CC BY
57ГТАХР 14.25.19
ОЦУШЫЛАРГА КЭС1ПТ1К БАГДАР БЕРУДЩ ЗАМАНАУИ МYМКIНДIКТЕРI
М.К. Садыцова,1 А.Ш. Икрамова2, И.Б. Юсупова3 :п.г.к., цауым профессор м.а., 2 п.г.к., цауым профессор м.а., 3 п.г.к., ага оцытушы 12'3 Казац мемлекетпк цыздар педагогикалыц университетi, Казацстан, Алматы ц., e-mail: makha_63@mail.ru
Ма;алада кэаби багдар беру мэселелерi ;арастырылып, маманды; тацдау жолдары ай;ындалган. Окушылармен кэйби багдар беру жумыстарыныц Heri3i орталыгы - жалпы бiлiм 6epeTiH орта мектеп болып табылатын мэселе ;арастырылады. Мектептегi кэсiби багдар беру тек окушылардыц мектептi бiтiруiне байланысты етгазыетш ic-шара ретiнде гана емес, сонымен ;атар барлы; оку-тэрбие жумысы жYЙесiнiц органикалы; ;урамды белiгi ретiнде ;арастырылады. Жалпы алганда ол жан-жа;ты дамыган жеке тулганыц ;алыптасу YPДiсiмен, окушыларды ецбекке, емiрге дайындаумен тыгыз байланысты жэне мектепте оку кезещнде кке асырылады. Ма;алада кэсiби багдар беру- тулганыц жалпы багыттылыгыныц негiзгi ;урамды белжтершщ бiрi ретiнде ;арастырылады. «Тулганыц багыттылыгы» жэне «кэсiби багдар беру» аны;тамалары эртYрлi тэсiлдермен сипатталады.
Тушн свздер: мамандыц, кэаби багыттылык, кэаби багдарлау, жалпы бШм 6epemiH мектеп
Ка^рп тацда Казацстанда элeмдiк бшм беру кещстшне кiругe багытталган жаца бiлiм беру жYЙeсi ц^рылуда. Эрбiр оцушы мектеп цабыргасын бiтiрiсiмeн с^ранысты айцындайтын жогары бiлiктi, ецбек нарыгында бэсекеге цабiлeттi, жан-жацты дамыган шыгармашыл маман болуы Yшiн олардыц мектеп цабыргасынан жYргiзiлeтiн кэсiптiк багдарын айцындау цажeттiлiгi туындайды.
Казацстан Республикасыныц «Бшм туралы» зацыныц 3-бабында бiлiм беру саласындагы мeмлeкeттiк саясаттыц т^жырымдаларыныц непзп принциптeрiндe: «Оцушыларды кэсiптiк багдарлау» принциптeрi цамтылган [1]. Оцушылар мектеп бтрюмен бeлгiлi бiр кэсiп иeсi болу керек. Бiрац оны iскe асыру Yшiн жэне кэсiптiк мамандыц игермес б^рын кэсiптiк багдар ж^мыстарына Yлкeн квщл белу цажет. Сeбeбi, оцушыньщ кэсiптiк ынтасын, икeмдiлiгiн бiлмeй кэсшке баулу мYмкiн емес. Осы кэсштш багдар ж^мыстарын не Yшiн жYргiзу цажет? Калай жYргiзугe болады? Нэтижешнде нeнi квруге болады?
Мектеп бiтiрушi оцушылардыц мамандыц тандауы - олардыц басты мэсeлeсi. Оныц мамандыцты д^рыс тандауы цогамга да, взiнe Yлкeн пайда кeлтiрмeк.
Кэсiптiк багдар квптеген с^рацтарды цамтиды, соныц iшiндe: элеуметпк, экономикалыц, ц^цыцтыц, психологиялыц-педагогикалыц, медициналыц-физиологиялыц жэне танымдыц. Оцушы мектеп бiтiрiсiмeн цаншама мамандыц iшiнeн взiнe кeрeгiн тандай алмай адасады. Мамандыцты д^рыс тандамау, кэсiптiк багдар ж^мыстарыныц б^рмалануынан оцушылар мамандыцтан жалыга бастайды. Эзiнiн тацдаган мамандыгына цанагаттанбауынан мамандыцты, ж^мыс орнын ауыстыруы, ягни, ж^мысшыны цайта даярлау - б^л мeмлeкeттiн, кэсiпорындардын жэне взшщ экономикалыц шыгынга тYсуi.
