Научная статья на тему 'Оңтүстік Шығыс Қазақстан Artemisia туысына жататын өсімдік түрлерінің биологиялық, фитохимиялық ерекшеліктері мен емдік мақсатта қолданылуы'

Оңтүстік Шығыс Қазақстан Artemisia туысына жататын өсімдік түрлерінің биологиялық, фитохимиялық ерекшеліктері мен емдік мақсатта қолданылуы Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
47
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Artemisia cina / дәрілік өсімдік / биология / Artemisia cina / лекарственное растение / биология

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Сырайыл С., Кемелбек М., Ыдырыс Ә., Xiaofeng Ma, Жеңіс Ж.

Қазіргі кезде өсімдіктер тек тамаққа ғана емес, биологиялық белсенді заттардың көзі ретінде де пайдаланылады. Artemisia (Astraceae) түрі бүкіл әлемде кездесетін 500 түрі бар. Осы шолуда Оңтүстік Шығыс Қазақстанда кездесетін Artemisia туысына жататын түрлердің морфологиясы, этнофармакологиясы, фитохимиясы ұсынылған, сондай-ақ олардың заманауи медицина мен халық медицинасында қолданылу тәсілдері мен дозалары талқыланады. Бұл шолудың ерекшелігі Оңтүстік Шығыс Қазақстанда өсетін Artemisia түрлері бойынша жүргізілген ғылыми зерттеулердің көп бөлігін біріктіруден тұрады.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по фундаментальной медицине , автор научной работы — Сырайыл С., Кемелбек М., Ыдырыс Ә., Xiaofeng Ma, Жеңіс Ж.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Биологические, фитохимические особенности и лечебное использование видов растений, относящихся к роду Artemisia Южно-Восточного Казахстана

В настоящее время растения используются не только в пищу, но и в качестве источника биологически активных веществ. Тип Artemisia (Astraceae) имеет более 500 видов, встречающихся во всем мире. В данном обзоре представлены морфология, этнофармакология, Фитохимия видов родства Artemisia, встречающихся в Юго-Восточном Казахстане, а также обсуждаются способы и дозы их применения в современной медицине и народной медицине. Особенностью данного обзора является объединение большей части научных исследований по типам Artemisia, произрастающих в Юго-Восточном Казахстане.

Текст научной работы на тему «Оңтүстік Шығыс Қазақстан Artemisia туысына жататын өсімдік түрлерінің биологиялық, фитохимиялық ерекшеліктері мен емдік мақсатта қолданылуы»

Редактор алган 22.04.2020 ж.

ЕТАМБ 76.31.31

ОЦТУСТ1К ШЫГЫС КАЗАХСТАН ARTEMISIA ТУЫСЫНА ЖАТАТЫН ЭС1МД1К ТУРЛЕР1Н1Ц БИОЛОГИЯЛЫК, ФИТОХИМИЯЛЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1 МЕН ЕМД1К МАКСАТТА КОЛДАНЫЛУЫ

С. Сырайыл1, М. Кемелбек1, Э. Ыдырыс1, Xiaofeng Ma2, Ж. Жещс1

1эл-Фараби атындагы ^азак улттык университет^ Алматы к., ^азакстан

2^ытай Еылым академия университетi, ^ытай

Каярп кезде еамджгер тек тамакка гана емес, биологиялык белсенд1 заттардын кез1 репнде де пайдаланылады. Artemisia (Astraceae) rypi бYкiл элемде кездесетш 500 тур1 бар. Осы шолуда ОнтYCтiк Шыгыс Казакстанда кездесетiн Artemisia туысына жататын тYрлердiн морфологиясы, этнофармакологиясы, фитохимиясы усынылган, сондай-ак олардын заманауи медицина мен халык медицинасында колданылу тэсiлдерi мен дозалары талкыланады. Бул шолудын ерекшелш ОнтYCтiк Шыгыс Кдзакстанда есетiн Artemisia тYрлерi бойынша жYргiзiлген гылыми зерттеулердщ кеп белiгiн бiрiктiруден тирады.

Тушн сездер: Artemisia cina, дэрiлiк еамдак, биология.

BIOLOGICAL, PHYTOCHEMICAL FEATURES AND MEDICINAL USE OF PLANT SPECIES BELONGING TO THE GENUS ARTEMISIA OF SOUTHEASTERN KAZAKHSTAN

S. Syraiyl1, M.Kemelbek\ A. Ydyrys1, Xiaofeng Ma2, J. Jenis1

1 al-Farabi Kazakh National University, Almaty city, Kazakhstan

2University of the Chinese Academy of Sciences, China

Currently, plants are used not only for food, but also as a source of biologically active substances. The genus Artemisia (Astraceae) consists of about 500 species, occurring throughout the world. The present review comprises the ethnopharmacological, the morphology and the phytochemical of Artemisia species found in South-Eastern Kazakhstan, and discusses methods and doses of use in modern medicine and folk medicine. A special feature of this present review is the integration of most of the scientific research on Artemisia types growing in South-Eastern Kazakhstan.

Key words: Artemisia cina, medicinal plant, biology.

БИОЛОГИЧЕСКИЕ, ФИТОХИМИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ И ЛЕЧЕБНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ВИДОВ РАСТЕНИЙ, ОТНОСЯЩИХСЯ К РОДУ ARTEMISIA ЮЖНО-ВОСТОЧНОГО КАЗАХСТАНА

С. Сырайыл1, М. Кемелбек1, А. Ыдырыс1, Xiaofeng Ma2, Ж. Женис1

1Казахский Национальный Университет имени аль-Фараби, Алматы, Казахстан

2 Университета Китайской академии наук, Китай

В настоящее время растения используются не только в пищу, но и в качестве источника биологически активных веществ. Тип Artemisia (Astraceae) имеет более 500 видов, встречающихся во всем мире. В данном обзоре представлены морфология, этнофармакология, Фитохимия видов родства Artemisia, встречающихся в Юго-Восточном Казахстане, а также обсуждаются способы и дозы их применения в современной медицине и народной медицине. Особенностью данного обзора является объединение большей части научных исследований по типам Artemisia, произрастающих в Юго-Восточном Казахстане.

Ключевые слова: Artemisia cina, лекарственное растение, биология.

К1р1спе

^аз1рп кезде еамдштер тек тамакка гана емес, биологиялык белсендi заттардьщ кезi ретшде де пайдаланылады. 0сiмдiктердi емдш максатта пайдалану 5000 жыл бурын шумерлш колжазбаларда тсркелген [1]. вамдш тектес заттар узак уакыт бойы дэрЫк препараттардыц жалгыз кезi болды. Алайда, казiрri уакытта бул заттар медициналык тэжiрибеде кещнен колданылады.

Элемнш кедей мемлекеттершде халкыныц YmTeH eKici экономикалык себептерге байланысты дамыган елдерден заманауи синтетикалык дэрiлер сатып алуга мYмкiндiктерi болмайды. ^азiрri тацда бул мэселе ^азакстан халкына да тиесш, ce6e6i аз камтылган отбасылар мен зейнеткерлер кымбат туратын препараттарды сатып алуга каукарсыз болып отыр [2]. Синтетикалык дэрiлер кымбат болып кана коймастан зиянды жактарыда бар, ДДС¥-ныц берген акпараты бойынша жыл сайын жер шарындагы халыктыц 12%-ы синтетикалык дэрiден болган аллергиядан зардап шегедь Олардыц жагымсыз жанама эсерлершш салдарынан А^Ш-та жылына 5-8,8 миллион, Францияда 1,3 миллион наукастар аурухана тесегше тацылады, бул жагдай медицина когамдастыгыныц алацдаушылыгын тудырады [3].

