CC BY
5ЭОЖ 374.1
ОЦУШЫЛАРДЫЦ САБАЦТАН ТЫС КЕЗДЕГ1 БОС УАЦЫТЫН ¥ЙЫМДАСТЫРУ
БОЙЫНША ЭД1СТЕМЕЛ1К ¥СЫНЫСТАР
КУДАРОВА НАЗГУЛЬ АБИЛЬБЕКОВНА
Астана халыкаралык университетшщ PhD докторы, кауымдастырылган профессор,
Астана, ^азакстан
Ацдатпа: Бул мацала оцушылардыц сабацтан тыс уацытта бос уацытын уйымдастыру бойынша эдттемелж усынымдар болып табылады. Сабацтан кешн оцушыларга цызыцты жэне мазмунды багдарлама цурудыц мацыздылыгын егжей-тегжейлг сипаттайды. Мацалада бшм беру ic-шараларын тацдау жэне ата-аналармен взара эрекеттесу сияцты мацызды аспекттер цамтылган. Дурыс уйымдастырылган бос уацыт текуацытты втшзу тэсш гана емес, сонымен цатар оцушылардыц жеке басыныц дамуына ыцпал ететт бшм беру процестщ мацызды бвлт екетн атап кврсетедi. Осылайша, мацала оцушылардыц сабацтан тыс уацытта бос уацытын уйымдастырудыц мацыздылыгын олардыц yйлесiмдi даму цуралы реттде кврсетедi.
ЮлттЫ свздер: Бос уацыт, тэрбие беру, тэрбие мэселеЫ, тулгалыц даму, цазац мектебi, мугалiм, оцушы.
Сабактан тыс жумыстар казiргi бшм беру процесшде ерекше езектшкке ие. Бул студенттерге стандартты оку багдарламасынан тыс кызыгушылыктары мен таланттарын дамытуга мурша береди Мундай ю-шараларга катысу топтык ецбек, кешбасшылык жэне шыгармашылык ойлау сипатты накты емiрде пайдалы болатын дагдыларды калыптастыру аркылы тулганыц жан-жакты дамуына эсер етедь Сабактан тыс жумыстар балалар мен жасеспiрiмдердi элеуметтендiруде мацызды рел аткарады, оларга достар табуга жэне тулгааралык байланысты кYшейтуге кемектеседi. Сонымен катар, ол жастарга езiн-езi керсетудщ сындарлы тэсiлдерiн усына отырып, девиантты мшез-кулыктыц алдын алудыц тиiмдi куралы бола алады. МуFалiмдер мен ата-аналар мундай iс-шараларFа катысу окуга деген ынтаны арттыратынын жэне оку Yлгерiмiн жаксартуга ыкпал ететiнiн байкайды. Жылдам езгеретш галам жагдайында сабактан тыс жумыстар жастарды келешек кэсiби эрi дербес емiрiне дайындаудыц мацызды факторына айналуда. Осылайша, сабактан тыс ю-шараларды бiлiм беру процесiне бiрiктiру Yйлесiмдi жэне олжалы тулганы калыптастырудыц непзп элементi болып табылады. Баланыц рухани дамуы мен кемел жетiлуiне ыкпал ететш мерекелер жиi еткiзiлiп турса, улттык мYлiкпен жабдыкталган ойын белмелерi кебiрек ашылса деп ойлаймыз. Батырлар, гуламалар мYсiнi орнатылган балалар саябактарын ашу да - жас ескшдердщ улттык санасын оятар едi. ¥лттык рухты умытпай жандандырсак ^азакстан кашан да алда болады. Адамзат еркениетшщ улы жемiсi - ез урпагына бYкiл дYниедегi барлык жаксылык атаулыны тiлей отырып, кезi ашык, кеюреп ояу, санасы биiк толыкканды азамат болып тэрбиеленш шыгуы. ^ай ел болмасын ез когамындагы жас урпак екiлдерi жан - жакты жетшген, акыл, парасаты кемелденген, ойлау ерiсi галамдык талаптарга сай мэдениеттi, бшмд^ ецбеккор азамат болып есуiн басты орынга кояды. ^азiрri жастарымыздыц анасын карттар YЙiне еткiзу, тYнгi клубтарга деген кумарлык, нашакорлык, т.б. жаман кылыктарга
БАЦТИЯРЦЫЗЫ ЭСЕМ
Астана халыкаралык университетi, 3 курс студентi, Астана, ^азакстан
КУСАЙНОВА АЙША ГАЛЫМКЫЗЫ
Астана халыкаралык университетi, 3 курс студент^ Астана, ^азакстан
эуестенуi кебейе берсе, улттык болмысымыздыц жогалатыны айтпаса да туашкть Осындай жан тYршiгерлiк кубылыстардан кутылудыц бiр жолы - тэрбие [1].
