Научная статья на тему 'ІЛЕ АЛАТАУЫНДА КЕЗДЕСЕТіН ARTEMISIA ТУЫСЫНА ЖАТАТЫН өСіМДіК ТүРЛЕРіНің МОРФОЛОГИЯЛЫқ ЖәНЕ ФИТОХИМИЯЛЫқ ЕРЕКШЕЛіКТЕРі'

ІЛЕ АЛАТАУЫНДА КЕЗДЕСЕТіН ARTEMISIA ТУЫСЫНА ЖАТАТЫН өСіМДіК ТүРЛЕРіНің МОРФОЛОГИЯЛЫқ ЖәНЕ ФИТОХИМИЯЛЫқ ЕРЕКШЕЛіКТЕРі Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
56
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ДәРіЛіК өСіМДіК / ІЛЕ АЛАТАУЫ

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Кемелбек М., Сырайыл С., Құдайберген А.А., Мұқатай Ү., Ибрахим М.

Мақалада Іле Алатауында кездесетін Artemisia туысына жататын 15 түрдің морфологиясы және үш түрлі сирек кездесетін эндемик өсімдіктерінің тіршілік ету ортасы және таралуы сипатталды. Соның ішінде эндемик түрі Artemisia hеptapotamica Poljak-тың морфологиясы, фитохимиялық ерекшеліктері мен тіршілік ортасына айрықша назар аударылды. Artemisia hеptapotamica Poljak- ға алғашқы рет фитохимиялық зерттеу жүргізілді, Artemisia heptapotamica Poljak-дан 13 сесквитерпенді лактон бөлініп алынды. Олар, бір жаңа димер (1), екі мономерлік сесквитерпен лактон (5 және 13) және 10 белгілі қосылыс (үш димер (2-4), төрт гвайанолид (6-9) және үш секо-гвайанолид (10-12) түрін бөліп алынған зерттеу нәтижелері көрсетілді. Осы өсімдіктен бөлініп алынған жаңа заттың биологиялық активтілігі жағынан бауыр ауруы, тоқ ішек ауруы, өкпе қатерлі ісік ауруы, тері ауруы, және қабынуға қарсы белсенділік көрсететіні анықталды.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MORPHOLOGICAL AND PHYTOCHEMICAL CHARACTERISTICS OF THE ARTEMISIA GENUS FROM THE ILI ALATAU REGION

The article describes the morphology, habitat and distribution of 15 species of the genus Artemisia and three rare endemic species, growing in the lle Alatau mountain. Particular attention is paid to the morphology, phytochemical features and habitat of the endemic species Artemisia heptapotamica Poljak. For the first time, a phytochemical study of Artemisia heptapotamica Poljak was carried out with the isolation of 13 sesquiterpene lactones, including one new dimer (1), two monomeric sesquiterpene lactones (5 and 13) and 10 known compounds (three dimers (2-4), four guananolides (6- 9) and three seco guananolides (10-12)). It was found that a new substance isolated from this plant shows anti-inflammatory activity in diseases of the liver, colon, skin, and lung tumors.

Текст научной работы на тему «ІЛЕ АЛАТАУЫНДА КЕЗДЕСЕТіН ARTEMISIA ТУЫСЫНА ЖАТАТЫН өСіМДіК ТүРЛЕРіНің МОРФОЛОГИЯЛЫқ ЖәНЕ ФИТОХИМИЯЛЫқ ЕРЕКШЕЛіКТЕРі»

Результаты исследований лекарственного растительного сырья, показали практическое отсутствие хлорорганических пестицидов в анализируемом материале [6].

Таким образом, установлено, что все исследуемые образцы соответствуют требованиям НД по критерию экологической безопасности.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1 Чухно Т. Большая энциклопедия лекарственных растений. -М.: Эксмо М, 2007. - 1024 с.

2 Государственная фармакопея Республики Казахстан. -Алматы: Издательский дом «Жибек жолы, 2008. - Т. 1. - 592 с.

3 Государственная фармакопея Республики Казахстан. -Алматы: Издательский дом «Жибек жолы, 2008. - Т. 2. - 792 с.

4 Государственная фармакопея Республики Казахстан. -Алматы: Издательский дом «Жибек жолы, 2014. - Т. 3. - 872 с.

5 Гунар О.В. Особенности испытания лекарственного растительно сырья на микробиологическую чистоту. // Фармация. - 2003. - №3. - С. 5-8.

6 Коробкин В.И. Передельский Л.В. Экология: учеб. для студентов высш. учеб. заведений. - Ростов н/Д: Феникс, 2010. - 602 с.