Дэршк еамдштердш емдiк касиетi жогары, жанама эсерлерi темен болгандыктан бYкiл элемде оларга сураныс Yздiксiз артуда. ДДС¥-ныц зерттеулерiне негiзделсек, казiргi кYнде дамыган мемлекеттердш 80%-га жуыгы ауруларды емдеуде еамдш препараттарын колданады [4], нэтижесшде элемдiк фармацевтика нарыгындагы Yлесi Yздiксiз артуда. ДДС¥-ныц алдагы 10 жылдыц болжамы бойынша, фитопрепараттар улеЫ 60%-га ессе, ал синтетикалыц препараттар улеЫ 40%-га твмендейд1 [5].

Б¥¥ азык^лш жэне ауыл шаруашылыгы уйымыныц (ФАО) деректерi бойынша, бYкiл элемде дэстYрлi халык медицинасында 50 000-нан астам дэршк еамдш тYрi пайдаланылатындыгы белгш болган. Осы шолуда казак халкы атам заманнан халык медицинасында емдш максатта колданып келе жаткан Artemisia тYрiне токталамыз. ^азiрге дейiн ^азакстанда кездесетiн 81 тYрлi жусанныц тек 15% гана зерттелген, сондыктанда осы шолуда Ощуспк Шыгыс ^азакстанда кездесетш жусан тYрлерiне ерекше кещл белшедь

Оцтустт Шыгыс К,азацстанда кездесетш Artemisia тегi

Artemisia тект атауы б.з.д. 1550 ж. египетлк папирустарда, сонымен катар Yлкен Плиния (Ежелгi Рим) жазбаларында кездеседi [6]. БYгiнгi тацда Лингвисттер эдебиеттiк зерттеулерде бул сездш шыгуына накты деректер айта алмай отыр. Халык арасында Artemisia сезшш бiр магынасы емдiк касиетiне байланысты, грек тшнде «artemes» - «деш сау, денсаулык берушЬ» деген сезiнен шыкан [7, 8].

Artemisia l. - Непзшен Азия, Еуропа жэне СолтYCтiк Америкада кездесетш 500-ден астам тYрi бар. Азияда Artemisia тYрлерi ец кеп шогырланган: 150 тYрi ^ытайда, 50-ге жуык Жапонияда, 35 тYрi Иранда жэне 30-га жуык тYрi Италияда, 174 тYрi бурынгы Кецес Одагында табылды. ^азакстанда кездесетш жусанныц 17 тYрi сирек кездесетiн эндемик тYрге жатады [10].

ОцтYCтiк Шыгыс ^азакстанда кездесетш Artemisia туысына жататын тYрлердiц непзп курамы Asterales катары, Asteraceae тукымдасы, Asteroideae кiшi тукымдасы, Artemisia туысына жатады. Олардыц кепшшп хош шсп, ащы дэмдi болып келедi.

Морфологиясы

Ощуспк Шыгыс ^азакстан Artemisia тYрлерiнiц сабактары тiк немесе тYптенiп еседь ТYптенiп ескен жеке сабактарыныц ушында сыпыргы тэрiздi усак сары тYCтi гYл шогы болады, олар шшдеден кыркYЙекке дейiн гYлдейдi. Сабактары бiр жылдык не кеп жылдык болып келед^ кеп жылдык сабактары тукым бермейдi [10].

^азакстанныц ОцтYCтiк Шыгыс Алтай, Тарбагатай, 1ле Ала таулары. ТYркiстан, Жамбыл, Алматы облысыныц Алгабас, Беген, Кеген, ^ызылкум аймактары жэне Сырдария езенiнiц оц жак жагалауы. Кейбiр тYрлерi елiмiздiц барлык аймактарында кездеседi [11].

Тiршiлiк ету ортасы эр тYрлi экологиялык жагдайларда: бетпак, жартастар, шел дала, кумды жэне сортац топыракты жерлер, шабындык, орман, таулы аймактарда таралган, кейбiреулерi барлык зоналарда арамшеп тYрiнде кездеседi.

Artemisiü cina тYрiне токталсак: Астралылар тукымдасыныц жусан туысына жататын кеп жылдык шала бута. Орта Азияныц (Ощуспк ^азакстан) эндемигi, 1981-жылы ^азакстанныц ^ызыл кiтабына енгiзiлген.

Биiктiгi 30-70 см-ге дешн жетедi. Эзiндiк хош rnd бар улы есiмдiк. Эр бiр себетте 3-5 мм гYлдер орналаскан, себет гYлдерi топтасып сыпырткы тэрiздi гYл шогырын курайды.

Жеке ^лшщ узындыгы 2-3 мм., 6ipa^ тостаганшасы болмайды, бес кYлтелерi болады, олар tytík тэрiздi немесе коцырау пiшiндес, жабыскак TYKTepi бар, аталыгы бес тозац катпары езара 6ipiгiп кеткен, аналыгы 6ipeу, ауызы exire айырылган tyktí болады. Жeмiсi бозгылт, Yстi сайлы тукымша, тамыз айыньщ аягымен кыр^йектщ басында гYлдeйдi, гYлдeнуi 78 кYнгe гана созылады, тукымынан ке6eйeдi. Эзен алкаптары, шелдi далаларда жэне тау 6ектepiндeгi ipi алкаптарда есeдi. Морфологиялык сипаттамасы ^азакстан Флорасына сэйкес кeлeдi [12].

Фитохимиясы

Artemisia туысына жататын есiмдiктepдe жш кeздeсeтiн кeй6ip биологиялык 6eлсeндi заттар: артемизинин, гуаинолид, капилларисин, фисетин, баррелин, артемалин, баррелиерин. Зерттеулер аркылы жер YCTi 6елiгiнeн абсинтин, анабсинтин, ортабсин, прохамазуленоген, А жэне В кетолактондары, оксилактон жэне артемизетин табылган [13]. 1-кестеде Artemisia тYpлepiнiц химиялык к¥рамы кеpсeтiлгeн жэне 1-суретте ец жш кeздeсeтiн ушатын косылыстардыц химиялык к¥рылымдары усынылган.

1-кестеде Artemisia турлерШц химиялыц цурамы._

TYpnepi Химиялык курамы

Artemisia cina сантонин 2-6,5% (сесквитерпендж байланыс), эфир майлары (1,53%), цинеол (70-80%), d, 1-ос-пинен, терпинен, 1а-терпинеол, терпиненол, 1-камфара, карвакрол, сесквитерпенд1к спирт-сесквиартемизол, бетаин, холин, ащы жэне боягыш заттар, алма мен арке кышкылдары [14]

Artemisia rutifolia Steph эфир майы, флавоноидтар, органикалык кышкылдар, хош шст1 косылыстар, канин, хризоспленин, сколетин жэне п-гидроксиацетофенондар [15]

Artemisia lerchiana эфир майы, флавоноидтар, органикалык кышкылдар, хош шст1 косылыстар, хризоспленин, холин [16]

Artemisia vulgaris эфир майы, холин, адонин, инсулин, шайыр, кант, аскорбин кышкылы, сапониндер, алкалоидтар, каротин, А, В, жэне С витаминдер1, шырышты жэне ил1к заттар. Кумарин туындылары: кумарин, умбеллиферон, эскулетин, скополетин жэне баска да флавоноидтар, аянин, рутин, 3-О-глюкозид кверцетин [17].

