeн дагдылары жогарылары топ жумысына жeтeкшiлiк eтiп немесе тапсырма максатына жетуге кажeттi идеяларды ойлап шыгарушы, ойды тужырымдаушы топ мYшeлepi кызмeтiн аткарады деп жоспарладык.
Алынган 6iлiмдi кecкiн картамен жумыс icтey аркылы 6eкiтy кeзeцiндe эр топтыц мYшeлepi ездepiнe 6елiнгeн орман белдеушщ шекараларын кecкiн картага тYcipгeн соц, сынып iшiндe сагат тш жYpiciнiц багытымен ауыса отырып, баска топтарга барып олардыц карталарына сол жумысты кайталау керек болады. Соныц барысында эр топ баска топтардыц жумысымен танысып, ормандар географиясы бойынша ездершщ 6iлiмдepiн калыптасуына мYмкiндiк бepiлeдi деген оймен осылай жоспарланды.
Сабактыц корытындысында окушыларга 6epiлгeн сурактар бойынша сабакта не унаганын, унамаганын, не бшгенш, нeнi 6iлгiлepi кeлeтiнiн стикерлерге толтыру усынылады. Осы рефлексия тYpi аркылы окушы сабак барысында езшщ алган 6iлiмi мен дагдыларын айкындайды.
Окушылардыц жепспктерш багалау бойынша эpiптecтepiммeн акылдаса отырып токтаганымыз: орман 6eлдeyлepiн кескш картага тYcipyiн окушылар топтык жумыс барысында 6epiлгeн багалау кpитepийлepi бойынша езара багалайды, окушылардыц топтык талкылау нэтижeciн «терт сейлем» эдici бойынша ортага салу нэтижесш «ею жулдыз, 6ip тшек» эдici аркылы окушылардыц езара багалауына салу керек жэне муFалiм езiнiц кepi байланысы аркылы окушыларыц жауаптарына формалды жэне формалды емес тYpдe 6аFа 6epiп отыру керек деп шeштiк. Бул жалпы тэжipи6eнi накты осы cа6актаFы колдануын аса epeкшeлeмeдiк [5].
Сонымен, LS аясында эpiптecтepiммeн 6ipлeciп куpFан сабакты жоспар бойынша еткiздiм. Сабактыц алFашкы кeзeцiнeн окушылар сабак такырыбына кызы^ушылык танытып, 6iлiмдi игеру 6аFытында бeлceндi эрекет eттi. ЖоcпаpлаFандай, сабактыц такырыбын аныктауда ойлаFан эдiciм шынымен тиiмдi болды. Эйткeнi топтаpFа беле отырып, сабак такырыбын аныктау, 6ipiншiдeн, уакытты Yнeмдeyгe мYмкiндiк берсе, eкiншiдeн, окушылар орман суреттерш жэне атауларын cэйкecтeндipy барысында кiшiгipiм проблемалык жаFдаят туындап, тYpлi 6eлдeyлepдeгi ормандардыц сырткы epeкшeлiктepi туралы алFашкы жэне 6аFыттаyшы бшм нeгiзi калыптасуына мYмкiндiк 6epдi.
Такырып бойынша мэлiметтердщ кернекшгш арттыруга багытталган Twig-bilim.kz бшм беру ресурстары сайтынан алынган бейнефильм ез кызметш негурлым толы; аткарды. Олай дейтiнiм, орман турлершщ ерекшелштерш талдаганда, окушылар бейнесюжетте баяндалган мэлiметтердi колданганын, берiлген косымша мэтiндегi мэлiметтермен салыстыру жYргенiн бакылау барысында байкадык. Мысалы, кабылдауы бойынша визуал болып келетiн Б окушы топ мYшелерiне орманныц географиялык жагдайын талдау бойынша бейнесюжеттен алган акпараты орынды келаре отырып, пiкiрлерiн косты, ал орманныц орналасуын кескiн картага тYсiру кезшде жетекшi ролдi алды. Мэтiн мен картаны гана пайдаланып жумыс ютеу керек болган кезде ол жупта не топта кебiне жетекте болатын. Осы сиякты окушыларды зерттеу барысында окушылардыц кабылдау ерекшелiктерiн ескере отырып сабакты курудыц мацызын терец тусшдш деуге болады.
Кескiн картага барлык орман белдеулерiнiц шекараларын тYсiру кезещнде оку максаты бiршама децгейде орындалды деуге болады. Окушылар ез жумыс белiктерiн орындай отырып, баска топтардыц жумыстарына дэлдiгi, мукияттыгы, шартты белгшерге сэйкестiгi тургысынан бага бердi. Жумыстарды шолып шыккан соц, езiм де сындарлы керi байланыс бердiм, солайша бул кезецнiц корытындысы жасалды.