Г.М. Кадырбаева, З.Б.Сакипова, К.К. Кожанова, Н.К. Шуленова, Д.Г. Бакитжан, С. Тилеубай С.Ж. Асфендияров атындат Казак ¥лттык медицина университет1

ALLIUM ТЕКТЕС КЕЙБ1Р 90МД1КТЕРДЩ К.АУ1ПС1ЗД1Г1Н БАРАЛАУ

Тушн: Макалада Allium тектес ^6ip дэршк е0мд^ерд^ ТYЙiндi сездер: Allium galanthum, Allium turkestanicum, е0мдк

К,аут0здтн баFалау нэтижелерi келлршген. шиюзатынын кау^аздН радионуклидтер, микробиологиялык

тазалык.

G.M. Kadyrbayeva, Z.B. Sakipova, K.K. Kozhanova, N.K. Shulenova, D.G. Bakitzhan, S. Tileubay Asfendiyarov Kazakh National medical university

SAFETY ASSESSMENT OF SOME PLANTS OF THE GENUS ALLIUM

Resume: The article presents the results of a study evaluating the Keywords: Allium galanthum, Allium turkestanicum, safety of plant

safety of some medicinal plants of the genus Allium. materials, radionuclides, microbiological purity.

MPHTN 31.23.27;31.23.35 УДК 577.1

1ле Алатауында кездесет1н Artemisia туысына жататын еамдк тYрлер¡н¡н морфологиялык жэне фитохимиялык ерекшелктер1

М. Кемелбек1, С. Сырайыл1, А.А. Кудайберген1, Y. Мукатай1,2, М. Ибрахим3, Ж. Жен1с1

1 эл-Фараби атындат Казак улттык университетi

ДэрШк всiмдiктердi тлыми зерттеу орталыт, Алматы, Казакстан

2 С.Ж. Асфендияров атындагы Казак ¥лттык медицина университет1 Гистология кафедрасы, Алматы, Казакстан

3 Миссисипи Университет1

Табиги внiмдердi зерттеу Yлттык орталыт, Миссисипи, АКШ

Vestnik KazNMU №2-2020

Макалада 1ле Алатауында кездесетiн Artemisia туысына жататын 15 турдщ морфологиясы жэне уш турлi сирек кездесетiн эндемик еамд^ерЫн лршшк ету ортасы жэне таралуы сипатталды. Сонын iшiнде эндемик тур i Artemisia heptapotamica Poljak-тын морфологиясы, фитохимиялык eрeкшeл¡ктeр¡ мен т¡рш¡л¡к ортасына айрыкша назар аударылды. Artemisia heptapotamica Pojak - Fа алFашкlы рет фитохимиялык зерттеу жYрг¡з¡лд¡, Artemisia heptapotamica Poljak-дан 13 сeсквитeрпeнд¡ лактон белУп алынды. Олар, б i р жана димер (1), eк¡ мономерлк сесквитерпен лактон (5 жэне 13) жэне 10 белгл косылыс ^ш димер (2-4), терт гвайанолид (6-9) жэне Yoi секо-гвайанолид (10-12) тYр¡н бeл¡п алынFан зерттеу нэтижeлeр¡ керсетшдк Осы eс¡мд¡ктeн бeл¡н¡п алынFан жана заттын биологиялык активт¡л¡г¡ жаFынан бауыр ауруы, ток ¡шек ауруы, екпе катeрл¡ ¡с¡к ауруы, тeр¡ ауруы, жэне кабынуFа карсы бeлсeнд¡л¡к керсететн аныкталды.

ТYЙ¡нд¡ сездер: Artemisia heptapotamica Poljak, дэршк eс¡мд¡к, эндемик, 1ле Алатауы, экология, морфология

Kipicne

Ел1м1зде жалпы емд1к касиеттер1 бар ес!мд!ктер кеп кездесед1, сонын 1ш1нде жоFаpы сатылы ес!мд!ктерд!н саны алты мын,нан асады, бунын 1ш1нде бес жуздей тур1 дэр1л1к ес1мд1к болып т!ркелген [1]. ОcыFан байланысты республикамызда фитохимия саласы каркынды дамып келед1. Солардын 1ш1ндег1 таксол, этопозид жэне артемизинин сиякты пpeпаpаттаpFа Fалымдаp мен фармацевтер аса кен!л белуде [2]. Артемизинин- сесквитерпенд1 лактонды 1970 жылы К,ытай фармаколог! Ту Юю б1ржылдык Artemisia annua L курамынан алFаш рет бел1п алды. Ол каз1рг1 танда безгекке карсы дэр!-дэрмектерд1н курамында нег1зг1 ингредиенттерд1н б1р1 болып табылады. Ту Юю 2015 жылы Artemisia annua L тур1нен безгекке карсы актива зат бел1п алFаны уш!н медицина бойынша Нобель cыйлыFымeн марапатталды [3]. Ал ел1м1зде Artemisia тобына жататын ес1мд1к турлер1н КР ¥FA академиг1, х.F.д., профессор С.М. Адекенов 1980 жылдан бастап зерттеп келе жатыр. С.М. Адекенов Казакстандык алFаш фитохимиялык зерттеу жург1зуш1лерд1н б1р1. Алдымен ес1мд1к курамынан сесквитерпенд! лактондар бел1п алып, кей1н Орталык Казакстан аумаFында Fана есет1н жусан (Artemisia L) эндемиялык турге жататын тыкыр жусаннын курамынан отандык 1с1кке карсы жана «Арглабин» препараты енд1р1лд1. Каз1рг1 танда, бул дэр1 АКШ, ¥лыбритания, Жапония, Кытай, Германия, Швеция сиякты 11 елде патенттелген жэне катерл! гак ауруына карсы препарат рет1нде колданылуда [4]. Шетелд1к жэне отандык Fылыми енбектерге карай отырып Artemisia (жусан) бактepияFа карсы эсер керсетет1н, катерл! !с!к ауруын алдын алуды камтамасыз етет!н биологиялык белсенд!л!г! жоFаpы ес!мд!к тур! болып, ауруларды емдеуде б!рден-б!р дэр!л!к ес!мд!к болып табылатынын кез жетк!зд!к. Artemisia ес!мд!г!н!н тарихы