Artemisia scoparia эфир майы, алкалоидтар, ил1к заттар, ащы заттар, шайырлар, органикалык кышкылдар, лактон скопарон кездеседг

Artemisia austriaca алколоид, глюкозид, каротин, органикалык кышкылдар, шайыр, С витамиш, эфир майы, протеин, белок, май т.б. заттар бар [18].

Artemisia gmelinii Web. ex Stechm ащы заттар, флавоноидтар, аскорбин кышкылы, сесквитерпен лактоны, эфир майы, изовалериан кышкылы, азулен, флавоноид генкванин, умбеллиферон, кумариндер, органикалык кышкылдар, скополетин, каротиноидтар [19].

Artemisia absinthium L ащы гликозидтер (абсинтин, анабсинтин, артабсин жэне баскалар), сапониндер, флавоноидтар, фитонцидтер, аскорбин кышкылы, шайырлы жэне ил1к заттар, калий туздары, артемизетин, эфир майы (0,2-0,5%), каротин, органикалык кышкылдар (0,2-0,5%) кездесед1 [20].

Artemisia frigida Willd. эфир майы, флавоноидтар, органикалык кышкылдар, хош шст1 косылыстар, каротин, А, В, жэне С витаминдер1, шырышты жэне ил1к заттар [21].

Artemisia annua L

эфир майы, итк заттар, аскорбин кышкылы, алкалоидтар, фенол косындылары, флавоноидтар, фенолды косылыстар, сесквитерпен лактоны

1-сурет ец ж-uí кездесетш ipi ушатын цосылыстардыц химияльщ цурылымдары.

Фармакологиялыц жэне клиникалыц зерттеулер

Ощуспк Шыгыс ^азакстанда кездесетш Artemisia туысына жататын ес1мд1ктердш емдш касиет курамындагы биологиялык белсенд1 заттардыц турлер1 мен мелшерше байланысты. Белсенд1 заттар адам организмше енш, эртурл1 физиологиялык езгерютер тугызады.

1830-жылы алгаш рет Artemisia cina еамдшшц гул кэрзецкелершш эфирлш экстракпсшен антиглистпк касиетке ие сесквитерпеноиды сантонин белшш алынды. Бул жепспк галымдардьщ Artemisia cina еамдшн одан эр1 терецдей зерттеуше туртю болды.

^аз1рп кунде Artemisia cina еамдшнен сантонинд1 белш алуда органикалык ер1тюшпен белш алу жэне сумен немесе кальций туздарыныц элс1з спирт1мен белш алу эдютер1 колданылады [22]. Осы непзде сантонинд1 1здеспру Artemisia туысында жэне оган жакын туыстарда журпзшген зерттеулер нэтижесшде Artemisia cina еамдшнен тыс Arnica туысына жататын montana L. жэне Argyranthemum туысы катарлы 12 туршде сантонин кездесетшдш аныкталган, олардыц шшде сантонинге ец бай тур1 Artemisia cina екеш аныкталды. Бул жусан туршде сантонин эл1 ашылмаган гулдершде 7% га дешн, жапырактары мен бутактарыныц уштарында 5,41% га дешн кездесед1, ал урыктары мен тамырларында сантонин болмайды [23].

Cypem 2 -caнmoнuн жазы^ыц жзт ^^cmrn цурылымы.

Эамдш aFзacындa caнтoниннiц ^п тYрлi курылымдык модификациялары: а-caнтoнин, ß-caнтoнин, y-caнтoнин, ^^антонин, A-caнтoнин, ^^о^^аш^нин жэне люмиcaнтoнин кездеcедi, кейбiр тYрлерi шикiзaтты химиялык eцдеy кезiнде бeлiнiп алынатын артефакттар катарына жатады. Сантониншц барлык курылымдык тYрлерi iшiнде антигельминтпк кacиетке ие тек а-caнтoнин болып табылады [24].

о

15 О

11 "'13

ю

8

Сурет 3 - а-сантонинтц цаццасыныц нвмiрленген цурылымы.

Caнтoниннщ физиологиялык aктивтiлiгi: ocы KocbinbicraH эcepiндe лaктoнды caкинaлap, 1 циклдe eкiлiк бaйлaныc, 10 кepiнicтeгi б^ыштык мeтилдiк топ кaмтылyымeн бaйлaныcты, oлap aнтигeльминттiк эcepгe иe, coнымeн 6ípto ДНК пoлимepaзa, тимидилaт cинтeтaзa, инoзинфocфaт дeгидpoгeнaзa к;aтapлы фepмeнттepдi ингибиpлey нэтижeciндe ДНК-ныц ингибиpлeнyiнe глып кeлeдi. Шкте шaлдыккaн жaнyapлapFa зepттey жYpгiзy нэтижeлepi eciмдiк пpeпapaттapы цитocтaтиктepдщ aнтиблacтoмдык бeлceндiлiгiн apттыpa aлaтындыFын дэлeлдeдi

KP Бшм жэнe Fылым министрлшнщ Фитoxимия институты (KapaFaнды) зepттeyшiлepi Artemisia cina eciмдiгiнeн бeлiнiп aлынFaн cecквитepпeндiк лaктoн нeгiзiндe 2-xлopcaнтoнин, oкcим a-caнтoнин, 4a мeтoкcи-5ß-xлopcантoнин, 2-xлop-4,5a-эпoкcиcaнтoнин, 1a, 2ß диxлopcантoнин, oкcим 4a-мeтoкcи-5ß-xлopcaнтoнин к;aтapлы cинтeтикaлык тyындылap жacaп шыFapды, a cантoниннщ жэте oлapдьщ тyындылapыньщ мoлeкyлaлapыньщ фapмaкoфopлык тобыньщ тpиxoмoнaдaFa Kap^i, микpoбк;a Kap^i, фaгoцитapлык, к;aбынyFa Kap^i жэнe виpycк;a Kap^i KaOTerrepi зepттeлгeн, ocы нeгiздe caнтoнин тyындылapыньщ бipк;aтapынaн жaцa aнтибиoтикaлык;, icixxe Kap^i, aнтимикpoбтык, фитoгopмoндык жэнe aнтиoкcидaнттык фитoпpeпapaттapды жaп шыFapyдa

Artemisia cina eciмдiгi эфиp мaйы к¥Paмындa цитеол кeп мeлшepдe кeздeceтiндiктeн cтaфилoкoкк, OTpem^^^, гoнoкoкктapFa rçap^i aнтибaктepицитiк Karaerae ж болып эp тYpлi aypyлapды eмдeyгe жэнe aypyдьщ глдын aлyFa apнaлFaн cтaндapттaлFaн фитoпpeпapaттap жacaлaды [27]. Эф^ мaйлapынaн жacaлFaн «Дapминoл» вeнa шшш к;oлдaнFaн кeздe apтepиялык кы^тды тeмeндeтiп, изoляциялaнFaн жYpeккe инoтpoптык жэнe xpoнoтpoптык эcep бepiп, кaнтaмыpлapды тapылтaды, iшeк б^лшы; erimrç тoнycын тeмeндeтeдi [28]. Peвмaтизм кeзiндe, нeвpaлгия мeн бeл oмыpткa aypyлapындa «Дapминoл» жaкпa мaй peтiндe к;oлдaнылaды.