Бул жерде осы жумыс бiршама децгейде орындалды деуiме келсем, картамен жумыска бул сынып окушылары Yшiн уакыт аз белiнгенi байкалды. Келесiде бул жумысты жоспарлаганда окушыларга орман шекараларыныц дайын сулбалары берiлген кескiн карталар бершсе жумыс жылдам жYрер едi деп шештiм. Бул ой жоспарлау барысында келсе де, ондай кескш картаны таппаган едiм. Ендi колдан шаблон жасау кажет деп ойладым. Ал зерттеу тобындагы эрiптестерiммен акылдасканда, олар кескiн картамен жумысты топ мYшелерi бiрге орын ауыстырганша, бiр-бiрден эр топка белiнiп жумыс ютесе косымша уакыт Yнемделер едi деп акыл косты. Алайда, окушылар топпен ютеген жумысты жеке болган жагдайда толык орындай ала ма? Бул сурактыц жауабын осы жумысты баска сыныптарда да еткiзу барысында зерттеп аныктау керек.
Келесi топтык жумыстыц максаты, алдындагы бейнесюжет, таратпа мэтш мен суреттердi зерделей отырып, жинактау жэне талдау жYргiзу аркылы ормандардыц географиясы, экологиялык ролi мен кауiптерi жайлы корытынды жасап, ортага салу болатын. Осы топтык жумыс нэтижесш коргауга окушылар ьщыласы жогары болды - бул осы сыныптыц тагы бiр ерекшелiгi, ягни олардыц басым белiгi, кате болса да, ез ойларын айтуга тосылмайды. Алайда, койылган талап бойынша, топ мYшелерi птрлерш езара ой белiсiп, тужырымын айтуга спикер шыгарды.
Эздерi теселiп калган «Терт сейлем» эдiсi бойынша эр топтыц жумыс нэтижесiн ортага салганда, пiкiр айту, оган дэлел келтсру жэне емiрмен байланыстыра мысал келтсру бойынша киындык болган жок. Барлык топтардыц жауаптарында да жумысты багалау критерийлерiне сай орынды ойлар айтылды. Алайда, окушылар эр топта, жалпы алганда жумысты орындаганымен, жауаптар мен ойлагандай толыкканды болмады жэне корытынды тужырымдауда ез зерттеу нэтижелерiне карама-кайшы пiкiрлер де айтылды. Мысалы, окушылар экваторлык белдеу ормандарыныц экологиялык кауiптерi туралы айтып, мысал келтiруде экваторлык белдеудщ климаты туралы бiлiмнiц жетпегендЫ байкалды. Сондыктан, окушылардыц жауабына пэн маманы ретiнде алгашында толык канагаттанбагадым.
Сонымен, эрiптестерiммен сабакты талкылай отырып, окушылардыц зерттеудi мYмкiндiгiнше ез беттерiмен жYргiзгенiн, жауаптарын да ез беттерiмен тужырымдаганын бакылау нэтижесiнде, окушылар ез жасына сай оку дагдыларын керсеткендштен жэне окушылар ойларын жYЙелi курып, ауызша жеткiзе алгандыктан, бул такырып бойынша оку максатына жеттiк жэне бiздiц тэжiрибенi зерттеу жумысымыздыц непзп максаты орындалды деген тужырымга келдш.
Сабакты талкылау нэтижесiнде келесi сабакты жоспарлауда уакытты тиiмдi колдану, сынып окушыларыныц ерекшелштерш ескерiп тапсырмалар куру туралы эрiптестерiмнен
усыныстар алдым. 0зiм, окушылардыц ездiк жумысына нeFуpлым толык, тYciнiктi нускаулык 6epiп, жумыс жылдамды^ын арттырсам деген оЙFа кeлдiм.
Жалпы эpiптecтepмeн 6ipлeciп жоспарлау жэне сабак барысында окушы эрекетш бакылау аркылы сабак барысын зерттеу сабакты еткiзy сапасын жакcаpтyFа мYмкiндiк беретшше кез жeткiздiк.
1. Оку баFдарламасы «Назарбаев Зияткeрлiк мeктeптeрi» ДББ¥ - NIS-Program
2. Lesson Study: нускаулык. Пит Дадли. Кембридж, 2011
3. Тайга орманы. https://twig-bilim.kz/kz/film/the-taiga-forest
4. Тропикалык ы1еталды ормандар. https://twig-bilim.kz/kz/film/tropical-rainforests
5. Бeлсeндi оку мен окытуда колданылатын эдютер: эдiстeмeлiк курал./кураст. С. Симбаева.- Нур-Султан: «Туран-Астана» унивeрситeтiнiц баспаханасы, - 2019.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
