Научная статья на тему 'Нутқий актлар мазмунини воқелантирувчи воситалар'

Нутқий актлар мазмунини воқелантирувчи воситалар Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
40
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
нутқий акт / модал / прагматик мазмун / мулоқот контексти / нутқий ҳаракатлар / нутқий тузилма / нутқий бирликлар / модал операторлар / пропозиция / таъкидли / таъкидсиз

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Вазира Нарзуллаевна Холматова

Мақола тилшуносликда нутқий актлар мазмунини воқелантирувчи воситаларнинг илмий-назарий жиҳатдан таҳлилига бағишланган. Сўзловчи ўз нутқий ҳаракатини кутилаётган жавобга мос равишда бажаришга интилади. Мулоқот вазиятида юзага келаётган талабларни қондириш амалиёти нутқий актларни алоҳида таъкид, қатъият ила бажариши билан бир қаторда, таъкидсиз ва нейтрал (бетараф) нутқий актлар ҳам ҳосил бўлиши кузатилади. Мулоқот жараёнида сўзловчининг коммуникатив мақоми бошқаларникидан юқорироқ. Сўзловчи ушбу жараёнда тингловчига йўналтирилган ахборот ташувчиси бўлган нутқий актни яратади. Бу нутқий акт луғавий-грамматик ҳодиса бўлмасдан, балки прагматик бирликдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Нутқий актлар мазмунини воқелантирувчи воситалар»

Нуткий актлар мазмунини вокелантирувчи воситалар

Вазира Нарзуллаевна Холматова К,арши мухандислик иктисодиёт институти

Аннотация: Макола тилшуносликда нуткий актлар мазмунини вокелантирувчи воситаларнинг илмий-назарий жихатдан тахлилига баFишланган. Сузловчи уз нуткий харакатини кутилаётган жавобга мос равишда бажаришга интилади. Мулокот вазиятида юзага келаётган талабларни кондириш амалиёти нуткий актларни алохида таъкид, катъият ила бажариши билан бир каторда, таъкидсиз ва нейтрал (бетараф) нуткий актлар хам хосил булиши кузатилади. Мулокот жараёнида сузловчининг коммуникатив макоми бошкаларникидан юкорирок. Сузловчи ушбу жараёнда тингловчига йуналтирилган ахборот ташувчиси булган нуткий актни яратади. Бу нуткий акт луFавий-грамматик ходиса булмасдан, балки прагматик бирликдир.

Калит сузлар: нуткий акт, модал, прагматик мазмун, мулокот контексти, нуткий харакатлар, нуткий тузилма, нуткий бирликлар, модал операторлар, пропозиция, таъкидли, таъкидсиз

Means of realizing the content of speech acts

Vazira Narzullaevna Kholmatova Karshi Institute of Engineering and Economics

Abstarct: The article is devoted to the scientific - theoretical analysis of the devices actualizing the content of the speech statements. Any speaker tries to fulfill his speech motions appropriately to the expected answer. The practice of meeting the needs emerging in the communicating situation at the same time of fulfilling the speech statements with special emphasis and precision, we can find some neutral and not emphasized speech statements. In such process the speaker creates speech statement delivering the information directed to the listener. This speech statement is not lexical - grammatical phenomenon, but it is a pragmatic unit.

Keywords: speech statement, modal, pragmatic content, communication context, speech motions, speech structure, speech units, modal operators, proposition, emphasized, not emphasized

Кириш. Мулокот контекстида кузланаётган максадни амалга ошириш учун сузловчи ушбу максадни лисоний шакллантиришга йуналтирилган катор