Artemisia rutifolia Steph (Рутолиеп жycaн) eciмдiгiнiц эфиp мaйы eтe тиiмдi фyнгицидтiк, aнтибaктepиaлды жэш aнтигeльминттiк эcepгe иe, ocыFaн бaйлaныcты эфиp мaйы жoFapы пapфюмepлiк бaFa aлды. Coндaй-aк, кaнин aнтипpoтoзoйлык бeлceндiлiккe иe, aл xpизocплeнин icixxe Kap^i бeлceндiлiккe иe.

Artemisia lerchiana Web (A; жycaн). 2008-жылы H. В. Цицин мeн Н,Д. Зeлинcкий Вoлгoгpaд oблыcы ayмaFындa eceтiн Artemisia lerchiana Web. eciмдiгiнщ эфиp мaйы к¥Paмын зepттeдi [29]. Хpoмaтo-мacc-cпeк-тpимeтpия эдiciмeн 30 дaн acтaм к;ocылыcтap cэйкecтeндipiлдi, ^ИзН кoмпoнeнттepi: 1,8-цинeoл, кaмфopa, бopнeoл, бopнилaцeтaт, кaмфeн, миpцeн, n-цимол, a-пинeн, ß-кyбинeн жэнe дaвaнoн бoлFaндык;тaн ыстъщ Kafrrapy, aллepгия, бayыp aypyы, eт к;aлтacыньщ жeдeл к;aбынyлapынa бeлceндiлiк кepceтeдi [30].

Artemisia vulgaris (Kapaepмeн). Фpaнция, Гepмaния, Вeнгpия, Yндicтaн, Kытaй жэнe Жaпoния кaтapлы мeмлeкeттe кeптipiлгeн гYлдep мeн жaпыpaк;тapынaн бyмeн диcтилляциялay (aйдay) эдici ap^L^i кош иicтi aщы дэмi бap эфиp мaйы aлынaды, aлынFaн эфиp мaйыньщ к¥Paмындa туйон, цитеол, бopнeoл, пинeн бoлaтындык;тaн мeдицинaдa K¥Pыcyды eмдeйтiн, нeceп aйдaйтын, acк;aзaн aypyлapын eмдeйтiн дэpi peтiндe к;oлдaнылaды.

Artemisia scoparia (Kypaй жycaн). Эфиp мaйыньщ к¥Paмынa пинeн, миpицeн, aльдeгид, кeтoндap, фeнoлдap, aпиoл бap, глиcтepгe (mex кдоты) Kap^i, кдн токгану, кaбынyFa Kap^i тYPУ кaтapлы кacиeттepгe те. Эciмдiк ^лшщ к¥PaмындaFы эфиp мaйы эдeттe кocмeтикa жacayдa мaцызды шикiзaт peтiндe к;oлдaнылca [31].

[25].

[26].

Artemisia austriaca (Берте жусан). Эамдш химияльщ курамы толык зерттелмегендiктен заманауи медицинада пайдаланбайды, 6ipaK халык емшiлiгiнде бурыннан колданылып келе жаткан ыстыкты кайтару, iciKKe карсы, безгекке карсы дэршк еамдш ретiнде белгiлi. Эдетте шшде-тамыз айларында гулдеу кезiнде жиналган жер ycri белiгiн эр тYрлi ауруда колданады.

Artemisia gmelinii Web. ex Stechm есiмдiгi жапырактары мен гулшоктарыныц курамындагы эфир майы энтерит, гемоколит, iсiкке, кабыну карсы эсерге ие.

Artemisia absinthium L (Ащы жусан). Эфир майыныц курамына туйиловый спирт (1025 %) [32], туйон (10% - га дешн), пинен, кадинен, фелландрен, ß-кариофиллен, у-селинен, ß-бизаболен, куркумен жэне хамазуленоген жатады. Жер Ydi белiгiнен абсинтин, анабсинтин, ортабсин, прохамазуленоген, А жэне В кетолактондары жэне оксилактон табылган [33]. Сондыктанда элемнш кептеген елдершш медицинасында ащы жусан еамдш суйык ерiтiндiсi аскорыту мен тэбет ашу Yшiн колданылады.

Artemisia frigida Willd. (Муз жусан) Ресей галымдары хромато-масс-спектрометрия эдiсiмен Artemisia frigida жусаныныц эфир майыныц химиялык курамын зерттеп, 140 тYрлi компонент аныктады, оныц iшiнде 45 косылыс сэйкестендiрiлдi. Негiзгi курамдас белiгi эфирлж майлар болып табылатын камфора, борнеол, 1,8-цинеол, терпинеол-4, борнилацетат катарлы компоненттер.

Artemisia annua L ^Тэтп жусан ). Эфир майы курамына цинеол, пинен, борнеол, камфен, кадинен, кариофиллен, камфора, спирттер жэне май кышкылдары бар. 1972 жылы Artemisia annua L. еамдшнен ^ытай фармакологы Ту юю сесквитерпен лактон артемизинiн белш алды, ол безгекке карсы непзп дэрiлердiц бiрi болып табылады [34].

Эфир майы курамынан белiнiп алынган камфора тYCсiз, езiне тэн ис бар, тез ушкыш болып келедь Ол орталык жYЙке жYЙесiнiц жумысын жаксартады, тыныс алуды реттейдi, жYрек кан тамырларын кецейту, жYрек етшщ кызметiн жаксарту эсерлерi бар. Сонымен бiрге, сырткы жараны емдеп, кабынуды басады.

Этнофармакологиялыц зерттеулерг

Artemisia туыстарыныц кейбiр тYрлерi дэстYрлi медицинада юк аурулары, бактериялык, вирустык аурулар, безгек аурулары жэне кабыну мен инфекцияны емдеуде кецшен колданылып келген, сондай-ак бул емдеу тYрлерi элi кртге дейiн сакталган [35,36].

Халыктык медицинада Artemisia cina еамдш ерiтiндiсi бронхалык астманы емдесе, спирттiк ертiндiсi ларвицидп жэне туберкулездi емдеуде колданылады [37]. 0амдш гYлiн дэрiханалардан «Цитворная семья» деген атпен сатып алуга болады, кеп жагдайда жYЙке жYЙесi кызыметш реттеп, ас корытуды жаксартады.

Дэрмене жусанынан алынатын гвайазулен кабынуды басып, аллергияны кайтарады, регенерациялык процесстердi кртейтт, ревматизмде жэне экзема мен рентгендш кYЙiктерде жакпа май ретiнде колданылады [38].

Елiмiзде сантонин ендiрумен Шымкент каласындагы химиялык дэрi жасау зауыты айналысады, жасалган фитопрепараттар шетелдерге экспортталады. Ескере кететiн жэшт сантонин улы болгандыктан оны тек дэрiгердiц уйгаруымен гана пайдалану кажет, жукт1 эйелдердш колдануына тиiм салынады.