Кецес жeрiндe кэсiби багдарлаудыц гылыми педагогикалыц непзш цалауга Yлкeн Yлeстeрiн цосцан А.В.Луначарский мен П.П.Блонский болды. 1927 жылы Санкт-Петербургте кэсiби кецес беру бюросы ашылды. Б^л жерде мамандыцца баулу тэжiрибeсiмeн цатар гылыми-зерттеу ж^мыстары жYргiзiлдi. Тэжiрибeлiк психологиялыц бiлiмдi ол кезде педология деп атады. Осы ецбекте жеке адамныц т^лгалыц цасиеттерш жан-жацты зерттеу жэне агзаныц физиологиялыц eрeкшeлiктeрiн аныцтау эдiстeмeлeрi жYЙeгe кeлтiрiлдi [2].
1984 жылы цабылданган Кецес мeктeптeрiндe жYргiзiлгeн реформаныц ц^жаттарында мектептерде психологиялыц цызмeттeрдi ^йымдастырып, психологиялыц зeрттeулeрдi кeнiнeн цолдану цажeттiлiгi кврсетшш, психологиялыц кецес беру орталыцтарын ашу туралы квптеген ^сыныстар жасалган. Осы кезден бастап квптеген Ресей мектептершде, Балтыц жагалауындагы мемлекеттерде мамандыцца баулу жэне кэаби багдар беру орталыцтары ашыла бастады. ССРО гылым академиясы жанынан мамандыцца багдар беру гылыми - зерттеу институты ашылып, онда осы багытта квптеген зерттеулер жYргiзiлдi.
Мамандыцты д^рыс тацдаудыц эр адамньщ ез вмiрiнде табысты болуына жэне элеуметпк ортада барлыц цабшетш толыц ашуга непз болатындыгын кептеген галымдар ез ецбектервде дэлелдеп шыццан. Кэсiби багдарлаудыц негiзiн ц^рушылар Ф.Гальтон, А.Кершенштейнер, Г.Мюнстерберг, П.П.Блонский, Ю.П.Сокольников, Т.Н.Мальковская жэне т.б. галымдар элеуметпк-кэшби багдарлау идеяларын цалыптастырды.
Казацстанда кэсiптiк багдар мэселелерiмен Г.А. Уманов, А.П. Сейтешов, Б.Ж. Сыдыцов, Л.В.Левонов, Б.А. Оспанов, Л.Х. Мажитова, Ж. Асцарова айналысты. Педагогика гылымдарыныц докторы, профессор А.П.Сейтешов мамандыцца баулу жэне кэсiби багдарлау баланыц дYниеге кезцарасыныц цалыптасуына негiз болады деп дэлелдеген. Педагогикада кэсiптiк багдар беру ецбек саласыныц бiр жYЙесiболып царастырылады [3; 220].
Ка^рп ^огамда жогаргы сынып оцушыларыныц кэсiби iс-эрекет пен мамандыц тацдауга саналы дайындыгыныц шю субьективтi факторын зерттеу цажеттшш педагогика жэне психология гылымдары Yшiн эрцашан мацызды болып табылады.
Кэсiп-профессия- латын сезiнен шыццан, "professю"- аны^талган ю, мамандыц, адамныц бiлiмi туралы ттсп ц^жаттармен расталган кэшбшщ, ецбек цызметшщ негiзгi тYрi.
Кэсiптiк бiлiм берудщ мемлекеттiк стандартыныц ец басты теориялыц ^агидасы-«маманды^» жэне «мамандыцтыц дэрежесЬ> ^гымдарыныц басты релiн негiздеу болып табылады [4; 69].
Мамандыц- царапайым емiр CYPУ кезi болып табылатын жэне цандай да бiр дайындыцты, жауапкершшкп талап ететiн ецбек цызметшщ мацызды белт. «Мамандыц тандау- тагдырынды тандау» деген сез. Кейiнгi емiрде екшбейтшдей, ез цабшет мен бейiмдiлiгiне сай кэсш тYрiн тацдау. Мамандыц тацдауда эр адам езшщ ^ызыгушылыгына, цабшетше, бейiмдiлiгiне, цалауына CYЙену керек. Сондай - ац ез мамандыгыныц 10-20 жылга дейiн ез с^ранысын жогалтпауына кецiл беледi. Б^л маманды^тарга деген бiрцалыпты т^рацты с^раныс деп аталады. Эзiнiц с^ранысын, ^ызыгушылыгын жоймаган кец тараган маманды^тарга дэрiгер, м¥Fалiм жэне ц^рылысшы мамандыцтарын атап етуге болады. Ал, езект мамандыцтар цатарына жоFары технология, байланыс, коммуникация, элеуметтiк орта, экономиканы басцару мамандыцтары жэне ецбек с^ранысына цажетп жаца мамандыцтар жатады.