когнетив амалларини бажаради. Бундан ташкари, уз максадини ифодалаётган шахснинг онгида адресатдан кутилаётган жавобнинг тахминий колипи хам шаклланиб улгуради. Шунга биноан, сузловчи уз нуткий харакатини кутилаётган жавобга мос равишда бажаришга интилади. Мулокот вазиятида юзага келаётган талабларни кондириш амалиёти нуткий актларнинг алохида таъкид, катъият ила бажариши билан бир каторда, таъкидсиз ва нейтрал (бетараф) нуткий актлар хам хосил булиши кузатилади. Шундай килиб, ягона бир прагматик мазмун таъкидли ёки хеч кандай таъкидсиз узатилиши мумкин. Мазмуннинг бу сирадаги узгариши, одатда, икки карама-карши йуналишда кечади ва бунда марказда нейтрал прагматик мазмун туриб, кейинги кутбларда таъкид ёки кучаяди ёки сустлашади. Нейтрал холатда тингловчи хабарни кайси мазмунда кабул килиш борасида хеч кандай кушимча маълумотга ишорани топа олмайди. Ушбу турдаги нуткий тузилмалар муносабатини куйидаги расмда тасвирлаш мумкин (Чизма 1): таъкидсиз тузилма ^ нейтрал тузилма ^ таъкидли тузилма

Адабиётлар шархи. Нуткий тузилма мазмунига узгартиришлар киритиш мулокот самарасини ошириш билан боFлик ва у ёки бу вариантнинг кулланишини коммуникантлар узаро муносабати такозо этади. Бунда, субъектларнинг узаро хамкорликка киришишга тайёргарлиги мухим уринни эгаллайди. Шахслараро муносабат, уз навбатида, турли куринишларда кечади, чунки у ижобий, салбий, бефарк, бир-бирини англай олиш ёки олмаслик рухида булиши мумкин. Зотан, инсоннинг "кундалик амалий фаолияти маълум максадга каратилади, аник дастур асосида амалга оширилади, онгли-эркин хусусиятга эга булади" [Choriev A., 2007; 382].

Нуткий тузилманинг у ёки прагматик-модал вариантини танлашда асосий вазифани мулокотдошларнинг ижтимоий роли утайди ва ушбу ролни белгиловчилар каторига куйидагилар киради: 1) инсоннинг туFилишдан эгаллайдиган роли (жинс, миллат, элат); 2) ижтимоий маком (жамиятда эгаллаган урни); 3) маълум вазиятда бажарадиган вазифаси. Шунингдек, коммуникантларнинг ёши, маъданияти ва эмоционал-рухий холати хам танловга таъсир утказади. Санаб утилган омилларни "контекстуал прагматик мухит" бирликлари сифатида караш маъкулдир. Баъзи тилшунослар нуткий акт таркибида иллокутив харакатни ажратадилар ва уни сузловчи томонидан самарага эришиш учун бажарилган танлов натижаси, деб карайдилар[Haverkate К, 1999].

Хуллас, прагмалингвистлар таклиф килишган таснифлардаги нуткий актлардан (констатив, директив, савол) хар кандайи таъкидли, нейтрал ва таъкидсиз куринишларда вокеланиши мумкин.

Констатив нутрий актининг прагматик мазмуни асосан эпестимик модаллик билан боFлик яъни маълум килинаётган ахборотнинг сузловчи томонидан мумкинлик ёки эхтимоллик нуктаи назаридан бахоланади. Ушбу маънонинг ифодаланиш даражаси турлича, у тасдикдан инкоргача бориб етиши мумкин. Тилшунос Марион Краузе эпистемик модаллик майдонида "тулик ишонаман", "карийб ишонаман", "яхшиси ишонаман", "ишонмайман" каби маъноларни фарклашни ихтиёр килган экан [Krause., 2007; 250]. Шу муносабат билан, С.Боймирзаеванинг ишончлилик микромайдонида намоён буладиган ушбу турдаги фаркларни инобатга олиб, унинг таркибида эхтимоллик, хакикийлик, катъият маъноларини хам ажратиш лозимлиги хакидаги фикрига тулик кушилса булади [Boymirzaeva., 2010; 99].

Шунга ухшаш фикрни инглиз семантиги Ж.Лайонз хам билдиради. Унинг кайдича, тасдик маъноси "катъий тасдикдан- эхтимоллий тасдиккача" даражаланиши мумкин [Lyons., 1997] хамда бундай вариантлашувининг "ишончли тасдикдан-ишончсиз тасдиккача" етиб келиш эхтимоли йук эмас.