Artemisia rutifolia Steph халык медицинасында рутолисп жусан еамдшнен дайындалган тунбаны дизурия кезшде колдану усынылады. Бул есiмдiктiц жаца тскен шебi тiс ауруы кезшде ауырсынуды басады, кургак есiмдiк унтагын гипергидроз кезiнде колданылса. Ал, ерiтiндiсi ангина кезiнде дайдаланылады [39].

Халык емшде колданылу тэсiлi: Стенокардия (жYректiц демiкпелi устама ауруы) кезiнде бiр ас касык кургак усакталган еамдш унтагын жарты литр кайнаган суга салып, коспаны бiр сагат бойы мукият араластырады жэне CYзедi. Стаканныц Yштен бiр белiк ерiтiндiсiн тэулшне Yш рет кабылданады [40]. Сирек кездесетш коргауга алынган есiмдiк. Ресей Забайкалье елкесшш ^ызыл кiтабына енпзшген.

Мал дэрiгерлiгiнде бул дэрiлiк еамдш YЙ жануарларыныц жараларын емдеуде непзп жакпа дэрi ретiнде колданылады. ^аз1рп кYнде Artemisia rutifolia есiмдiгi мацызды дэрiлiк

шиюзат есебшде А^Ш, СолтYCтiк Африка, Орталык Азия (^азакстан) жэне Европада ете танымал дэрiлiк есiмдiк ретiнде жш колданылады [41].

Artemisia lerchiana Web. Халык медициясында ац жусан еамдшн Yнемi ыстык кайтару, аллергия, бауыр ауруы, ет калтасыныц жедел кабынуы жэне етке тас байлану катарлы кептеген ауруларды емдеуде колданылады.

Artemisia vulgaris халык медицинасында тэбет ашу, серпту, тыныштандыру, ас корытуды жаксару, кан жасау релi болгандыктан кYнделiктi сусын ретiнде кабылданады [42]. Сонымен бiрге асказан жаралары, алкоголизм, бауыр ауруы, суык тию, безгек, тумау, шемен ауруы, ет ауруы, кызба, глистер (iшек куртынан), шаншу, жYЙке ауруы, уйкысыздык катарлы кептеген ауруларды емдеуде еамдш ерiтiндiсi немесе тунбасы пайдаланылады. Сырткы жара, терiнiц iрiцдi аурулары кезiнде жакпа дэрi ретшде колданылады. Эйелдерде кездесетш жатырдан кан кету, токсикоз бен босану кезшде колданылады [43]. ^ояншык ауруын емдеуде еамдш тамырын кекшешек шебi, тYЙмешетен гулдерi (Tanacetum) мен арыстанкуйрык шебше (Leonurus cardiaca) араластырып пайдаланады [44].

Artemisia scoparia халык медицинасында курай жусаннан жасалган дэрi эпилепсия кезшде, глистер (шек куртынан), дене жаракаттарында есiмдiк ерiтiндiсi мен тунбасы колданады. Кептiрiлген есiмдiк унтактары шарап жасау енеркэабшде колданылады. Сондай-ак тагам енеркэабшде дэмдеуiш ретiнде пайдаланылады. ^азiргi кунде эфир майынан жасалган курамында фитоактивт компоненттi камтылган «Артемизол» дэрiсi несеп тас ауруы мен безгек ауруын емдеуде ец тиiмдi препарат болып саналады [45].

Artemisia austriaca бул еамдш курамындагы ащы заттардыц эсершен тэбеттi ашып, аскорыту органдарыныц кызметш кYшейтумен бiрге жYЙкенi тыныштандыру касиеттерiмен ерекшеленедi [46]. Кебiнесе тунба немесе кайнатпа дайындалып бауыр жэне кекбауыр аурулары, кызба, безгек, курысу, уйкысыздык, бас ауруы, ыстык тYсiру, ет айдау, несеп айдау асказан мен шектш секреторлык кызметiнiц бузылуы кезшде шке колданылады [47]. Аяк юшу кезiнде жас жапырактары табанга салынады, сырткы жараларда компресс (кепкабатты емдш тацгыш) ретiнде колданылады.

Жануарларга жYргiзiлген зертханалык зерттеулер осы жусаныныц спиртпк препараттары морфиннiц (есiрткiлiк зат) курамын азайтуга кабiлеттi екенiн керсеттi, ягни бул есiмдiк болашакта есiрткiге тэуелдi адамдарды емдеу Yшiн колданылуы мYмкiн [48].

Artemisia gmelinii Web. ex Stechm халык медицинасында тунбасы кабынуга жэне какырык тYсiруде колданылады, алапес пен сiбiр жарасы кезiнде паллиативтш курал ретшде колданылады. Жапырактары мен гулшоктарыныц кайнатпасын энтерит, гемоколит, iсiкке, кабыну, тумау кезiнде пайдаланган. Етекюр циклiнiц бузылуы, эр тYрлi гинекологиялык аурулар, ет аурулары, элсiздiк, неврастения кезшде шеп тунбасын колданылады.

^олдану дозасы: ыстыкты тYсiру мен кан токтату Yшiн 1 стакан кайнаган суга 1 шай касык унтакталган еамдш унтагын салып, 2 сагатка койып, 1/3 стакан мелшерiнде кYнiне 3 рет колданылады [49]. Бас ауруы, энтероколит, дизентерия, гастралгия жэне ревматизм кезшде 1 ас касык жапырактары мен гYлшоктарын 1:1 катынасында 2 стакан суда 3-4 минут кайнатып, кунше 3 рет 2 ас касыктан колданылады.

Artemisia absinthium L. Ащы жусан препараттарын диспепсия, гипоацидт гастрит, ет кабыну, безгек ауруы, тумау, тYрлi асказан аурулары, ыстыкты кайтару мен жогаргы тыныс алу жолдарыныц кабынуларында колданады. Жер Yen белiгi демiкпенi, ревматизмдi, рентген сэулелершен болган кYЙiктi емдеуде, гастрит, дизентерия, анемия, саргаю, семiздiк, метеоризм, мигрень, гипертониялык ауру, екпе туберкулезi, iсiну, неврастения, тырыскак жэне алкоголизмдi емдеуде колданылады [50].

Орыс халык медицинасында жусан ерiтiндiсi кызба, бауыр, асказан жэне кекбауыр ауруларына колданылады. Жаца тскен шырынды алкогольмен араластырып бYЙрек тас ауруы, уйкысыздык жэне жарага карсы курал ретiнде колданылады [51]. Орта Азия халык медицинасында жусан гушшц тунбасы асказан ойык жарасы кезшде, сокыр iшек, геморрой,

ayH3gaH marHMcH3 mcrep mbiry, эnн.encнa Ke3iHge naftga.aHH.agH [52]. GciMgiK y.H 6o.raHgHKTaH npenaparrapHH mYKTi.iK Ke3iHge KO.gaHyra 6o.MaftgH.