«Кэсштш баFдар» тYсiнiгi кептеген Fылыми тYсiнiктер сияцты бiр орында цалып цоймайды. Ол цоFамныц мацсатыныц кезцарасына, тапсырмаларына, эдiстерiне, формаларына, кэсiптiк баFдардыц маFынасына царай дамып отырады.
Б^л тYсiнiктiц езгеруi келтiрiлген аныцтамалармен езара байланысты, оныц эрцайсысы кэсiптiк баFдардыц сол немесе басца да аспектшерше эсерiн тигiзедi, цандай да бiр функцияны белiп керсетедi, оныц практикалыц жэне теориялыц даму децгейiн керсетед^ басцару теориясыныц, педагогика, психология, позициясын царастырады. «Кэсш» (лат. professio-белгiлi бiр iс-эрекеттiц керсеткiшi, мамандыц, profiteer-езiмнiц юм деп царастырамын) - белгiлi бiр ецбек iс-эрекетi [5].
БаFыт-баFдар-адамныц жеке арманы, ц^марлы^ы эрекетi оныц даралыц цасиетше тэн психологиялыц ерекшелiгi. Адамды тану Yшiн оныц цоFам мYшесi ретiнде цандай iстердi тындыра алатынды^ымен танысу керек. Кемшiлiктегi мацсатына жету Yшiн ыцыласты, ынталы болу, OFан ^мтылу жеке-адамныц баFыт-баFдарын бiлдiредi.
Т¥ЛFа баFыттылыFы - ол т¥ЛFаныц ю-эрекетп орындаудаFы баFдарлыFында, цандай да бiр ситуациялыц жаFдайда болуына царамастан кершетш т^рацты себептер жиынтыFы т¥ЛFа баFыттылыFы керiнетiн т^стары.
Адамныц баFдары, ынта-ж^ер^ мацсат-муддес гуманисттiк цоFам мYДдесiмен YЙлеседi. Адамныц кiсiлiк цасиетш тYсiнуде «ол неш цалайды» деген жеткiлiксiз. Эйткеш адамы ниет тiлегi мен ынтасын Yнемi езгерiп, дамып кYPделiленiп отырады.
Кандай аныцтамалар келтiрiлсе де, «баFдар» тYсiнiгi мамандыц тацдауда негiзгi баFытты керсетедi. Егер жастар мамандыц элемшде баFдар алып, белсендi тYPде сол мамандыц оныц емiрге талпынысына сай ма, соны бiлiп жатса, м^ндай жаFдайда оныц мамандыцца баFдарын керсетедь Егер баFдар беру педагогикалыц немесе басца iс-эрекеттiц объектiсi болса, оныц езше жэне цоFамFа цажетп мамандыц тацдауына баFдар жасалса, онда оны мамандыцца баFдарлау дейдi.
Атацты Fалым академик С.Г. Струмилиннiц пiкiрi бойынша бiр-бiрiне жацын мамандыцтар топтарFа бiрiктiрiлуi мYмкiн, мысалы, металл ендеушiлер, аFаш ецдеушiлер, музыканттар жэне т.б.
Оцушылардыц кэсiптiк баFдар жYЙесi - б^л жалпы цоFамдаFы т¥ЛFа цызыFушылыFындаFы оцушылардыц емiрге бейiмделуiнiц элеуметтiк жэне кэсштш процесiн дамытуFа баFытталFан, эртYрлi
мемлекеттщ жэне цогамдыц бiрлестiктердiц, мекемелердщ, мектептердщ, сонымен цатар жан^яныц ^йымдасцан, басцару ю-эрекеть
Кэсiптiк багдар ж^мысы жYЙесiнiц жалпы мацсаты - оцушыларды езшщ жеке цызыгушылыгын жэне цогамдыц цажеттшкп цанагаттандыратын мамандыцты тацдауга даярлау. Б^л мацсат оцушылардыц ецбек даярлыгына сай келедi жэне осы дайындыц YДерiсi арцылы таралады. Мектептегi, оцу-ендiрiстiк комбинатындагы кэсiптiк багдар ж^мысы жYЙесiне темендеп негiзгi компоненттер кiредi: мацсат, тапсырмалар, негiзгi багыттар сонымен цатар, оцушылармен жYргiзiлетiн кэсiптiк багдар ж^мысыныц формасы мен эдiстерi.