Мухокама ва натижа. Мулокотда самарага эришишнинг яна бир шарти-тингловчи эшитаётган мазмунни сузловчи максадига мукобил равишда кабул килиши лозим. Тингловчи нуткий тузилманинг мазмунини энг аввало лисоний кобилияти, яъни тилни билиши даражасида фахмлайди. Демак, сузловчи хам нуткий мазмунни (масалан,тасдикли хабарни) катъиятлаштириш ёки юмшатиш учун шу максадни руёбга чикариш хизматини утайдиган лисоний бирликларга мурожаат килади. Хабар тасдиFини таъкидловчи ёки кучайтирувчи маънога эришишни таъминлов лисоний воситалар турли куринишга эга булиши мумкин. Нуткий фаолият жараёнида бундай вазифани утайдиган воситалар одатда, "индикаторлар" (indicators) ёки "операторлар" (operators) деб номланадилар. Баъзи тилшунослар ушбу воситаларни эпистемик модаллик категорияси билан боFлаб, уларнинг сузловчининг узи маълумот бераётган вокеа-ходиса хакида ахборотнинг хакикийлигига ишончини тасдикловчи "эпистемик квалификаторлар" (epistemic qualifiers) сифатида фарклайдилар [Aijmer., 1990; 11].

Констатив нуткий актлари мазмунининг таъкидланиш даражаси тахлилида бошла^ич нукта сифатида таркибида хакконийлик ёки катъиятлиликка ишора килувчи хеч кандай узв мавжуд булмаган нейтрал тузилма олинади. Нейтрал констативни тингловчи уз истагига биноан кабул килади, чунки сузловчи унга хабарни эхтимолли ёки хакикатга якин кабул килиш туFрисида бирон бир курсатма бермайди.

Алохида таъкидсиз бажариладиган констатив нуткий акти энг кенг таркалган ва нисбатан куп урганилган тузилмадир. Таъкидсизлик ёки катъиятсизликка ишора килувчи лисоний воситалар пропозициянинг турлича

даражада эхтимоллик эканлигини курсатувчи операторлардир. Шунинг учун хам бу турдаги нуткий тузилмалар купрок илмий дискурсга оид матнларда учраб, илмий фикрнинг мулойим охангда баён килиниши, мулохазани охиригача айтмасдан бахс, мунозара учун имкон колдириш максадида кулланилади.

Бизнингча, нуткий актларнинг таъкидли/таъкидсиз вариантлари дастлабки уринда сузловчининг узатилаётган ахборотга ишончи ёки гумони билан боFлик холда юзага келади ва шунга нисбатан уларнинг адресатга таъсир кучи усиб боради. Нуткий актнинг таъкидсиз тури вокеланишида тингловчига уни кандай кабул килиш ихтиёри берилади. Демак, таъкидсизлик модуси ишончсизлик, гумон, фараз килиш, эхтимоллик, мумкинлик каби модал маъноларни камраб олади.

Шу сабаб, нуткий акт мундарижасидаги таъкидсизликни хеч тортинмасдан модал-прагматик мазмун доирасига киритиш лозим, деб хисоблаймиз. Ушбу маъно тил тизимида олдиндан мавжуд булмасдан, балки факат мулокот жараёнида юзага келади. Мазкур талкин нуткий тузилманинг юкоридаги турини маълум даражада сузловчининг ахборотнинг реаллигига ишончсизлигидан дарак беради.

Ахборот узатишда таъкиднинг кучсизланиши прагмалингвистикада кенг мухокама килиниб келинаётган хурмат категориясининг вокеланиши билан боFлик холда намоён булади. Таникли прагмалингвист И.Б.Сусовнинг кайдича, мулокот жараёнида сузловчининг коммуникатив макоми бошкаларникидан юкорирок. Сузловчи ушбу жараёнда тингловчига йуналтирилган ахборот ташувчиси булган нуткий актни яратади. Бу нуткий акт луFавий-грамматик ходиса булмасдан, балки прагматик бирликдир. Лекин коммуникатив (прагматик) кучга яратилган нуткий тузилма ёки кандайдир бир гап модели эмас, балки сузловчининг узи эга, чунки айнан у мазкур нуткий актда узининг коммуникатив энергиясини намоён килади. Мантикшунос Г.П.Грайс шахслараро мулокот коидалари хакида гапираётиб, энг асосий тамойил сифатида Be relevant! тамойилини ажратган эди. Унга биноан сузловчига асоссиз гапирмаслик маслахати берилади [Grays., 1985]. Бирок сузловчи уз максадини лисоний ва нолисоний курсаткичлар воситасида ифодалаб, тингловчи махсус мантикий амаллар асосида кабул килиши кутиладиган мазмунни етказади.