Жалпы, Artemisia L. - астралылар тукымдасына жатады. Онын Азия, Еуропа жэне Солтуст!к Америкада кездесет!н 500-ден астам тур! бар. Олардын кепш!л!г! хош и!ст!, ащы дэмд! болып келед! [5].

Азияда жусаннын кеп тур! шоFыpланFан [6]. Бунын !ш!нде 150 тур!-Кытайда, 50-ге жуык тур! Жапонияда, 35 тур! Иранда жэне

30-fa жуык TYP¡ Италияда, 174 тур! бурын^ы Кецес Одатында, сонын, !ш!нде К,азакстанда 81 тур! табылды [7]. К,аз!рг! танда К,азакстанда жусан турлер!н!н, 15% faHa зерттелген [8]. Мэл^еттерге сYЙeнe отырып, eл¡м¡зд¡н дэр¡л¡к есшдк саны жаFынан салыстырFанда, дэр¡л¡к еамд^ерге ен бай елдер катарына юргешмен, олардын зерттелу мeлшeр¡н¡н аз екешн кере аламыз.

Сондыктан, отандык фармакологиялык эсeр¡ бар дэр¡л¡к заттардын тYрлeр¡н кeбeйт¡п, фармацевтикалык eнд¡р¡с мyктаждыFын арттыру бYг¡нг¡ KYнг¡ Fылым саласындаFы Fалымдардын, эс¡рeсe жас Fалымдардын зерттеуге тшсп м¡ндeт¡ болмак.

K1аз¡рг¡ кезде экологиянын eзгeру¡нe байланысты адамдардаFы аурудын тYр¡ KYн санап кебеюде. Сол y^1^ ауыткыFан денсаулыкты емдеу барысында, дэршк eс¡мд¡ктeр ете манызFа ие, сeбeб¡ табиFи дэр¡л¡к eс¡мд¡ктeрд¡н эсер етушл биологиялык бeлсeнд¡ курамы табиFи органикалык заттар болFандыктан адам аFзасына Yйлeс¡мд¡ жэне eз¡нeн-eз¡ с¡н¡р¡лeд¡.

Сол y^1^ де, табиFи дэр¡л¡к eс¡мд¡ктeрд¡н касиеп^ мен eрeкшeл¡ктeр¡н б¡лe отырып, елЫзд^ 1ле Алатау eн¡р¡ндe eсeт¡н табиFи дэр¡л¡к eс¡мд¡ктeрд¡н ¡ш¡ндeг¡ Artemisia туысына жататын eс¡мд¡ктeрд¡ карастырдык.

Жусан (лат. Artemisia) - KYрдeл¡ гYлд¡лeр (Asteraceae) тукымдасына жататын шeптeс¡н жэне жартылай ¡р¡ буталы тYр¡ бар [9]. Жусан эр тYрл¡ буын кабыну ауруына, бауыр ауруына, ет жолдарына, асказан, рeвматизм¡нe, суык тиюге, туберкулезге, анeмияFа, микробка, кабынуFа, тeр¡ ауруларына ем жэне де жусан бактeрияFа карсы эсер кeрсeт¡п, катeрл¡ ¡ск ауруын алдын алуды камтамасыз ете™ биологиялык бeлсeнд¡ заты бар есвдк болып табылады[10]. Artemisia eс¡мд¡г¡н¡н морфологиясы

Казакстаннын барлык жeр¡ндe - шел-шелейтт далада, таулы жерлерде eсeт¡н 81 TYP¡ бар. Онын 17 TYP¡ - сирек кeздeсeт¡н эндемик TYргe жатады [11]. Бунын ¡ш¡ндe 1ле Алатау eн¡р¡ндe жусаннын 15 TYP¡ кeздeсeд¡ [12]. Осы TYрлeргe морфологиялык талдау 1 кестеде кeрсeт¡лгeн.