ЭртYрлi багытта ж^мыс жасауда кэсiптiк багдар ж^мысыныц эдiстерi мен формасы шецберi аныцталады - б^л кэсiп туралы эцгiмелер, кэсшорындарга саяхат, анкета жYргiзу, тестер (кэсштш икемдiлiктердi диагностикалау Yшiн), оцушылардыц реферат жазуы, олармен бiрге эртYрлi ойындарды (дебат, пiкiрталас т.б.) еткiзу.
Кэсштш багдар мэнiнiц гылыми iзденiс эдiстерi циынга тYсуде. Кэсiптiк багдарды жеке гылым ретiнде белiп царау, оныц ез алдына жеке эдiстерiнiц болуын талап етедi. Бiрац, кэсiптiк багдар мэселесш шешуде гылыми-зерттеу ж^мысында педагогика, психология, экономика, социология, медицина гылымдарыныц эдiстерi цолданылады. К^рп уацытта мектептщ, оцу-ендiрiстiк комбинатыныц кэсiптiк багдар ж^мысыныц царцындылыгын, оцушылардыц цаншасы ж^мысшы кэибш тацдап жэне цаншасы сонымен ж^мыс iстеп жатцанын (пайыз бойынша) аныцтау арцылы жYзеге асыруга болады. Б^л критерий басты, бiрац жеткiлiксiз. Басца да керсеткiштердi де есепке алу цажет. Мысалы, жоспарланган оцушылар саны орта кэсштш техникалыц училищелерде оцып, кэсiпорыццарда ж^мыс iстеп жатыр, б^ган эртYрлi ц^ралдар арцылы жетуге болады.
Мамандыц тандаудыц жетiстiгi - оцушыныц т^лгалыц (жеке) жэне кэсiптiк жоспарыныц ецбек сферасында цогамдыц талаптардыц сай болуы. Сондыцтан кэсiптiк тацдау цазiргi цогамдагы кадр с^ранысы ц^рылымына сай болса, сог^рлым кэсiптiк багдар ж^мыстары жацсы жYзеге асады. М^ндай жагдайда кадрларга с^раныс тепе-тендiк елшемi жэне шынайы тандау кэсiптiк багдардыц царцындылыгыныц басты критерийi болып саналады.
Зерттелген барлыц бiлiм беру жYЙелерiнде мектептеп м¥Fалiм мамандыгына «д^рыс адамдарды» тацдай бiлуге цабiлеттiлiк осы мамандыцтыц мэртебесше тыгыз байланысты болып келдi. Сингапур мен Ощустш Кореяда цогамдыц пiкiрдi бiлу Yшiн жYргiзiлген с^рац-жауап, халыц жалпы басца кез келген мамандыц екшдерше цараганда м¥Fалiмдер цогамныц дамуына Yлкен Yлес цосады деп санайтынын керсеттi. Социологиялыц с^рац-жауап мэлiметтерi бойынша барлыц царастырылган жYЙелерде ж^мыс ютейтш жацадан келген м¥Fалiмдер олардыц м¥Fалiм болам деп шешiм цабылдауы Yшiн мацызды факторлардыц бiрi - мамандыц мэртебес болды деп керсетедi. Барлыц мектеп жYЙелерiнде м¥Fалiм мамандыгына деген цызыгушылыц пен оныц цогамдагы мэртебес арасында езара айцын байланыс байцалады. М¥Fалiм мамандыгы жогары мэртебеге ие болса, анаг^рлым талантты адамдар м¥Fалiмдiкке келедi, б^л осы мамандыц мэртебесшщ одан эрi артуына алып келедь Б^л зацдылыц Финляндия, Жапония жэне Ощуспк Кореяда ерекше айцын байцалды; б^л елдерде тарихи т^ргыда цалыптасцан м¥Fалiмдерге деген жогары ц^рмет ^стаздарга халыц арасында жогары мэртебе берд^ осы жагдай м¥Fалiм мамандыгына бшкп адамдарды тартуга себеп болды, демек м¥Fалiм мэртебесiн арттырды. М¥Fалiм мамандыгыныц мэртебесi темен болган кезде царама-цайшы Yрдiс байцалады: м¥Fалiм мамандыгы тYлектердi аз цызыцтырады, б^л мамандыц мэртебесшщ темендеуi мен ол мамандыцца келушшер ц^рамы сапасыныц нашарлауына апарып согады [6; 41-42].