Балалардыц бос уакытын тиiмдi уйымдастыруда косымша бiлiм берудщ де эсерi мол. Мектептен тыс бос уакытын тшмд^ кызыкты еткiзу Yшiн жаца технологияларды Yнемi колданып отыруымыз керек. Жас буын бос уакытында салауатты емiр салтын сактап, театрга барып, енер туындыларын тамашалап ютап окумен еткiзсе, баска арзан сауык - сайраннан кашы; жYрсе екен деймiз. БYгiнгi заманда халык езшщ Yш коркынышын ортага салады: Бiрiншiден сэбиiне « Бесiк жырын » айтып бере алмайтын аналардыц кебешп бара жатканынан коркамын; екiншiден, немерелерше ана тiлiнде ертегi айтып бере алмайтын эжелердщ кебейiп бара жатканынан коркамын; Yшiншiден, салт - дэстYPдi кадiрлемейтiн жас урпактыц есiп келе жатканынан коркамын, олардыц кекiрек кезi сокыр бола ма деп коркамын. ¥лттык рухтан журдай болып калган адамдар кеп емес, бiрак бар... Бшм саласындагы мемлекеттiк зацдар мен ресми кужаттарда жас урпактыц шыгармашылык рухани жэне дене мYмкiндiктерiн дамыту, адамгершiлiк пен салауатты емiр салтыныц берiк негiздерiн калыптастыру, жас урпактыц жеке басыныц дамуы аркылы интеллектш байытуга, дарындылыгын дамытуга баса назар аударылган. Жас урпактыц рухани эстетикалык, ДYниетанымдык кезкарасын калыптастыру Yшiн баланыц бос уакытын тиiмдi уйымдастыру мацызды мшдеттердщ бiрi. Бос уакытты уйымдастырудыц тагы бiр тиiмдiлiгi Yздiксiз бшм берудi жетiлдiру мэселесi де себш тигiзедi. Бос уакыт тек кещл кетеру емес, ол баланыц ез бетшше жумыс iстеуiне, енер тYрлерiмен танысуына жэне енерге талпынуына жагдай жасайды. Бос уакытты дурыс уйымдастыра бiлгенде гана олардыц танымдык жэне шыгармашылык мYмкiндiктерiн дамытуга жагдай туады. Бос уакытты уйымдастырудыц болашакка типзер пайдасы зор. Осы аркылы олардыц когамдагы орнын табуга негiз каланады.
Сабактан тыс жумыстарды сэттi уйымдастыру Yшiн келесi эдiстемелiк усыныстарды ескеру кажет:
1. Жеке кезкарас: эр окушыныц кызыгушылыктары мен кажеттiлiктерiн ескеру, тацдау мен езiн-езi жYзеге асыруга мYмкiндiк беру.
2. Оку YДерiсiмен Интеграция: сабактан тыс жумыстарды бшм беру багдарламасымен байланыстыру, ол сабакта алган бiлiмдерiн толыктырады жэне терецдетедг
3. Ата-аналардыц белсендi катысуы: отбасылык байланыстарды ныгайтуга жэне балалардыц ынтасын арттыруга ыкпал ететiн iс-шараларды уйымдастыруга жэне еткiзуге ата-аналарды тарту.
4. Сырткы уйымдармен ынтымактастык: демалыс багдарламаларын байыту Yшiн мэдени мекемелермен, спорт клубтарымен, когамдык уйымдармен езара ю-кимыл.
^азiрri мектептерде тэрбиенiц сапасына, эдiс - тэсiлдерiнiц мазмунына, максатына зор кецiл белуде жэне жацаша кезкарастар калыптастырылуда. Жаца талап негiзi каркынды еркениет багыттарынан калыспай, терец бiлiмдi игеру. Осыган орай, казак мектептершщ окыту жYЙесiнде элемдiк жэне улттык негiзде жеке тулганы дамыту Yшiн ете орынды жагдайлар жасалып, нэтижелерi керiнуде болашак урпакты тэрбиелеу ец басты мiндеттердiц бiрi - мектеп окушыларыныц iс-эрекетiн iзгiлендiрiп, рухани дамуыныц дурыс жолга койылуы. Ол Yшiн окушылардыц жеке тулгалъщ касиеттерш гуманистiк багытта тэрбиелеп, олардыц алдын - ала шыгармашылыкпен дамытуына жол ашу. Тэрбие берудiц кез - келген жYЙесiнiц негiзгi максаты - бшм алушы (окушы) тулгасыныц дамуы женшде айта келе, ец алдымен казiргi замандагы педагогикалык психологияныц непзп ережелерiнiц бiрiн атап ету кажет, оган сэйкес окыту адамныц психикалык жэне жалпы алганда, тулгалъщ дамуыныц шарты гана емес, сонымен катар оныц негiзi жэне куралы болып табылады. Окыту мен дамытудыц ара катысыныц сипаты туралы сурак та мацызды.