Кесте 1 - 1ле Алатау ен!р!нде кездесет!н Artemisia туысына жататын турлер!не морфологиялык салыстырулар

Artemisia Би!кт!г! Гулдеу Жапырак п!ш!н! Гул! СабаFы Жалпы Жусан

турлер! айы (cm) атауы сурет!

Artemisia 1-1,5 Тамыз жапырак т!л!г! мен 2-4 мм cабаFы узын, т!к Жусан

Gmelini м жоFаpы жапыpаFы есед!. Гмелина

Web. б!рдей. У*

Artemisia

santolinifolia

Turcz.

12-45 см

Тамыз

жапыраFы жYндi, теменгi, ортанFы КулаFЫ бар.

4-6 мм

сабаFы

тармакталып

шашыраFан.

Сантолино лист жусан

Artemisia Тоип^огйа na Rchb.

110-150 см

Шiлде

темен,орта дщк жапыраFы узын болып келедi.

2-3,5 мм

сабаFы жиi

жоFары

баFытталFан

Турнефор жусан

Artemisia frígida Willd.

15-50 см

Шмде

жоFарFы жапыраFы Yш жакты кесшген.

3-5 мм

сабаFы

тармакталып

белЫген

Суык жусан

Artemisia. ruрestris L.

15-45 см

Тамыз

жапыраFы

Yшбурышты,кауырс

ынды.

4-7 мм

таралFан немесе ермелi, тi к.

Жа ртас жусан

Artemisia

ратлпса

Winkl.

20-40 см

Тамыз-кыр^йек

OTЫрFЫШ жапыраFЫ, карапайым, ланцеттi.

3 мм

жемiс сабаFЫ тiк.

Памир жусан

Artemisia

transiliensis

Poljak.

15-80 см

Тамыз

узын саFакты, жиекгi

терен,ойыкталFан.

3мм

сабаFЫ буталы,

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

TYKTi,б03FЫЛT-

жасыл.

1ле жусаны

Artemisia absinthium L.

50-200 см

Маусым-шiлде

узын,екi,YШ кауырсыны бар, барлык жапыраFЫ сызыкты.

2,5-3,5 мм

сабаFЫ тiк,элсiз, тармакталFан

Ащы жусан

Artemisia

Aschurbajevii

Winkl.

20-50 см

шшде-тамыз

жапырактары буралFан шетх калын.

5-10 мм

сабаFЫ доFалык, тiк,шашыранкы

Ашурбай жусан

Artemisia

tomentella

Trautv.

35-70 см

Тамыз-КыркYЙек

жапыраFЫ сур,TYKтi, сопак,тYсi жаланаш.

2.5-3 мм

сабактары кеп, жiнiшке

Жiнiшке жусан

Artemisia santolina Schrenk

40-60 см

Тамыз-кыр^йек

жапыраFЫ уксас, сызыкты, усак.

1-3 мм

сабаFЫ

тк,талшыкты

болады

Сантолин жусан

Artemisia heptapotami ca Poljak.

Artemisia

rutifolia

Steph.

20-35(45) см

15-80 см

маусым-шшде

Тамыз

Жапырак орамасы сур-жасыл тYстi, эл0з.

жапырактары tykti, узын, сур-ак тYстi.

3-4 мм

3.5-5мм

сабаFы кыска, ^аш

баFытталFан

сабактар тармакталFан,ко цыр-сур тYстi

Жетку жусан

Рутолистi жусан

Artemisia pauciflora

Artemisia

tianschanica

Krasch.

35(50)-75(180) см

Тамыз-кыр^йек

жапыраFы саFакты, узындыFы 2-5 см, eHi 3 см.

2 мм

сабаFы ть^ыз жоFары баFытталFан, коцыр

Майкара жусан

25-50 см

Кыр^йек

жапыраFы сурFылт-жасыл, теменг жапыраFы узын.

3.5-4 мм

сабаFы узын, келбеу жоFарFа баFытталFан.

Тянь-Шань жусаны

1ле Алатау е^р^деп Artemisia туысына жататын еамд^ц Artemisia heptapotamica Poljak. Олардыц таралуы мен тiршiлiк

iшiндe сирек кездесетЫ 3 тYрлi -эндемик бар [12]. Олар: ету ортасы 2- кестеде керсетшген.