Кэсiптiк багдарды юке асыра отырып, темендегiлердi есепке алу керек:
- кэсштш багдар барлыц оцушыларга цажет жэне ол т^лганыц жан-жацты дамуына жагдай жасауы керек;
-кэсiптiк багдар барлыц оцу-тэрбие ж^мыстарыныц интегралдыц белiмi болып табылады, сондыцтан мектептiц барлыц оцу жэне тэрбие багдарламасында мектептеп жэне мектептен тыс ж^мыстарда басты орын алуы цажет;
- кэсштш багдар ж^мыстарын бастауыш сыныптардан бастап жYргiзу;
-мамандыцты еркiн эрi саналы тацдау Yшiн болашац буынныц тYрлi мамандыцтарды
игеру мYмкiндiктерi туралы непзп жалпы политехникалыц жэне бiлiм ерюш кецейту;
-барлыц оцу-тэрбие процесi кезшде кэсiптiк цызыгушылыцтарды икемдiлiктердi, оцушылар ойын, сонымен цатар мамандыц тацдау мотивтерш басцаруды тэрбиелеудi цалыптастыруга жэне дамытуга аса кецiл белу цажет;
- кэсштш багдарды гылыми басцару Yшiн кэсштш багдар цызметшщ болуы керек.
Мектептеп кэсштш багдар беру ж^мысыныц Heri3ri мiндеттерi твмендегiдей:
- оцушыларды квпшiлiк мамандыцтар туралы тYсiнiкпен царуландыру;
-кэсiптiк цызыгуы мен бейiмдiлiгiн, цабшеттшпн цалыптастыру жэне дамыту мацсатында оцушылардыц дара ерекшелiктерiн зерттеу;
- мектеп бтрушшерге мамандыц тандауга квмектесу;
- оцушыларды белгiлi мамандыцтыц тYрiн мецгеруге бейiмдеу.
Кэсiптiк багдар беру жYЙесiнщ ц^рамды бвлiктерiне (компоненттерiне), кэсiптiк аппарат, кэсiптiк агарту ж^мысы, кэсiптiк ацыл-кецес жэне кэсiптiк iрiктеу (профотбор), кэсштш бейiмделу жатады. Кэсiптiк аппарат - орта мектептеп кэсштш багдар берудщ ец негiзгi нысандарыныц бiрi. Кэсштш аппарат арцылы оцушылар эр тYрлi мамандыцтардыц мацызы мен мэнi туралы тYсiнiктер алады. Мамандыц бойынша адамга цойылатын талаптармен таныстырылады. Мамандыцтыц ерекшелт- оныц цогамда алатын орны туралы тYсiнiктер берiледi.
Кэсiптiк аппарат вте циын, жан-жацты ж^мыс. Ол эрбiр экономикалыц ауданныц мамандарга цажеттшш мен оныц даму келешеп ескерiле отырып жYргiзiледi. Бастауыш сыныпта мамандыц тандау емес, ецбектi CYЮ, ц^рметтеу багытында жYргiзiлу керек. 5-8 сыныптарда оцушылардыц политехникалыц ой-врiсiн кецейту, оларды сол экономикалыц ауданга цажеттi кец тараган мамандыцтыц тYрлерiмен таныстыру керек. Ал 9-11 сыныптарда эрбiр мамандыцты терец оцытуга квцiл бвлiнiп, белгiлi бiр кэсiпке цызыцтыру цабiлеттiлiгiн дамыту керек болып табылады. Б^л кездегi оцушылармен ж^мыстыц негiзгi тYрлерi-факультативтер, техникалыц Yйiрмелер, эртYрлi мамандыц тацдауга багытталган клубтар, т.б.
Кэсштш ацпараттыц вте квп тараган тYрлерiнiц бiрi - вцщрюке саяхат жасау, эр тYрлi мамандыц иелерiмен кездесу жэне кештер втюзу, жогары сынып оцушылары мен внщрю ^жымдары жэне кэсiптiк-техникалыц мектептердiц оцушыларымен бiрiккен конференциялар, кэсiптiк багдар беру университеттерш ^йымдастыру, т.б. болып табылады.