EyriHri KyHge a^bi mycaH 20 gaH acTaM e.giH ^apMaKoneacbiHga KO.gaHbi.agbi [53]. a^hi mycaH TaMaK eHepK9ci6iHge g9Mgeyim peTiHge Maanu TaraMgapra KO.gaHH.ca, mep ycTi 6e.iri 6oay eHepK9ci6imH MaRH3gH mHKi3aTH peTiHge KO.gaHH.agH. CoHgaft-aK, Keft6ip cnMpniK imiMgiKTep MeH mapanTapgH xom mcTeHgipy ymiH naHga.aHH.agH [54]. a^hi mycaH xeMoranTepimH Kenmi.iriHge (-)-a-m9He/HeMece (+)-P-TyftoH Gap [55], (-)-a-TyftoH e3i maHyap.ap MeH agaMgapra Ken Me.mepge eHri3reHge KypHcy, KOHBy.bcua, гa..roцннaцнa m9He e.iM TygHpyH MyMKiH, coHgHKTaHga $нтoнцнgтi m9He ннceктнцнgтi Kypa. peTiHge 3MaHgH m9HgiKTepre KO.gaHH.agH [56].

Artemisia frigida Willd 6ara.H g9pi.iK eciMgiK, ohh TuGeT m9He 6acKa мegнцннaga mapanapgbi, aBHTaMHHO3, Ty6epKy.e3, meTe., cyHK raro, myftKe 6y3H.bicTapHH eMgeyge, 6yHHgapgHR iciHyi, KH36a, yftKbicbngbiK, HeBpacTeHHa, mypeK aypy.apbi, coHgaft-aK 6ac m9He Tic aypy.apHHga Ke^HeH KO.gaHagH [57]. My3 mycaH CHFHHgHCH cycHHgap KypaMHHa Kipegi. By. g9pi.iK eciMgiKTiH eMgiK KacueTi KypaMbiHgarbi 6HO.orHa.HK 6e.ceHgi 3arrapgHR ohhih imiHge 6aктepнцнgтi, aHTM^yHrangbi, aHTMre.bMMHTKe KapcH 9cep KepceTeTiH э$нp MaftHHHR 9pTyp.i.iriMeH 6aft.aHHCTH.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Artemisia annua L xa.HK мegнцннacннga ry.geHy Ke3e^Hge 6e3reK, KH36a, groeHTepua Ka6bHy, mypeK HeBpo3H, myftKe myfteci KH3MeTi 6y3H.raHga, Ky.aK aybipraHga m9He mapaHH eMgeftTiH Kypa. peTiHge KO.gaHH.agH. GciMgiK mep ycTi 6e.iri acna3gHK eHiMgepre xom uicTi g9Mgeyim peTiHge KO.gaHH.agH. Э$нp Maftb nap$roMep.iK eHepK9cin neH ca6biH eHepK9ci6iHge KO.gaHH.agH [58]. ^ep ycTi 6e.iriHeH 6oaybim 3arrap a.HHagbi, c9HgiK eciMgiK peTiHgege KO.gaHH.agH.

^a3aKcTaHga eceTiH mycaHgap m9ft.i aftTKaHga e.iMi3giR MaKTaHHmH 6o.raH ^a3aKcTaHHHR y.TTHK fh.hm aKageMHacHHHH aKageMuri Cepra3H OgeKeHOBTiH mericriKTepi m9ft.i aftTHn KeTyre MiHgeTTiMi3. OgiKeHOB Artemisia glabella Kar. et Kir. eciMgiriHeH 6e.in a.raH apr.a6uH cecKBHTepneH .aKTOHHHaH maca.raH «Apr.a6MH» npenapaTH ^a3aKcTaHga 93ip.eHreH,

K.HHHKa.HK npaKTHKaHHR xa.HKapa.HK cTaHgapTTapHHa (GCP) c9ftKec KenTereH opTa.HKTapga paнgoмнзaцнa.aнFaн K.HHHKa.HK cHHaKTapgaH eTKeH a.ramKH npenapaT 6o.Hn Ta6b.aTHHHH aTan eTKeH meH [54].

«Apr.a6nH» npenapaTH ar3aga y3aK yaKHT 6oftbi caKTa.agbi, maMaMeH 22 caraT. Apr.a6nH opTa.HK KOMnapTMeHTTeH (KaHHaH) meTKi TiHgepre Te3 eTegi. BipiHmi caraT imiHge npenapaTTHR eR Ken Me.mepi KeK6ayHp MeH eKnege mHHaKTa.agH, 3 caraTTaH KeftiH ohhr Me.mepi 6ayHpga m9He KaRKa 6y.mHKeTTepiHge morapbi 6o.agH. BacKa TiHgepMeH ca.HcTHpraHga npenapaT 6ayHpga Ken Me.mepge mHHaKTa.agbi m9He y3aK yaKHT 6oftbi caKTa.agH.

ToKcnKO.orna.HK 3epxrey.ep npenapaTTHH .нo$н.нзaцнa.aнFaн g9pi.iK Typ.epmge TacHMa.gaHaTHH go3aga nepn^epna.HK KaH MeH cyfteK KeMirirnH Mop^o.oraa.biK KypaMHHa 9cep eTneftTiHiH, coHgaft-aK 6aybipgbiR 6yftpeKTiR mYpeK-KaHTaMbip myftecimH m9He thhhc a.y Myme.epimH $yнкцнoнa.gнк maft-Kyftme 9cep eTneftTiHiH KepceTKeH. npenapaTTH KeKTaMHpimiHe, 6y.mHKeT imiHe m9He Tepi acTHHa eHri3y ar3ara Kepi 9cep eTneftgi. Apг.a6нннiц a..epreHgiK HeMece nнpoгeнgiк 9cepige 6aftKa.MaraH, эм6pнoтoкcнкa.нк, TepaToreHgiK m9He MyTareHgiK кacнeттepi ge moK.

Apг.a6нн npenapaTHH a.y 9gici 9.eMHiR 11 e.iHge, cohhih imiHge ^anoHraga, ^HTaftga, A^ffl-Ta, ¥.н6pнтaннaga, Гepмaннaga, fflвeftцapнaga, Opaнцнaga, Aвcтpнaga, Hтa.нaga, Ннgep.aнgнga m9He fflвeцнaga naTeHTTe.reH [59]. Apг.a6нн Peceft, ^a3aKcraH, 036eKcTaH, T9miKcTaH, ^HpFH3craH m9He Гpyзнa KaTap.H MeMi.eKexrepge iciKKe KapcH npenapaT peTiHge TipKe.reH, 6ayHp, aHa.HK 6e3, maTHp MoftHH, eKne m9He cyT 6e3i o6hphh eMgeyge KO.gaHH.agH. Мoнoтepanнaga xнмнoтepanнa.нк Kypa.gapMeH m9He c9y.e.iK тepanнaмeн 06ipiKTipin KO.gaHH.agH [60]. By. e.iMi3giH meTicTiri, 69piMi3giH MaKTaHHmHMH3.

KopblTblHflbl

KeHe 3aMaHga eciMgiKTep KapanaftHM mo.MeH aHHKTa.Hn eMgiK MaKcaTTa KO.gaHH.ca, 6yriHri KyHge ra.HMgap och g9pi.iK eciMgiKTepgiH eMgiK кacнeтiн fh.hme Heri3ge 3epTTen,

еамдш текп дэршердщ емдiк рeлi жогары, жанама эсерлерi аз екенш дэлелдеген. Сондыктанда, заманауи медицинада eсiмдiктен жасалган препараттарга болган сураныс KYHHeH ^нге артуда.