Artemisia transiliensis Poljak, Artemisia tomentella Trautv,

Кесте 2 - 1ле Алатауында кeздeсeтiн Artemisia туысы жататын сирек кeздeсeтiн эндемик т/рдН таралуы жэне ^ршшк ету ортасы

ТYр атаулары Таралуы Тiршiлiк ету ортасы

Artemisia heptapotamica Poljak. Жо^ар. Алатау, 1ле, ^нгей Алатауы, Кетмен. Таулы шелдидала зонасында 1000-1500 м бик^кте, киыршык тасты немесе сазды топырактарда еседг

Artemisia tomentella Trautv. Ертк, Актебе, Зайсан, МанFышлак, Кызылорда, Зайсан, 1ле, КYHгeй Алатауы Шелдi-дала зонасында кум мен саздакта есeдi.

Artemisia transiliensis Poljak. 1ле, ^цгей Алатауы СарFыш топыракты жэне тасты баурайларда есeдi

1ле Алатау eцiрiндегi Artemisia туысына жататын eсiмдiктiн iшiнде сирек кездеселн эндемик тYрлерiндегi Artemisia heptapotamica Poljak тYрiн карастыратын болсак, Artemisia heptapotamica Poljak жоFарыда 2-кестеде терсетшгендей ол 1ле-Алатау тауынын солтYстiк белтнде eсeтiн эндемик eсiмдiк. Ол таулы шeлдi-дала зонасында 1000-1500 м бшклкте, киыршык тасты немесе сазды топырактарда eсeдi[13]. Artemisia heptapotamica Poljak -бурын сонды химиялык курамы зeрттeлмeгeнi К,ытайдын, табиFи дэрi-дэрмeк журналынын 2019, 17(10): 0785-0791 санында жарияланFан. Мунда eлiмiздiн дэрiлiк eсiмдiктeрiн зерттеуде eзiндiк Yлeсiн косып жYргeн, эл-Фараби атындаFы Казак улттык унивeрситeтiнiн «Дэ рiлiк eсiмдiктeрдi Fылыми зерттеу» орталыFынын директоры PhD, профессор Же^с Жанар жэне студенттерЫщ жYргiзгeн зерттеу нэтижeлeрiндe кeрсeтiлгeн. Осы зерттеу жумыстарына карай отырып, Artemisia heptapotamica Pojak-тщ фитохимиялык eрeкшeлiктeрiн карастырсак:

Artemisia heptapotamica Pojak-лн фитохимиялык eрeкшeлiктeрi

Artemisia heptapotamica Polyak^ алFашкы рет фитохимиялык зерттеу жYргiзiлгeн болып, A.heptapotamica Poljak-дан 13 сeсквитeрпeндi лактон белiп алды. Олар, б i р жаца димер (1), eKi мономeрлiк сесквитерпен лактоны (5 жэне 13) жэне 10 белгл косылыс алды. Yш димер (2-4), терт гвайанолид (6-9) жэне Yш секо-гвайанолид (10-12) тYрiнeн кУралFан. Барлык косылыстар осы есiмдiктeн алFаш рет белiнiп алынды. Жаца косылыстардыц курылымы нeгiзiнeн MS, 1D жэне 2D ЯМР спектроскопиялык дeрeктeрiн, сондай-ак ECD спeктрiн аукымды талдау жолымен алынFан[14].

ЖоFарыда аталFан димeрлi жэне мономeрлi косылыстар димeрлeрдi эр тYрлi байланыстар аркылы бiрдeй немесе эртYрлi мономерлерден биосинтетикалык жолмен алуFа болатынды^ы карастырылFан. 1 жэне 2 косылыстар гвайанолид жэне секо- гвайанолид сиякты эфирленген ешмдер рeтiндe карастыруFа болады. 3-косылысы eKi секо-гвайанолидтi мономерден алынFан эфир. 4 косылысы гвайанолид пен секо-гвайанолид сесквитерпендерУц арасындаFы Дильс-Альдер реакциясы нэтижeсiндe алынFан енiм болып, осы е0мд^ен белiнiп алынFан мономeрлi

сесквитерпендерд^ кеп сандысы LPS (Липополисахаридтер) пен индyкциялaнFaн, NF-kB (ДНК тасымалданумен, цитокин ендiрiсiн жэне жасуша тiршiлiгiн бакылайтын акуыз кешеж) белсендiлiгiне карсы жоFары ингибирлеу касиет керсеттi. Artemisia heptapotamica Poljak-дан белт алынFан сeсквитeрпeндi лактондар биологиялык активтЫп жаFынан бауыр ауруы, ток шек ауруы, екпе катeрлi iсiк ауруы, тeрi ауруы жэне кабынуFа карсы бeлсeндiлiк керсeтeтiндiгi аныкталFан. Мысалы, Artemisia heptapotamica Poljak-дан белiп алынFан сeсквитeрпeндi лактондар Artemisia dubia, Artemisia argyi еамд^ерден белiп aлынFaн гвайанолид, сeсквитeрпeндi лактондармен сэйкес болFaн [15,16].