Кэсштш агарту ж^мысы - оцушыларды цазiргi кездегi цогамга жэне жуыц 20-30 жылдан кейiнгi цажеттi мамандыц элемiмен, сонымен цатар олардыц практикалыц мYмкiндiктерiмен таныстыру.
Кэсiптiк насихаттау элеуметпк iс-эрекеттiц ерекше тYрiнде царастырылады, оныц непзп функциясы бiлiмдi, идеяны, квркемдш багалылыцты тарату. Кэсiптiк насихаттаудыц сипатты шектелуi - мацсатца багыттылыгы, дифференциалдылыгы, жоспарлылыгы, формалар мен эдiстердiц эртYрлiлiгi.
Кэсiптiк насихат базалыц кэсiпорындарFа, аудандарга, цалаларга жэне т.б. аймацтарга оцушылардыц мамандыц тацдауына белсендi эсер етущ мацсат етiп цояды.
Мектептегi кэсштш багдар беру ж^мысыныц iшiнде кэсштш ацыл-кецес ерекше орын алады. Непзп мацсаты - балалардыц денсаулыц, анатомиялыц-физиологиялыц жэне элеуметтiк психологиялыц жагдайын талдау негiзiнде жогары сынып оцушыларыныц назарына кэсiптiк топтар мен мамандыцтарды ^сыну. Кэсiптiк ацыл-кецес ж^мысына ата-аналар ц^рамынан, шефтiк мекемелер мен вндiрiс орындарынан цызметкер мамандар тартылады. Кей жагдайда кэсiптiк ацыл-кецес ж^мысы вндiрiс орындарында, кэсiптiк техникалыц училищелерде вндiрiстiк оцу цехтарында, кэсiптiк багдар беру кабинеттервде жYргiзiледi.
Кэсiптiк iрiктеу - мамандыцты мецгеруге жарамдылыгын арнаулы эдiстеме арцылы аныцтауга багытталган зерттеу YДерiсi. Цогамда кэсiптiк iрiктеу белгiлi бiр мамандыцтыц тYрiне зорлыцпен жYргiзiлетiн «бешмдеушшк» тYрiнде болса, кэсiптiк iрiктеудiц негiзiне оныц гуманиспк, тэрбиелiк мэнi, жастардыц жаца жагдайда ж^мысца <^йренуЬ> жатады.
Кэсштш бейiмделу ж^мыс орнында, тэжiрибелiк ецбек эрекетшде iске асады. Кэсiптiк бешмделу дегенiмiз - мамандыцца жаца жагдайда бешмделу. Онда жастардыц алгашцы эсерлер^ олардыц ецбек эрекетiнiц мацсатын саналы тYсiнуi мен сезiнуi жэне мамандыцца цызыгуын цанагаттандыруыныц мэнi ерекше. Кэсштш бейiмделудiц тиiмдiлiгi тек цана нацтылы ецбек нэтижелерiнен кврiнбейдi, ол сонымен цатар вндiрiс ^жымында, ецбекке жаца араласцан жастармен жYргiзiлетiн жYЙелi ж^мыстыц нэтижесiнде iске асады.
Мектеп - оцушыларга кэсiптiк багдар беру ж^мысын ^йымдастырушы жэне Yйлестiрушi орталыц. Мектепте кэсiптiк багдар беру ж^мысын ¥Йымдастыратын-м¥Fалiм, сынып жетекшiсi, ецбек сабагыныц оцытушысы, сыныптан жэне мектептен тыс тэрбие ж^мысын ^йымдастырушы, ягни, бYкiл педагогикалыц ^жым. Сынып жетекшiсi барлыц багдар беру ж^мысын басцарады. Оцушыларды белгш мамандыцты тацдауга даярлайды. Сынып жетекшю кэсiптiк багдар беру жYЙесiнiц ц^рылымына
CYЙенiп, оцу-тэрбие ж^мысы жоспарында непзп багыттарды белгшейдь Мысалы: кэсiптiк ацпаратты ^йымдастыру, кэсiптiк ацыл-кецес беруге кемектесу, мектеп бiтiрушiлердi ж^мысца орналастыру, т.б.