Artemisia алуан тYрлi фармакологиялык эсерлерге ие болган биологиялык белсендi косылыстардыц негiзгi Ke3i. Биологиялык белсендi косылыстардыц сапалык жэне сандык курамындагы eзгешелiктер коршаган орта жагдайларымен, тYрлiк eзгергiштiкпен, географиялык, климаттык жэне генетикалык жагдайлармен тыгыз байланысты болып келедь Ощуспк Шыгыс ^азакстанныц eзгеше тэбигаты мен кунарлы топырагы койнауындагы eсiмдiктердiц кунарлылыгын арттырып, оларга eзгеде жок емдiк касиеттер бердi. Оныц бiр дэлелi, дэрмене жусанын Жерорта тещз^ ^ара тещз жэне Каспий тещз мацайларына, Орта Азияга жэне СолтYCтiк Америкага апарып eсiрген. Алайда, ол мацайда егiлген дэрмене жусаныныц курамында сантонин болмаган, тек ^азакстан топырагында гана емдiк касиетi сакталган. БYгiнгi кYнде дэрмене жусанынан бeлiп алынган сантонин мен эфир майынан жасалган дэршк препараттар кeптеген наукастардыц ауруына шипа болды. Сондыктанда елiмiзде eсетiн багалы eсiмiктердiц касиетiн тYсiнiп, оларды зерттеп, халык игiлiгiне жарату аркылы, импортка тэуелдi болган фармацевтиканыц орнын отандык eнiмдермен толыктырып, халык денсаулыгына зиянсыз дэрiлердi пайдалану ел экономикасын арттырумен бiрге халык денсаулыгын жаксартады.

ддебиеттер mismi

1. Fowler MW. Plants, Medicines and Man.// J. Sci. Food Agric. - 2006ю - Vol. 86. - P. 1797-1804.

2. Дэршк eciMdiK шиюзаты мен фитопрепараттар сапасына цойылатын фармакопеялъщ талаптарза шолу./Келимханова С.Е., СатаеваЛ.Г., Баелова А.Е. БуранбаеваК.Д.//ВестникКазНМУ- Каз¥МУ. -Алматы. 2012.

3. Долгова А.А., Ладыгина Е.Я. Руководство к практическим занятиям по фармакогнозии. - М.: Медицина, 1977. - 255 с.

4. Who O. Traditional Medicine// Fact Sheet. - 2007. - No. 134, Revised May 2003.

5. Фитофармакологияныц дамуы/ Рахимов К.Д., Парманщлова Т.Н., Темiрsалиева Э.М. и др. - Алматы,

2014.

6. Федосеенко В.М. Новая энциклопедия растений: мифы, целебные свойства, гороскопы, растительный календарь. - М.: РИПОЛКЛАССИК, 2003. - 736 с.

7. Куркин В.А., Новодранова В.Ф., Куркина Т.В. Иллюстрированный словарь терминов и понятий в фармакогнозии: учебное пособие для студентов медицинских и фармацевтических вузов, врачей и фармацевтических работников). - М.; Самара: ГП "Перспектива"; СамГМУ, 2002. - 188 с.

8. Новая энциклопедия растений: мифы, целебные свойства, гороскопы, растительный календарь /Сост. В.М. Федосеенко. - М.: РИПОЛ КЛАССИК, 2003. - 736 с.

9. Гаммерман А.Ф., Кадаев Г.Н., Яценко-ХмелевскийА.А. Лекарственные растения (Растения -целители): Справ. пособие. - 3 изд., перераб. и доп. -М.: Высш. шк., 1983. - 400 с.

10. Synergy in a Medicinal Plant: Antimicrobial Action of Berberine Potentiated by 5'-Methoxyhydrocarpin, a Multidrug Pump Inhibitor./Stermitz F.R., Lorenz P., Tawara J.N. et al.//Proc. Natl. Acad. Sci. USA. - 2000. - Vol. 97. - P. 433-1437.

11. Жетгсу энциклопедия. - Алматы Арыс баспасы, 2004. - 712 бет.

12. Флора Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1966. - Т. 9. . - С. 133.

13. Атажанова Г.А. Перспективы использования в медицинской практике эфирных масел растений флоры Казахстана // Химия и применение природных и синтетических биологически активных соединений. -Алматы: Комплекс, 2004. - С. 230-235.

14. Использование в народной и официальной медицине полыни цитварной Artemisia cina)/Бекежанова Т.С., Тохтахунова А.А., Сакипова З.Б., Омарова Р.А.//Инновации в здоровье нации. Proceeding of conference: Матер. II всероссийской научно-практической конференции с международным участием. - СПб.: СПХФА, 2014. - С. 297300.

15. К,азацстанныц Алтай оц1р1ндег1 всетгн Artemisia Rutifolia, Artemisia Juncea, Artemisia Caupasitae вс1мд1ктер1нщ Биологиялык, сипаттамалары жэне пайдалы цасиеттерг/ Ныкмуканова М. М., Туралиева А. С., Мырзахасова К. М., Ескалиева Б. К. - Алматы, 2015. - 3 б.

16. Сагалаев В.А. Особенности внутривидовой изменчивости у полыней (Artemisia L., Asteraceae) подрода Seriphidium (Bess) Peterm. // Тез. докл. межд. науч. конф. по систематике растений, посвященной 70-летию со дня рождения чл.-корр. РАН проф. В.Н. Тихомирова (28, 31 января 2002 г., Москва.). -М.: Изд-во Центра охраны дикой природы, 2002. - С. 94 - 95.

17. Ботанико-фармакогностический словарь: Справ. пособие/ Блинова К. Ф. и др. / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. - 227 c.

18. Атлас пыльцевых зерен Астровых (Asteraceae) / Мейер-Меликян Н. Р. и др. - М.: Товарищество научных изданий КМК, 2004. - 21 c.

19. Бойко Э.В. К таксономии полыни Гмелина Artemisia gmelinii (Asteraceae) и близких к ней видов, 1990.

- С. 110-115.

20. 3. Santonin1 III. The Total Synthesis of Santonin / Yasuo Abe, Tadatsugu Harukawa, Hisashi Ishikawa et al. // J. Am. Chem. Soc. - 1998 . - Vol. 78, № 7.- P. 1422-1426.

21. Куприянов А.Н. Такие разные полыни//Газета «Биология». - Содержание № 29/2003.

22. Birladeanu Ludmila. Angewandte Chemie. The stories of santonin and santonic acid. - International ed. in English, 2003. - P. 205.

23. Birladeanu L. The stories of santonin and santonic acid // Angew. Chem. Int. Ed. Engl. - 2003. - Vol. 42, № 11. - P. 1202-1208.

24. 3. Santonin. III. The Total Synthesis of Santonin2 / Mabtin M., Moran A., Carron R. et al. // J. Am. Chem. Soc. - 1998. - Vol. 78, № 7. - P. 1422-1426. - 1998. - Vol. 23, № 2-3. - P. 285-290.

25. Pибель Н.В., Пашинский В.Г. Новые данные по противоопухолевой активности настойки Artemisia absinthium L. //Раст. ресурсы. - 1999. - Т. 27, вып. 4. - С. 65-69.

26. К стандартизации эфирных масел полыни/ Танагузова Б.М., Садырбекова Д.Т., Атажанова Г.А., Адекенов С.М. //Новые достижения в создании лекарственных средств растительного происхождения. -Томск, 2006. - С. 314-317.

27. Унифицированная методика определения эфирных масел дикорастущих видов полыней / Танагузова Б.М., Садырбекова Д. Т., Атажанова Г.А. и др. // Фармация Казахстана. - 2006. - № 4. - С. 43.