Тэрбие процесшщ барлык кезещнде белгiлi бiр сапалар калыптасады, бiрак эр жеке сыныпта тэрбие эдiсi езгерiп отыруы тиiс. Бiрiншi сыныпка дэл келетiнi, Yшiншi сыныптагыларга сэйкес келмейд^ ал бесiншi сыныптагылар оны кабылдамауы мYмкiн. Тэрбиеленушiлердiц жекелiк жэне тулгалъщ ерекшелiктерi. Жалпы эдiстер, жалпы
багдарламалар тэрбиелш езара эрекеттеп тек бастама гана. Жекелш жэне туеталык тYзетулер кажет. Инабатты тэрбиешi ез эдiстерiнше эр туетаныц езiне тэн кабшеттерш дамытуга, оньщ езiндiк касиеттершщ сакталуына, «мендш» белгшерш калыптастыруга мYмкiндiк беретiн эрекеттердi жасайды.
Мектеп емiрiне белсендi катысатын ата-аналар балаларыныц кызыгушылыктары мен кажеттшктерш жаксы тYсiнiп, олардыц кумарлыктарын сактап, пайдалы iс-эрекеттердi бастайды. МуFалiмдер ез кезепнде окушылардыц энергиясын олардыц таланттары мен кабшеттерш дамыта отырып, дурыс баFытка баFыттауFа кемектесетш бiлiм мен тэжiрибеге ие. Ата-аналар мен тэрбиешiлердiц бiрлескен кYш-жiгерi балалар колдау мен Шабыт сезiнетiн колайлы орта жасайды. Мундай кауымдастыктар тек академиялык жетiстiктерге Fана емес, сонымен катар мектеп окушыларыныц жеке есуiне де ыкпал етедь Бiрлескен iс-шараларды, Yйiрмелердi жэне жобаларды уйымдастыру мектеп пен YЙ арасындаFы байланысты ныFайтады, оку процесiн кызыкты эрi бай етедi. Нэтижесiнде балалар командада жумыс iстеуге, бастамашылык пен жауапкершшкп керсетуге Yйренедi, бул олардыц болашаFына оц эсер етедi. Осылайша, ата-аналар мен муFалiмдердiц ынтымактастыFы сабактан тыс жумыстарды сэттi уйымдастырудыц жэне окушылардыц дамуыныц непзп факторы болып табылады.
Тэрбие - коFамдык YPДiс, коFам мен жеке тулFаныц ара катынасын камтамасыз ететiн басты жYЙе. Оныц негiзгi елшемi емiрге кажеттi тулFаныц жаFымды касиеттерiн дамыту болып табылады. Тэрбие мацыздылыFы сондай, бiздiц болашак урпаFымыз тэрбиеден Fана рухани байлык алып, тэрбие аркылы Fана Адам болып калыптасады. Тэрбиенiц максаты-адамныц коFамныц толыкканды мYшесi болуына кемектесетш адамгершiлiк жэне этикалык кундылыктарды калыптастыру. Тэрбие адамныц бойында адалдык, жауапкершшк эрi баскаларFа курмет сиякты касиеттердi дамытуFа тырысады. Ол адамды кажетп бiлiм мен даFдылармен камтамасыз ете отырып, бостан емiрге дайындауFа баFытталFан. Тэрбиенiц тYбiрлi мiндетi-эр адамныц элеуетш ашу жэне оныц езiн-езi дамытуFа деген умтылысы. Сайып келгенде, тэрбие Yйлесiмдi жэне мэдени байытылFан коFам куруFа ыкпал етедi.
^азiрri тацда елiмiздегi оку - тэрбие жумысына байланысты болып жаткан жацартулар бшм мен тэрбие жумысын кайта карауды мiндеттейдi. БYгiнгi тацда тиянакты бшм беру жYЙесiнде окушылармен тэрбие жумысын дамыту басты максат болып отыр. ОсыFан байланысты мектептiц алдына коятын ец басты мэселесiнiц бiрi - еркениетп, прогресшiл баFыттаFы азаматтык - адамгершшк касиетi мол, сондай - ак улттык тiлiн жоFалтпаFан, езге елдеп замандастарымен тец дэрежеде бэсекелесе алатын биiк, ерелi, терец бiлiмдi урпак тэрбиелеу.