Ецбек пэшнщ оцытушысы - ецбек тэрбиеш, оцыту жэне кэсiптiк багдар беру ж^мысыныц негiзгi т^лгасы. Ецбек сабацтарында алган бiлiмдерiн тэжiрибеде цолдана бшуге, мамандыцты тацдауга багыт бередi. Сыныптан жэне мектептен тыс тэрбие ж^мысын ^йымдастырушыныц негiзгi цызметi: бiрiншiден кэсштш багдар беру кабинетiнде аныцтамалыц ацыл-кецес материалдарын жинау, екiншiден, эр тYрлi сыныптарда кэсiптiк багдар беру эдю жэне оцушыларга психологиялыц-педагогикалыц мшездеме дайындау женiнде м¥Fалiмдер жэне сынып жетекшiлерi Yшiн ацыл-кецес ^йымдастыру; Yшiншiден, мамандыц жайында оцушылармен эцгiмелесетiн кэсшорын екiлдерiмен кездесу еткiзу; тертiншiден, бYкiл кэсiптiк багдар беру ж^мысын жоспарлау, цорытынды жасау.
Мектеп директоры мектептеп кэсштш багдар беру ж^мысына кеп кецш беледi, оны бацылайды, басцарады. Кiтапханада кiтапхана мецгерушiсi ецбек тэрбиеа, политехникалыц бiлiм беру жэне мамандыц тацдау мэселелерше арналган кернектi педагогтар мен психологтардыц ецбектерiн, ецбек жайындагы зацдарды, жастарды ж^мысца орналастыру жайындагы эдебиеттердi, жогары жэне арнайы орта оцу орындарына, кэсiптiк-техникалыц мектептерге тYсу туралы аныцтамалыцтарды кYнi б^рын iрiктеп алуга тиiс. Осылардыц бэрi мектеп бтрушшер Yшiн цажеттi гылыми ецбектер жэне ц^жаттар болып есептеледi.
Мектепте кiтапхана мецгерушiсi ж^мысыныц негiзгi багыттары:
- м¥Fалiмдерге, сынып жетекшiлерiне кемек керсету. Ол Yшiн кэсiптiк багдар беру мэселелерше байланысты эдебиеттердiц картотекасын жасау, жаца эдебиеттер женiнде педагогикалыц кецесте, оцушылар алдында шолу жасау;
- мамандыц жешндеп кiтаптардыц, мацалалардыц тацырыптыц кермесiн ^йымдастыру, эдебиеттердiц библиографияныц тiзiмдерiн жасау, iлу;
- эр тYрлi мамандыцтардыц ерекшелiктерiне байланысты оцушылар Yшiн оцырмандар конференциясын, пiкiрталастар, тацырыптыц кештер ^йымдастыру, т.б.
Кiтапхана ж^мысын осы багытта ^йымдастыру кэсiптiк багдар беру юш жетiлдiруге мYмкiншiлiк жасайды. Эрбiр ата-ана кэсiптiк багдар беру ж^мысын ездерiнiц мамандыцтарымен таныстырудан бастауы керек. Оларды ездерi ж^мыс ютейтш кэсшорындардагы ецбектiц мазм^ны мен механизмдерiмен, ендiрiстiц принципiмен жэне технологиялыц Yдерiстерiмен таныстырады. Тэрбие ж^мысыныц м^ндай тYрлерi ата-аналардыц ецбек iс-эрекетiне балалардыц ынтасын кетередi. Балалардыц кэсiби ынтасын дамыту Yшiн ата-аналар эр тYрлi мамандыцтар женшде олармен эцгiме еткiзедi.
Болашац маманныц цалыптасуыныц ец мацызды критерийлершщ бiрi-мотивация болып табылады. Кэсiби мотивацияныц цалыптасцандыгы жайлы адамныц ез мамандыгына оц цатынасы бойынша, мамандыгымен цанагаттану децгейi бойынша, сонымен цатар, б^л мамандыцты тацдаудыц жетекшi мотивтерi мен кэшби iс-эрекеттiц ез мотивтерi бойынша багалауга болады [7; 124].
Кррытындылай келе, оцушылардыц кэсiптiк багдары цазiргi кездегi с^ранысца сай жYргiзiлуi тшс. Оцушы мектеп цабыргасын бiтiрiсiмен белгш мамандыц алмаса да, мамандыцца багыт-багдар алып шыгуы цажет. Ягни, оцу орнына бармаган жагдайда ж^мыссыздар санын кебейтпей, езiнiц кэсiбiн жасауы тшс. Оцу орнына барган жагдайда езшщ икемдшгше, цызыгушылыгына сай мамандыцты д^рыс, саналы тацдауы керек. Бiзге белгш болгандай мамандыцты д^рыс тацдау ецбек сапасы мен енiмдiлiгiне эсер етедь Нэтижесiнде мектеп, орта кэсiптiк училищелер бiтiрушiлердiц кэсiпорыццаFы ж^мыстарында жеткен ецбек жетiстiктерi мамандыц тацдау жетiстiгiнiц басты критерий болып саналады. Мамандыцты жэне ж^мыс орнын д^рыс тацдап, езшщ тацдауына цанагаттанса, онда ол басты психологиялыц критерий болып саналады. Мамандыцца, ж^мысына, жалацысына цанагаттану децгейiн багалау Yшiн тестер, анкеталар цолданылады.