Бунда, белт aлынFaн 13 заттын yo^yi жана зат, ал кaлFaн он зат бурыннан бeлгiлi косылыстар. Белт aлынFaн 13 зат сурет 1

де керсетшген. Олардын, 1, 5, 13 - заттар жанадан белт aлFaн косылыс. Ал кaлFaн он зат эдебиеттерде керсетшп aныктaлFaн. Олар темендепдей: 2- косылыс артемизиан А (2)

[15], миллефолид А (3) [16], ахиллинин С (4) [17], 3ß-хлор-4a, 10а-дигидрокси-1а, 2а-эпокси-5а, 7aH-гyaй -11 (14) -ен-12, 6а-олид (6), 3а-хлор^, 10a-дигидрокси-1ß, 2ß-эпокси-5a, 7aH-гуай - 11 (14) -ен-12, 6а-олид (7), рупиколин B (8) [18], гидроксиацил лин (9) [18], изо-секо-танапартолид (10) [16], секо- танапартолид A (11) [16], 5-эпи-секо-танапартолид А (12)

[16], сэйкесЫше, олардын спектроскопиялык дeрeктeрi эдебиетте салыстыру аркылы керсeтiлгeн. Осы е0мд^ен алFашкы рет белiнiп aлынFaн 13 заттын структурасы 1-суретте керсетшген.

10 11 12 Сурет 1 - Artemisia heptapotamica Poljak дан белЫт алынган 1-13 к,осылыстардын курылымы

13

Жанадан белт aлFaн уш жана косылыстар: Тус0з шайыр рeтiндe алынды 1 косылыс ею тYрлi мономeрлi бiрлiктeрдeн кУPылFaн сесквитерпен лактон болып aныктaлFaн. Молекулалык формуласы C15H20O6. 5 косылыс C15H20O6, 13 косылыс C14H18O3 эр кайсынын молекулалык формалары HRESI-MS деректер аркылы керсетЫп, анализ заманауи спeктрлiк эдктер IR, HNMR, 13C, DEPT NMR, ROESY, HMBC кемепмен дэлелденген [14]. Artemisia heptapotamica Poljak е0мд^ен белУп aлынFaн жана заттын биологиялык активтшп жaFынaн бeлсeндiлiк керсeтeтiнi aныктaлFaн. Осы мэлiмeттeр нeгiзiндe жусандарды зерттеу элще перспективке ие, кaзiргi танда эл-Фараби aтындaFы Казак улттык yнивeрситeтiнiн «Дэршк есiмдiктeрдi Fылыми зерттеу» ортaлыFынын жас мамандары Жeнiс Жанардын

бaсшылыFымeн Artemisia heptapotamica Poljak е0мдт

зерттелуде.

Корытынды

Корытындылай келе 1ле Алатауында кeздeсeтiн Artemisia туысына жататын тYрлeргe морфологиялык салыстырулар жасалынып, олардын iшiндeгi сирек кездеселн эндемик тYрлeрдiн таралуы, тiршiлiк ету ортасы карастырылды. 1ле-Алатауынын солтYстiк белiгiндe есeтiн эндемик Artemisia heptapotamica Poljak е0мдтне aлFaш рет фитохимиялык зерттеу жумыстары жасалынды, зерттеу жумысынан yo жана зат жэне он белгл затты осы есiмдiктeн aлFaш рет белiп aлFaн жэне олардын фитохимиялык белт алыну анализ заманауи спектрлк эдiстeр IR, 13C, DEPT NMR, 1H NMR, HMBC, COSY, ROESY кемепмен дэлелдендк Жана косылыс HRESI-MS деректер аркылы молекулалык формуласы белгшендк

2

3

4

5

6

7

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

8

9

Artemisia heptapotamica Poljak еамдтшн биологиялык активтшп жaFынaн бауыр ауруы, ток шек ауруы, екпе кaтeрлi

iсiк ауруы, тeрi ауруы жэне кaбынyFa карсы бeлсeндiлiк керсeтeтiнi аныкталды.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1 Гемеджиева Н.Г. Алкалоидоносные растений Казахстана и перспективы их использования. Алматы: 2012. - 312 с.

2 Bhakuni RS, Jain DC, Sharma RP, et al. Secondary metabolites of Artemisia annua and their biological activity [J] // Curr Sci. -2001. - №80(1). - Р. 35-48.

3 Miller, Louis H.; Su, Xinzhuan "Artemisinin: Discovery from the Chinese Herbal Garden"// Cell. - 2011. - №146(6). - Р. 855-858.

4 USA Patent 6,242,617,B1, 5.06.01.; Deutschen Patent 697 2504.908, 23.10.03. - Еигореап Patent 0946565, 15.10.03.; Patent of China ZL 200680055852.4,26.12.12. Adekenov S.M. Method and device for production of lyophilized hydrochloride-1p,10p-epoxy-13-dimethylaminoguai-3(4)-en-6,12-olide; The Eurasian patent 015557, 30.08.11. Adekenov S.M. Method of obtaining 1(10)p-epoxy-13-dimethylamino-5,7a,6,11p(H)-guai-3(4)-en-6,12-olide hydrochloride lyophilized, antitumor drug «Arglabin».