28. Sesquiterpene Lactones/Moreno-Dorado F. J., GuerraM.,. Aladro F. J. et al. // J. Nat. Prod. - 2000. - № 63. -

Р. 934.

29. Цицин Н.В., Зелинский Н.Д. Artemisia lerchiana web. как продуцент эфирных масел. - Москва: Учреждение Российской академии наук Главный ботанический сад им. Н.В. Цицина Российской академии наук,.2008. - С. 1.

30. Полыни Сибири/Березовская Т.П., Амельченко В.П., Красноборов П.М., Серых Е.А. - Новосибирск: Наука, 1991. - С. 201.

31. Artemisia scoparia Waldst. et Kit./Губанов И. А. и др.//Полынь веничная: Иллюстрированный определитель растений Средней России. - В 3 т. - М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл., 2004. - Т. 3. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). - С. 344.

32. Yarnell E., Heron S. Retrospective analysis of the safety of bitter herbs with an emphasis on Artemisia absinthium L (wormwood)// J. Naturopathic Med. - 2000. - P. 32-39.

33. "Artemisia absinthium Lambrook Silver' AGM"//APPS.RHS.org.uk. Retrieved 31. - August, 2012.

34. Кабдыгалымовна Е.Г. Лоратадин таблеткасын жасаудагы технологиялыц жэне биофармацевтикальщ зерттеу жолдары: Дис. (PhD) док. фил. - Алматы, 2018. - 7 б.

35. Gurib-Fakim A. Medicinal Plants: Traditions of Yesterday and Drugs of Tomorrow.//Mol. Asp. Med.

- 2006. - Vol. 27. - P. 1-93.

36. The genus artemisia and its allies: phylogeny of the subtribe Artemisiinae (Asteraceae, Anthemideae) based on nucleotide sequences of nuclear ribosomal DNA internal transcribed spacers (ITS)/ Valhs J. et al. //Plant biology.

- 2002. - № 5. - P. 274-284.

37. Войткевич С.А. Эфирные масла для парфюмерии и ароматерапии. Пищевая промышленность. -М., 1999. - 276 с.

38. Blay Bargues V., Cardona Collado Garcia, Munoz Pedro Stereoselective synthesis of 7,11-guaien-8,12-olides from santonin. Synthesis of podoandin and (+)zedolactone A // J Org Chem. - 2000. - Vol. 65. - Р. 2138-2144.

39. Определитель растений Республики Алтай / И.М. Красноборов [и др.]; Рос. акад. наук, Сиб. отд-ние, Ц. сиб. бот. сад; М-во образования и науки РФ, Горно-Алт. гос. ун-т. - Новосибирск: Изд-во СО РАН, 2012. . - 432 c.

40. Забайкальский край /ГанинаГ.В., СамойловаГ.С., Заяц Д.В. и др./ Председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец//Большая Российская Энциклопедия (в 30 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2008. - С. 5 .

41. Государственная Фармакопея СССР. Вып.2. Общие методы анализа. Лекарственное сырье. Мз СССР. 11-ое изд. доп. - М.: Медицина. 1989. - 400 с.

42. Дэртк всiмдiктер. - Алматы: "Цазацстан", 1975 - 172 б.

43. «Цазацстан»: ¥лттыц энцклопедия /Бас редактор Э. Нысанбаев/VIII том. - Алматы: «Цазац энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998.

44. Leonurus cardiaca L. is an accepted name. The Plant List (2013). Version 1.1. Published on the Internet; Royal Botanic Gardens, Kew and Missouri Botanical Garden (2013). Тексерiлдi, 20 цацтар 2015.

45. К,азацстан табигаты: Энциклопедия /Бас ред. Б.в.Жацып. - Алматы: " Цазац энциклопедиясы" ЖШС, 2011. - Т. З. - 304 Б.

46. Evans D.A., Hirsch J.B., Dushenkov S. Phenolics, Inflammation, and Nutrigenomics. //J. Sci. Food Agric.

- 2006. - Vol. 86. - С. 503-2509.

47. Пути и перспективы использования в медицине полыни цитварной //Вестник КазНМУ. - 2014. - № 5. - С. 177-179.

48. Evaluation of the Effects of Artemisia austriaca on Morphine Withdrawal Syndrome in Rats /Charkhpour M., Delazar A., Mohammadi H. et al. //Pharmaceutical sciences. - 2014. № 20 (1). - P. 1-5.

49. Plants and Human Health in the Twenty-First Century./ Raskin I., Ribnicky D.M., Komarnytsky S. et al.// Trends Biotechnol. - 2002. - Vol. - P. 522-531.

50. European Scientific Cooperative on Phytotherapy (2009) "Absinthii herba (wormwood)" In: ESCOP Monographs: The Scientific Foundation for Herbal Medicinal Products, 2nd ed, Thieme.

51. The Artemisia L genus: A review of bioactive essential oils/Abad M.J., Bedoya L.M., Apaza L., Bermejo P.//Molecules. - 2012. - V. 17. - P. 2542-2566.

52. Botanical drugs as an emerging strategy in inflammatory bowel disease: a review/Algieri F., Rodriguez-Nogales A., Rodriguez-CabezasM.E. et al. //Mediators Inflamm. - 2015. - 179616.

53. Wormwood (Artemisia absinthium) for poorly responsive early-stage IgA nephropathy: a pilot uncontrolled trial/Krebs S., Omer B., Omer T.N., Fliser D.//Am. J. Kidney Dis. - 2010. - V. 56 (6). - P. 1095-1099.

54. Adekenov S.M. Chemical modi fication of arglabin and biological activity of its new derivatives//Fitoterapia. - 2016. - V. 110. - P. 196-205.

55. Nguyen H.T., Nemeth Z.E. Sources of variability of wormwood (Artemisia absinthiumL) essential oil//J. Appl. Res. Med. Aromatic Plants. - 2016. - P. 143-150.

56. Музычкина Р.А., Корулькин Д.Ю., Абилов Ж.А. Качественный и количественный анализ основных групп БАВ в лекарственном растительном сырье и фитопрепаратах. - Алматы, 2004. - 283 c.

57. Телятьев В.В. Целебные клады. - Иркутск, 1991. - 400 c.

58. Bora K.S., Shama A. The genus Artemisia: A comprehensive review//Pharmaceutical Biology. - 2011. -Vol. 49, № 1. - P. 101-109.

59. USA Patent 6,242,617,B1, 5.06.01.; Deutschen Patent 69 7 2504.9-08, 23.10.03.; Europеan Patent 0946565, 15.10.03.; Patent of China ZL 200680055852.4, 26.12.12. Adekenov S.M. Method and device for production of lyophilized hydrochloride-1 e,10fi-epoxy-13-dimethylaminoguai-3(4)-en-6,12-olide; The Eurasian patent 015557, 30.08.11. Adekenov S.M. Method of obtaining 1(10)^-epoxy13-dimethylamino-5,7a,6,11^(H)-guai-3(4)-en-6,12-olide hydrochloride lyophilized, antitumor drug «Arglabin».

60. Adekenov S.M., Esentaeva S.E., Omarova I.M., Sirota V.B.//Russian biotherapeutic journal. - 2012. - V. 2 (11). - P. 2.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.