Ал муFалiм мен мектептщ ец касиеттi мiндетi - рухани бай, жан - жакты дамы^ан жеке, дарынды тулFаны зерттеп, дамытып, калыптастыру. Болашакты гYлдендiрiп, тэуелсiздiктi ны^айтатын урпак алдымен рухани улттык тэрбие нэрiмен сусындауы кажет. Рухани байлык, ец алдымен, эр халыктыц улттык эдет - салты, эдебиет!, мэдениет^ енерi, шыккан тYп -тамырында жататыны белгiлi.
Сол улттыц байлыкты бYкiл адамзаттыц ез урпаFын тэрбиелеудеп, бiлiм берудегi озык устанымдарымен байланыстыра отырып, эр баланыц кабiлетiн, талантын ашу, езiне - езiнiц сешмш ныFайтып, езiне - езiнiц жол ашуына тYрткi жасау. Мiне, бYгiнгi бiлiм беру, тэрбие iсiнiц басты мшдет осы. Жаца бiлiм парадигмасы бiрiншi орынFа баланыц бiлiмiн, бшп мен даFдысын емес, оныц туетасын, бiлiм алу аркылы дамуын койып отыр. Ендеше, тэрбие -ауадай кажет.
Иэ, егемендi елiмiздiц жаркын болашаFы болар жас урпакка терец мазмунды бшм беру мен ултын CYЙер патриот азамат етш тэрбиелеу бYгiнгi алFа коЙFан басты мiндет. Ертецгi ел ■пзгшш устар азаматтар - бYгiнгi мектеп окушысы. Жас урпак тэрбиес кай заманда болмасын уакыт сересшен тYCкен емес. Тэрбие мэселесi адам баласыныц FумырындаFы кенермейтiн, ажырамайтын баFа жетпес кундылык, бала тэрбиелеу мэселесшш негiзгi езегi - емiр тэж1рибеа, ез халкыныц эдет - Fурпы.
Акикат пен ацыздыц аскарында гумыр кешкен Бауыржан Момышулы атамыздыц мына C63Ï де бiздiц жадымызда жYредi. «Жаудан да, даудан да корыкпаган казак едiм, ендi коркынышым кeбейiп жYр. Балаларын беакке белемеген, бесiгi жок елден коркам. Екшш^ немересiне ертеп айтып беретш эженщ азаюынан коркам. Yшiншi, дэмд^ дэстYPдi сыйламайтын балалар ecin келедь Солардан коркам» деген атамыздыц осы коркынышын болдырмайтын, бесiк жыры Yнiнiц кудiретiне тэнтi болып eсетiн баланыц тэрбиеленуiне, ертегiнi кумарта тыцдап, оныц кызыгына тамсана бiлетiн жеткiншектiц кебеюше, дэстYрiмiздi сыйлайтын намысты ул мен кыздыц eсуiне тiрек болатын тэрбие жумысы улттык мiнез, улттык келбетiмiздiц ажарлануына жол ашады [2].
Заманымыздыц зацгар жазушысы М.О. Эуезов: «Адам баласы жан жемiсiн татпай, eмiрдiц терец магынасында шын максатын тусше алмайды» деген екен. Жан жемiсi алдымен оку - бiлiм, тэрбие десек, сол жемют берер мэуелi агашымыз мектеп, ол мектептiц жYрегi -муFалiмдер емес пе? !
Мектеп - бшм ошаFы, тэрбие ордасы, таFылым табалдырыFы. Yш - ак нэрсе адамныц касиетi: Ыстык кайрат, нурлы акыл, жылы жYрек, - деп Абай айткандай, жYректiц жылуы, махаббат, ар - намыс, кайрат - ж1гер деген сезiмдерi бар рухтыц мекенi - мектеп муFалiмдерiнiц жYрегi болуFа тиiс [3].