5 Bremer, K., Humphries, C. (1993). Generic monograph of the AsteraceaeAnthemideae // Bull. Nat. Hist. Mus. Bot. - 1993. -№23. - Р. 171-177.

6 Bora, K.S., Sharma, A. The genus Artemisia: a comprehensive review // Pharm. Biol. - 2011. - №49. - Р. 101-109.

7 Abad MJ, Bedoya LM, Apaza L, Bermejo P. The Artemisia L. genus: a review of bioactive essential oils // Molecules. - 2012. -№17(3). - Р. 2542-2566.

8 Эбдез ¥.Т. Материалы студенческой научно-практической конференции, проводимой в рамках «X Недели науки студентов». - Кокшетау, 2018. - 19 с.

9 Valles, J., McArthur, E.D. Artemisia systematics and phylogeny: Cytogenetic and molecular insights. In: McArthur, E. D., Fairbanks, D. J. (comp.) Shrubland Ecosystem Genetics and Biodiversity:

Proceedings, 13-15 June 2000, Provo, UT. Proc. RMRS-P-21. U.S. -Ogden: Department of Agriculture, Forest Service, Rocky Mountain Research Station, 2001. - Р. 67-74.

10 Dzhumagalieva F. D., Zarkeshev E.G. Medicinal plants of Kazakhstan and their use in medicine. - Alma-Ata: 1982. - Р. 8081.

11 Дудченко Л. Г., Козьяков А. С., Кривенко В. В. Пряно-ароматические и пряно-вкусовые растения: Справочник / Отв. ред. К. М. Сытник. — К.: Наукова думка, 1989. — 304 с.

12 Флора Казахстана. - Алма-Ата: 1966. - Т.9. - С. 90-114.

13 Y^K^rn^ А.А.Жубанова, Ж.Жецк, М.Кемелбек, С.А.Росс // Астана медициналык журналы. - 2019. - №4(102). - С. 244-245.

14 Zhamilya Abilova, Yuan Jie, Janar Jenis, Tang chuan-Ping, Ye Yang. Monomeric and dimeric sesquiterpene lactones from Artemisia heptapotamica [J] // Chin J Nat Med. - 2019. - №17(10).

- Р. 785-791.

15 Xue GM, Zhu DR, Zhu TY, et al, Lactone ring-opening seco-guaianolide involved heterodimers linked via an ester bond from Artemisia argyi with NO inhibitory activity [J] // Fitoterapia. - 2019.

- №132. - Р. 94-100.

16 Huang ZS, Pei YH, Liu CM, et al. Highly oxygenated guaianolides from Artemisia dubia [J] // Planta Med. - 2010. -№76(15). - Р. 1710-1716.

17 Li Y, Ni ZY, Zhu MC, et al. Millifolides A-C. New 1, 10- Seco-guaianolides from the flowers of Achillea millefolium [J] // Zeitschrift für Naturforschung. - 2012. - №67. - Р. 438-446.

18 Li Y, Zhu MC, Zhang ML, et al. Achillinins B and C, new sesquiterpene dimers isolated from Achillea millefolium [J] // Tetrahedron Lett. - 2012. - №53(21). - Р. 2601-2603.

М. Кемелбек1, С. Сырайыл1, А.А. Кудайберген1, У. Мукатай1-2, М. Ибрахим3, Ж. Женис1

1 Казахский Национальный Университет имени аль-Фараби Научно-исследовательский центр лекарственных растений, Алматы, Казахстан 2 Казахский Национальный медицинский университет имени С.Д. Асфендиярова Кафедра гистологии, Алматы, Казахстан 3Университет штата Миссисипи Национальный центр исследований натуральных продуктов, Миссисипи, США

МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ И ФИТОХИМИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ВИДОВ РАСТЕНИЙ РОДА ARTEMISIA, ВСТРЕЧАЮЩИХСЯ В

ЗАИЛИЙСКОМ АЛАТАУ

Резюме: В статье описан морфология, среда обитания и распространение 15 видов рода Artemisia, среди которых 3 редких эндемичных вида, произрастающих в Заилийском Алатау. Особое внимание уделено морфологии, фитохимическим особенностям и местообитанию эндемичного вида Artemisia heptapotamica Poljak. Впервые было проведено фитохимическое исследование Artemisia heptapotamica Poljak с выделением 13 сесквитерпеновых лактонов, среди которых один новый димер (1), два мономерных сесквитерпеновых лактона (5 и 13) и 10 известных

соединений (три димера (2-4), четыре гвайанолида (6-9) и три секо-гвайанолида (10-12)). Было выявлено, что новое вещество, выделенное из данного растения, проявляет противовоспалительную биологическую активность при заболеваниях печени, толстого кишечника, кожи, а также при опухоли лёгких.