Тэж1рибе керсеткендей, оцушыларга кэсiптiк багдардыц д^рыс жYргiзiлу нэтижесiнде кэсiпке оцытылып, емiрге сай багдары болып, нацты ецбек етш дайындалса гана жетiстiктерге жете алады. Эмiрде ез орнын табуына ете цажеттi кэсiптiк багдар ж^мыстары элi де болса кYрделi зерттеущ, жеке гылым саласы ретiнде царастыруды талап етедi.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Казацстан Республикасыныц «Бшм туралы» Зацыныц II бабына сэйкес, 27 шшде 2007жыл,
№319-III
2 ГальтонФ.Методика трудового обучения и общетехнических дисциплин.-М.: Просвещение, 1982.-286с.
3 ДYЙсембековаШ.Д., Смагулова F.А.ОцушыларFа мамандыц тацдауга кэсштш багдар беру жYЙесi.Казацстан Республикасыныц педагогикалыц бiлiмiн жYЙелi жацгырту: мэселелер^ шешу жолдары. Халыцаралыц Fылыми-тэжiрибелiк конф.материалдары.-Алматы: Абай атындагы Каз¥ПУ, 2016.-730б.
4 Кэсштш педагогика.Оцу ц¥ралы/ Г.А. М^ратбаева Алматы: Кыздар университетi, -2017.-304б.
5 Казац тiлi терминдершщ салалыц гылыми тYсiндiрме свздiгi. «Педагогика жэне психология»Алматы, 2002.
6 Кдоайынов А.К.Элемдеп жэне Казацстандагы бiлiм берудщ сапасы. - Алматы, 2013. - 196 б.
7 М¥ратбаеваГ.А., КоцырбаеваС.С., Бейсембаева К.Д.Болашац педагог-психолог мамандардыц эмпатиясыныц кэсiби сапа ретшде царастырылуы. Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университетшщ, Хабаршысы №3 (45), Педагогика сериясы, 2013.
СОВРЕМЕННЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ОРИЕНТАЦИИ
УЧАЩИХСЯ
М.К. Садыкова1, А.Ш. Икрамова2, И.Б. Юсупова3 1к.п.н., и.о. профессора,
2 к.п.н., и.о. профессора,
3 к.п.н., ст. преподаватель
1,2,3 Казахский государственный женский педагогический университет, Казахстан, г. Алматы, е-mail: makha_63@mail.ru
Профессиональная ориентация в школе рассматривается как органическая составная часть всей системы учебно-воспитательной работы, но не как сумма отдельных мероприятий, связанных с выпуском учащихся из школы. В целом она тесно связана с процессом формирования всесторонне развитой личности, с подготовкой учеников к жизни, труду и осуществляется на протяжении обучения в школе. В статье рассматривается профессиональная направленность как одна из важнейших составляющих общей направленности личности. Освещаются различные подходы к определению «направленность личности» и «профессиональная направленность».
Ключевые слова: профессия, профессиональная направленность, профессиональная ориентация, общеобразовательная школа
MODERN POSSIBILITIES OF PROFESSIONAL ORIENTATION OF STUDENTS
M.K. Sadykova1, A.S. Ikramova2,1.B. Yusupova3
'Cand.Sci. (Pedagogy), Prof. (acting),
2 Cand.Sci. (Pedagogy), Prof. (acting),
3 Cand.Sci. (Pedagogy), Senior teaser
1,2,3 Kazakh State Women's Teaser Training University, Аlmaty, Kazakhstan, е-mail: makha_63@mail.ru
Vocational guidance at school is seen as an integral part of the whole system of educational work, but not as a sum of individual activities related to the release of students from school.
In general, it is closely connected with the process of formation of a fully developed personality, with the preparation of students for life, to work and is carried out throughout the school.
The article considers professional orientation as one of the most important components of the General orientation of the person. Various approaches to the definition of "personality orientation" and«professional orientation» are highlighted.
Key words: profession, professional orientation, vocational guidance, comprehensive school