Аллакачон айтилганидек, нуткий акт канчалик катъиятсизлик билан ижро этилса, у шунчалик хурмат категориясига хозиржавоб куринади. Е.М.Вольфнинг фикрича, таъкиднинг кучсизланиши асосида "Г.Грайснинг "хамкорлик" ва Ж.Личнинг "хурмат" тамойиллари туради". Ушбу тамойилларда сухбатдош учун купол туюладиган фикрни юмшатиш назарда

тутилади[Volf., 1985; 108], зеро бу ерда хушмуомилалик ва хакикатгуйлик уЙFунлашади. Шундай хусусиятга тахмин, эхтимоллик, маслахат, илтимос, таклиф, мурожаат, танишиш, хайрлашув, куллаб-кувватлаш нутрий харакатлари эга эканлиги барчага маълум.

Таъкидли констатив нуткий актни, аксинча, берилаётган хабарнинг мухимлиги, хакикийлигини ифодалаётиб, адресатга таъсирини кучайтиради. Чунки сузловчи тингловчини берилаётган ахборотнинг ростлиги ва мухимлигига ишонтиришга, унинг гумонларини йукотишга харакат килади. Ростгуйлик, хакикийлик модал маъносига эга булган таъкидли констатив нуткий акти ижросида тингловчининг хабар хакида бошкача фикрга эга булиши туFрисидаги пресуппозиция уз кучини саклайди. Бундай холатда билдирилиши мумкин булган эътирознинг олдини олиш йуллари кидирилади. Аммо таъкид ёки катъийликни хеч кандай истисносиз "мукаррарлик"ка тенглаштириш нотуFри булса керак. Бизнинг фикримизча катъиятлилик модуси узаро карама-карши турадиган маънолар каторларидан иборат (Жадвал 1):

Жадвал 1

нокатъиятлилик катъиятлилик

мумкинлик хакикийлик

эхтимоллик ишончлилик

ноаниклик аниклик

гумон ишонч

Хулоса. Констатив нуткий актининг модал мазмунида ростлик, реаллик, аниклик семаларининг мавжудлиги, бир томондан, ишонч субъектив модаллиги куламига киритса, иккинчи томондан, таъкид хусусиятини беради. Мабодо констативнинг модал мазмунидан эхтимоллик, мумкинлик, ноаниклик семалари урин олса, унда гумон маъноси устуворлик килиб, нуткий тузилма таъкидсиз куринишни олади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Choriev A. Inson falsafasi [Human philosophy]. -Т.: 2007. -416 b.

2. Haverkate H. Impositive Sentences in Spanish. Theory and Description in Linguistic Pragmatics. -Amsterdam.: 1999. -194 p.

3. Krause M. Epistemische Modalitat: Zur Interaction lexikalisher und prosodischer Marker. Weisbaden: 2007. S.250.

4. Boymirzaeva S. O'zbek tilida matnning kommunikativ-pragmatik mazmunini shakllantiruvchi kategoriyalar [Categories forming the communicative-pragmatic content of the text in the Uzbek language]. Avtoreferat. -Т., 2017. -86b.

5. Lyons J. Semantics. -L., Melbourne: V. 1. -1997. -371 p.

6. Aijmer K. Evidence and the Declarative Sentence. -Stockholm: -1990. -142

p.

7. Grays G. Logika I rechevoe obsheniya. Novoe v zarubejnoy lingvistike [Logic and verbal communication. New in foreign linguistics]. -M.: Progress, 1985. -s 194-200.

8. Volf E.M. Funksionalnaya semantika otsenki [Functional semantics of the estimation]. -M.: 1985. -228 s.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.