Ключевые слова: Artemisia heptapotamica Pojak, лекарственное растение, эндемик, Заилийский Алатау, экология, морфология

M. Kemelbek1, S. Syraiyl1, A.A. Kudaibergen1, U. Mukatay1-2, M. Ibrahim3, J. Jenis1 1Al-Farabi Kazakh National University the Research Center for Medicinal Plants, Almaty, Kazakhstan 2Asfendiyarov Kazakh National medical university, Department of Histology, Almaty, Kazakhstan 3The University of Mississippi National center for natural products research, Mississippi, USA

MORPHOLOGICAL AND PHYTOCHEMICAL CHARACTERISTICS OF THE ARTEMISIA GENUS FROM THE ILI ALATAU REGION

Resume: The article describes the morphology, habitat and distribution of 15 species of the genus Artemisia and three rare endemic species, growing in the lle Alatau mountain. Particular attention is paid to the morphology, phytochemical features and habitat of the endemic species Artemisia heptapotamica Poljak. For the first time, a phytochemical study of Artemisia heptapotamica Poljak was carried out with the isolation of 13 sesquiterpene lactones, including one new dimer (1), two

monomeric sesquiterpene lactones (5 and 13) and 10 known compounds (three dimers (2-4), four guananolides (6- 9) and three seco guananolides (10-12)). It was found that a new substance isolated from this plant shows anti-inflammatory activity in diseases of the liver, colon, skin, and lung tumors. Keywords: Artemisia heptapotamica Poljak, medicinal plant, endemic, Ile Alatau, ecology, morphology

УДК 544.18: 547. 823

Особенности строения, синтеза и биологической активности пиперидина и его производных

\Д. Пралиев, 1Г.С. Ахметова, 2Н.Ж. Дюсенова, 2А.К. Бошкаева, 2Р.А. Омарова, 3В.В. Поройков

'АО «Институт химических наук им. А.Б. Бектурова»

2Казахский Национальный медицинский университет имени С.Д. Асфендиярова 3Институт биомедицинской химии, г. Москва, РФ

Эмпирические исследования в области создания лекарственных веществ являются трудоемкими и проблематичными, и требуют новых путей решения, основанных на использовании методов нового инновационного подхода. В настоящее время создание и усовершенствование эффективных лекарственных препаратов является одним из главных направлений фармацевтической науки. Исследования в рамках поиска новых высокоэффективных лекарственных препаратов широкого спектра фармакологического действия в ряду производных пиперидина актуальны и перспективны.

Ключевые слова: пиперидин, строение, анальгетики, анестетики, ацетилирование, алкилирование

Одной из фундаментальных задач фармацевтической науки является создание лекарственных препаратов, представляющих потенциальный интерес в качестве высокоэффективных средств.

Производные пиперидина обладают широчайшим спектром фармакологической активности. В связи с этим изучение перспективных средств среди производных пиперидина путем целенаправленного синтеза является актуальным. Наиболее активные соединения представлены азотистыми гетероциклическими соединениями, составной частью которых является пиперидин. Проведению большого количества исследований по синтезу их гомологов, аналогов и различных производных, а также по оценке их способности влиять на фармакологические свойства молекулы, посвящено большое количество литературных источников. Впервые пиперидин быль выделен Эрстедом из черного перца в 1819 году. В 1894 году осуществлён его полный синтез Альбертом Ладенбургом и Шолцом. Получил своё название от латинского названия черного перца Piper nigrum, из

которого впервые был выделен. Входит в виде структурного фрагмента в фармацевтические препараты и алкалоиды. Пиперидин представляет собой шестичленный насыщенный азотсодержащий гетероцикл. Пиперидин по химическим свойствам характеризуется как вторичный алифатический амин. Легко образует соли с минеральными кислотами (гидрохлорид, т. пл. 244-2450С; пикрат, т. пл. 151-1520С), алкилируется и ацилируется (по атому азота), образует комплексные соединения с переходными металлами (Си, № и т.п.). Вступает в реакцию с гипохлоритами в щелочной среде, с образованием N-хлорамин C5H1oNG, а также реагирует с азотистой кислотой с образованием N-нитрозопиперидина [1].

Также реагирует с ангидридами и галогенангидридами, образуя N-ацилпроизводные ^-ацетилпиперидин, N1-бензоилпиперидин, N-(n-нитробензоил)-пиперидин).

Конденсируется с серой, образует сульфид СйНюИБЫСйНю; Может быть дегидрирован в пиридин при нагревании с концентрированной Н2Б04 (в присутствии солей Ад и СиО).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.