^аз1рп казак мектептерi окыту мен тэрбиенщ сапасына, эдiс - тэсшдершщ мазмунына, максатына зор кeцiл бeлуде жэне жацаша кeзкарастар калыптастырылуда. Жаца талап негiзi каркынды eркениет баFыттарынан калыспай, терец бiлiмдi игеру. Осыпан орай, казак мектептерiнiц окыту жYЙесiнде элемдiк жэне улттык негiзде жеке туманы дамыту Yшiн eте орынды жаFдайлар жасалып, нэтижелерi кeрiнуде. Ец бастысы, оку - тэрбие YPДiсiнде окытудыц тиiмдi жолдарын табу, окушыны iздену, Yйрену эрекетiне жумылдыру, педагогтщ eз эрекетiне iшкi мотивтерi мен шы^армашылык iзденiсiн байланыстыра отырып, кэаби iлгерiлеуiне тYрткi болатын инновациялык технологияларды iрiктей бiлгендiгiнде. Жастардыц бYгiнгi бiлiмi - ертецгi капиталы болатындай, ал казiргi тэрбиесi - казактыц кадiрлi касиеттерiн кастерлей бiлетiндей болуы тшс [4].
Мэлiк Fабдуллиннiц мына сeзi бiздiц тэрбие туралы кeзкарасымызFа ой салды. «Тэрбие дегенiмiз баланыц Ydi^ кигiзе коятын дайын киiм емес. Тэрбие жумысыныц мыцдаFан тYрi мен кыры бар. Олар тэжiрибеде сынала келе нэтижеге ие болады. Сондыктан тэрбие мэселесi мектеп eмiрiнде ешкандай маусымды, Yзiлiс дегендi бiлмейдi, Yздiксiз жYргiзiлiп отыратын процесс». Жаца Yлгiдегi улттык мектеп моделiн жасау жэне оныц нэтижелерш жалпы бiлiм беретш мектептердщ оку - тэрбие YPДiстерiне енгiзудiц Fылыми эдiстемесiн камтамасыз ету
^азак мектебiнiц мэселесi - казак елдшнщ мэселесi. ^азiргi уакытта eмiрлiк даFдылар мен бiлiктiлiктi калыптастыру - тэрбиенщ непзп мшдеть Интеллектуалдык дамы^ан елдi калыптастырудыц eзектi бiр жолы толыкканды жеке тулFа тэрбиелеумен, окушыныц жаца ойлампаздыFын даFдыландырумен, казiргi Fылыми жетiстiктердiц негiзiн терец бiлiктендiрумен уштасады. Fылыми - эксперимент жумысыныц аса мацызды саласы сабактан тыс тэрбие клубтары мен орталыктарын куру аркылы жYзеге асырылады, эрбiр баланы кайталанбас тулFа деп карастырып, оныц eзгеше касиеттерiн дамыту максаты койылFан. ^ай баланыц болмасын бойынан жаксы кадiр - касиет iздеп табу, соFан аркау CYЙеу, OFан Yлкен Yмiт арту - устаз тэрбиесiнiц тэжiрибесi болу керек. Тiптi баланыц эрец байкалатын iзгi касиеттерiн де айтып, жаксы талпыныстарын баFалап, Yмiт бiлдiрiп отырса, соFурлым ол сенiмдi баFалай бiледi, ашыла тYседi. Сонымен катар, жаца бшм беру мазмунын жYзеге асыруда окушыныц бiлiм сапасын дамытудыц максаты мен мiндетiн айкындаудыц жэне тэрбие кещстшнщ тiрек - талдау схемасын калыптастырдык. ОкушыларFа тэрбие аркылы бшм беруде коFамдык пэндердiц аткаратын ролi ерекше. Ол шэкiрттерде отансYЙгiштiк, ултжандылык, идеялык сенiмдi калыптастырады. Окушыныц рухани байлы^ын кецейтш, eзiнiц коFамдаFы орнын тYсiнуге кeмектеседi, урпактыц iзгi талап - тiлектерiн оятады.
[5].
^азактыц улттык салт-дэстур^ мэдениет мен эдебиет окушылардыц ецбексYЙгiштiк, укыптылык, моральдык касиеттерш калыптастырады.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. ^оянбаев Р.М. «^ыскаша педагогикалык сездш» Алматы.: 2003 - 272 б.
2. ^азак педагогикалык энциклопедия сездш. Алматы 1995. - 120 б.
3. Эюмтаев Т. «ОтбасындаFы бала тэрбиеа». ^азакстан мектебi 1994ж.
4. ЕсмаFанбетова С, Шаханова Р. «Адамгершiлiк тэрбиесiн калыптастыру» М.:2017. - 210 б.
5. МаЙFаранова Ш. «Рухани адамгершiлiк тэрбиесшщ непздерЬ». Бастауыш мектеп. М.: 253 б.
6. Отбасы саясатыныц мэш // Акикат, 2009 ж. №6.
7. Беркбаев С. Баланыц бас устазы -ата-анасы. Тэрбие куралы 2004. - 310 б.
8. К.Оразбекова. «Отбасы психологиясы» - Алматы.: 1997. - 220 б.
